Pobierz - mikroekonomia.net
Transkrypt
Pobierz - mikroekonomia.net
Grażyna Węgrzyn ROZDZIAŁ 12 INNOWACYJNOŚĆ POLSKIEJ GOSPODARKI A SYTUACJA NA RYNKU PRACY Wprowadzenie W XXI wieku rozwój gospodarek dokonuje się głównie poprzez wzrost poziomu ich innowacyjności. To innowacyjność gospodarki decyduje o stopniu jej konkurencyjności na rynku międzynarodowym. Z analizy współczesnych rozwiniętych gospodarek rynkowych wynika, że ogromnym wsparciem rozwoju gospodarki i podniesienia jej konkurencyjności jest posiadanie silnego zaplecza intelektualnego i technicznego. Oznacza to, że skupiska wiedzy i innowacyjności stały się kluczem do sukcesu gospodarczego i społecznego. Innowacje są nierozerwalnie związane z koncepcją rozwoju gospodarczego kraju. Stanowią przejście od pomysłu do realizacji. Rolę innowacji jako motoru wzrostu gospodarczego odkryto już dawno. Według J. Schumpetera innowacja i przedsiębiorcy-innowatorzy to dwie główne siły napędowe gospodarki. To wdrożenie innowacji do gospodarki powoduje, że gospodarka wchodzi w fazę ożywienia i uruchamia mechanizm wzrostu i rozwoju gospodarczego. Innowacje dynamizują przedsiębiorstwo, sektor i całą gospodarkę, umacniają jej pozycję w stosunku do otoczenia. Każda zmiana procesu produkcyjnego, technologicznego czy organizacyjnego wywołuje zmiany w gospodarce. Te zmiany są wieloaspektowe i w różnym tempie i z różną siłą ujawniają się w różnych dziedzinach gospodarki. Niewątpliwie jednak wpływają na zmiany zapotrzebowania gospodarki na siłę roboczą. Każda forma zmian technologicznych czy organizacyjnych zmienia popyt na pracowników zarówno pod względem ilościowym jak i jakościowym. Celem opracowania jest analiza i ocena wpływu innowacyjności gospodarki na rynek pracy w Polsce. Innowacyjność gospodarki przedstawiono na poziomie mikro i makroekonomicznym. Podjęto próbę identyfikacji efektów działalności innowacyjnej ze szczególnym uwzględnieniem efektów na rynku pracy. W opracowaniu wykorzystano metodę analizy opisowej i statystycznej. Innowacyjność polskiej gospodarki – ujęcie mikroekonomiczne Kryterium innowacyjności nie może być oceniane za pomocą jednego syntetycznego miernika. Wynika to z samej obszerności i niejednoznaczności definicji innowacji (Felbur, Czyżowska, 1995, s. 595). W literaturze innowacje najczęściej są definiowane jako wprowadzenie do szerokiego użytku nowych produktów, procesów lub sposobów postępowania (Allen, 1966, s. 7). W zasadzie większość definicji innowacji pomija „sztuczny” podział na innowacje procesu produkcyjnego i innowacje produktu (Blaug, 2000, s. 485). Pojęcie innowacji, w klasycznym ujęciu, oznacza podejmowanie nowej działalności gospodarczej lub świadczenie nowych usług poprzez nowe kombinacje czynników produkcji, nowe wyroby, sposoby dystrybucji dóbr i usług (Innowacyjność...,2006, s. 9). Innowacyjność gospodarki można rozpatrywać w dwóch ujęciach, tj. mikro i makroekonomicznym (Jasiński, 2006 s. 39 ). Aspekt mikroekonomiczny zakłada, że główną rolę w poziomie innowacyjności kraju odgrywa przemysł, którego reprezentantem jest przedsiębiorstwo. To właśnie innowacyjne 131 Innowacyjność polskiej gospodarki a sytuacja na rynku pracy przedsiębiorstwa są głównym motorem postępu technicznego. Przedsiębiorstwa innowacyjne to takie, które potrafią tworzyć, wykorzystywać i zbywać nowe produkty czy usługi. Charakteryzują się zdolnością do ciągłego dostosowywania się do zmian zachodzących w ich otoczeniu (Janasz, 1999 s. 100). Działalność innowacyjną przedsiębiorstw charakteryzuje się najczęściej za pomocą badań prowadzonych tzw. metodą podmiotową w oparciu o zalecenia zawarte w podręczniku Oslo Manual 1997. Metoda ta uwzględnia dwie kategorie działalności innowacyjnej: innowacje techniczne i innowacje procesowe (Feldman, Link, 2001, s. 76-77). Głównym wskaźnikiem służącym do oceny działalności innowacyjnej przedsiębiorstw jest procentowy udział w danej zbiorowości jednostek tzw. przedsiębiorstw innowacyjnych. Przy czym za przedsiębiorstwa innowacyjne uznaje się przedsiębiorstwa, które w analizowanym okresie (najczęściej trzyletnim), wdrożyły przynajmniej jedną innowacje techniczną, tzn. wprowadziły na rynek co najmniej jeden nowy lub istotnie ulepszony wyrób lub zastosowały w produkcji co najmniej jeden nowy lub istotnie zmodernizowany proces, przy czym wyroby te i procesy są technicznie nowe przynajmniej z punktu widzenia wprowadzającego je przedsiębiorstwa (Działalność innowacyjna..., s. 103). Badania innowacji dotyczą całokształtu działalności innowacyjnej badanych przedsiębiorstw, tzn. zarówno innowacji będących wynikiem ich własnej twórczej aktywności, jak i innowacji wprowadzanych w wyniku rozpowszechniania (dyfuzji) nowych rozwiązań technicznych, opracowanych poza wdrażającymi je przedsiębiorstwami, przez inne przedsiębiorstwa lub jednostki badawcze. Analizując wyniki badania działalności innowacyjnej przedsiębiorstw w przemyśle w Polsce przeprowadzonego przez GUS dla lat 1998-2000 i 2002-2004 wynika, że wystąpił wyraźny wzrost poziomu innowacyjności przedsiębiorstw (rysunek 1). Największy wzrost innowacyjności wystąpił w grupie przedsiębiorstw średnich, tj. liczących od 50 do 249 pracujących. O ile w latach 1998-2000 w tej grupie przedsiębiorstw udział firm, które wprowadziły innowacje (nowe i/lub istotnie ulepszone wyroby i/lub procesy) wynosił 25,7%, to w latach 2002-2004 wynosił już 40,6%. Oznacza to wzrost o 14,9 pkt. proc. Z kolei w grupie przedsiębiorstw małych (liczących od 10-49 pracujących) udział przedsiębiorstw innowacyjnych zwiększył się z 10,7% do 17,7%, tj. o 7 pkt.proc. a w grupie przedsiębiorstw dużych (powyżej 249 pracujących) z 58,3% do 67,2%, tj. o 10,7 pkt.proc. Jest to niewątpliwie zjawisko pozytywne. Rysunek 1. Udział przedsiębiorstw innowacyjnych w sekcji przetwórstwo przemysłowe według klas wielkości w Polsce w latach 1998-2000 i 2002-2004 (w %) 80 70 60 50 40 30 20 10 0 67,2 58,3 40,6 17,1 Ogółem 1998-2000 26,2 25,9 10,7 2002-2004 17,7 Małe 10-49 Średnie 50-249 Duże powyżej 249 Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Działalność innowacyjna przedsiębiorstw przemysłowych w latach 2002-2004. Informacje i opracowania statystyczne. GUS, Warszawa 2006, s. 103; 132 Grażyna Węgrzyn Przyjmując za kryterium innowacyjności udział przedsiębiorstw innowacyjnych w ogólnej liczbie przedsiębiorstw w sekcji przetwórstwo przemysłowe w 2005 roku najbardziej innowacyjnymi działami gospodarki w latach 2002-2004 w grupie przedsiębiorstw dużych były (Działalność innowacyjna...2006, s. 34): • Produkcja wyrobów tytoniowych (100,0% przedsiębiorstw wprowadziło nowe lub ulepszone wyroby i/lub procesy), • Produkcja instrumentów medycznych, precyzyjnych i optycznych, zegarów i zegarków (92,6%), • Produkcja koksu, produktów rafinacji ropy naftowej i paliw jądrowych (90,0%), • Produkcja wyrobów chemicznych (87,1%), • Produkcja sprzętu i urządzeń radiowych, telewizyjnych i telekomunikacyjnych (78,9%). W grupie przedsiębiorstw średnich do najbardziej innowacyjnych działów zaliczono podobnie jak i w grupie przedsiębiorstw dużych, produkcję wyrobów tytoniowych (100,0%), produkcję koksu, produktów rafinacji ropy naftowej i paliw jądrowych (80,0%), produkcję wyrobów chemicznych (72,3%) oraz produkcję maszyn biurowych i komputerów (66,7%) i produkcję wyrobów gumowych i z tworzyw sztucznych (49,2%). Natomiast w grupie przedsiębiorstw małych najbardziej innowacyjnymi działami okazały się: • Produkcja sprzętu i urządzeń radiowych, telewizyjnych i telekomunikacyjnych (31,3%), • Produkcja wyrobów chemicznych (29,0%), • Produkcja wyrobów gumowych i z tworzyw sztucznych (26,8%), • Produkcja koksu, produktów rafinacji ropy naftowej i paliw jądrowych (25,0%), • Produkcja metali (23,9%). Tabela 1 przedstawia dane dotyczące liczby pracujących w Polsce w roku 2000 i 2005 według wielkości przedsiębiorstw. W badanym okresie liczba pracujących zmniejszyła się wyraźnie w grupie przedsiębiorstw średnich i dużych. O ile ogólna liczba pracujących zmniejszyła się o 4,1% to liczba pracujących w grupie średnich przedsiębiorstw zmniejszyła się o 8,7% a w grupie dużych przedsiębiorstw o 2,4%. Natomiast w grupie firm zatrudniających od 10 do 49 osób liczba pracujących wzrosła o 6%. Tabela 1. Pracujący według wielkości przedsiębiorstw w Polsce w roku 2000 i 2005 Wyszczególnienie Ogółem Przetwórstwo przemysłowe Liczba przedsiębiorstw Ogółem Przetwórstwo przemysłowe Liczba przedsiębiorstw Ogółem 2000 8170747 2258207 168813 2005 7835758 2149044 170663 Przedsiębiorstwa o liczbie pracujących 10-49 50-249 250 i więcej 2059098 440911 94701 2592980 734868 27019 3368055 1070315 4797 2182881 454742 142295 2367001 730143 24112 3285876 964159 4256 Źródło: Pracujący w gospodarce narodowej w 2000 r. GUS, Warszawa 2001, s.73; Pracujący w gospodarce narodowej w 2005 r. GUS, Warszawa 2006, s.99. Wzrost udziału przedsiębiorstw innowacyjnych w ogólnej liczbie przedsiębiorstw sekcji przetwórstwo przemysłowe przełożył się niewątpliwie na zmiany w poziomie zatrudnienia. Liczba pracujących w badanym okresie w sekcji przetwórstwo przemysłowe obniżyła Innowacyjność polskiej gospodarki a sytuacja na rynku pracy 133 się o 4,8%, a w poszczególnych grupach przedsiębiorstw sytuacja była zróżnicowana. Największy spadek zatrudnienia wystąpił w grupie przedsiębiorstw zatrudniających powyżej 250 osób (o 9,9%) i tam też liczba przedsiębiorstw zmniejszyła się o 541 firm, tj. o 11,3%. Z kolei w grupie przedsiębiorstw zatrudniających od 50 do 249 osób liczba pracujących w sekcji przetwórstwo przemysłowe obniżyła się zaledwie o 0,6%, podczas gdy liczba zakładów zmniejszyła się o 2907 firm, czyli o 10,8%. Najkorzystniejsza sytuacja jeżeli chodzi o nowe miejsca pracy w całym badanym okresie występowała w grupie przedsiębiorstw zatrudniających od 10 do 49 osób. Liczba pracujących zwiększyła się tam w sekcji przetwórstwo przemysłowe o 3,1%, a liczba zakładów wzrosła o 50,2%. Z przeprowadzonej analizy wynika, że wzrost innowacyjności przedsiębiorstw tylko w niewielkiej części przekłada się na ograniczanie liczby miejsc pracy poprzez obniżkę kosztów pracy. Głównymi efektami uzyskiwanymi przez przedsiębiorstwa dzięki wprowadzaniu nowych lub istotnie ulepszonych wyrobów lub procesów jest w przypadku wyrobów poprawa ich jakości, a w przypadku procesów zwiększenie zdolności produkcyjnych (dane przedstawia tabela 2). Przedsiębiorstwa przemysłowe w Polsce wprowadzają innowacje również w celu wypełnienia przepisów, norm lub standardów, najczęściej związanych z dostępem do rynków zbytu krajów Unii Europejskiej. Analizując efekty działalności innowacyjnej przedsiębiorstw przemysłowych według klas wielkości przedsiębiorstw w latach 2002-2004 można zauważyć, że przedsiębiorstwa duże zdecydowanie wyżej oceniają wpływ wprowadzonych innowacji na obniżenie kosztów pracy (osobowych) na jednostkę produktów (23,4%) w porównaniu z przedsiębiorstwami małymi (16,1%) czy średnimi (17,1%). Tabela 2. Efekty działalności innowacyjnej przedsiębiorstw przemysłowych według klas wielkości przedsiębiorstw w Polsce w latach 2002-2004 (w%) Przedsiębiorstwa, które oceniły wpływ wprowadzonych innowacji na swoją działalność jako „wysoki” w % ogółu przedsiębiorstw innowacyjWyszczególnienie nych Ogółem małe średnie duże Zwiększenie asortymentu produktów 37,5 35,5 36,8 46,1 Wejście na nowe rynki lub zwiększenie 29,0 27,8 28,3 34,8 udziału w rynku Poprawa jakości produktów 41,0 41,6 38,9 44,5 Zwiększenie elastyczności produkcji 25,7 27,6 22,8 27,3 Zwiększenie zdolności produkcyjnych 29,1 27,8 29,2 33,6 Obniżka kosztów pracy (osobowych) na jed17,5 16,1 17,1 23,4 nostkę produktu Obniżka materiałochłonności i energochłon16,2 15,1 15,8 20,5 ności na jednostkę produktu Zmniejszenie szkodliwości dla środowiska 23,1 23,4 20,8 27,9 oraz poprawa bhp Wypełnienie przepisów, norm lub standar27,8 24,4 28,0 38,4 dów Źródło: Działalność innowacyjna przedsiębiorstw przemysłowych w latach 2002-2004. GUS, Warszawa 2006, s. 72. 134 Grażyna Węgrzyn Innowacyjność polskiej gospodarki – ujęcie makroekonomiczne Aspekt makroekonomiczny obejmuje całościowy obraz innowacyjności gospodarki, zakładając, że ogólny stan procesów postępu technicznego jest wypadkową działań nauki, przemysłu i państwa (Janasz, 1999 s. 180). Innowacje najczęściej powstają we współpracy przedsiębiorstw, instytutów technologicznych, uczelni i kapitału wysokiego ryzyka (venture capital). Dla podniesienie poziomu innowacyjności polskiej gospodarki niezbędna jest współpraca na linii: państwo – ośrodki badawcze – przedsiębiorstwa – instytucje otoczenia. Ta współpraca powinna doprowadzić do budowy nowoczesnej gospodarki, w której rozwój opiera się na wiedzy i innowacjach. Innowacyjność gospodarki przejawia się w zmianie jej struktury gospodarczej, a dokładnie w unowocześnianiu tej struktury. Następuje rozwój sektorów nowoczesnych technologii a sektory tradycyjne rozwijają się poprzez wdrażanie nowych technologii. W warunkach rosnącej otwartości gospodarki i rosnącej konkurencji w skali światowej decydującego znaczenia nabierają możliwości adaptacji postępu technicznego i wdrażania nowych technik produkcyjnych (Pieńkowska, 2005). Możliwości wchłaniania przez gospodarkę wyników badań uwarunkowane są także poziomem edukacji społeczeństwa. W opracowaniu nie jest możliwe przedstawienie wszystkich wielkości charakteryzujących poziom innowacyjności gospodarki, dlatego też ograniczono się jednie do tzw. przejawów innowacyjności. Pominięto natomiast wskaźniki charakteryzujące podstawy innowacyjności (Jasiński, 2006, s. 180-181). Nie istnieje jeden wskaźnik, który w sposób syntetyczny przedstawiałby efekty innowacyjności gospodarki, dlatego też ocenę poziomu innowacyjności przeprowadzono w oparciu o następujące mierniki: • udział produkcji sprzedanej wyrobów nowych i zmodernizowanych w produkcji sprzedanej wyrobów w przemyśle, • wynalazki krajowe zgłoszone oraz udzielone patenty, • struktura produkcji sprzedanej w sekcji przetwórstwo przemysłowe według poziomów techniki, • nakłady na działalność innowacyjną w przedsiębiorstwach przemysłowych według rodzaju działalności innowacyjnej, • wskaźnik intensywności innowacji. Dane charakteryzujące przejawy innowacyjności w polskiej gospodarce w roku 2001 i 2005 przedstawia tabela 3. Tabela 3. Przejawy innowacyjności gospodarki polskiej w roku 2001 i 2005 Wyszczególnienie Udział produkcji sprzedanej wyrobów nowych i zmodernizowanych w produkcji sprzedanej wyrobów w przemyśle (w %) Wynalazki zgłoszone krajowe Udzielone patenty krajowe Produkcja sprzedana produktów wysokiej techniki w sekcji przetwórstwo przemysłowe według poziomów techniki (w %) Wskaźnik intensywności innowacji (w %) Nakłady na działalność innowacyjną w przedsiębiorstwach przemysłowych (w %): - nakłady inwestycyjne - działalność B+R - zakup gotowej technologii w postaci dokumentacji i praw 2001 16,4 2005 21,8 2404 939 2028 1054 4,8 3,2 4,5 2,9 76,4 10,2 1,9 82,7 9,6 2,4 135 Innowacyjność polskiej gospodarki a sytuacja na rynku pracy - szkolenie personelu związane z działalnością innowacyjną 0,7 0,3 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Rocznik Statystyczny Przemysłu (2006), GUS, Warszawa, s. 427, 431; Nauka i Technika w 2005 r. (2006) GUS, Warszawa, s. 168, Na podstawie zaprezentowanych danych statystycznych można zauważyć, że udział produkcji sprzedanej wyrobów nowych i zmodernizowanych w produkcji sprzedanej wyrobów w przemyśle zwiększył się z 16,4% w roku 2001 do 21,8% w roku 2005. Świadczy to o poprawie poziomu innowacyjności polskiej gospodarki. Dokładniejsza analiza wskazuje, że relatywnie wysoki wzrost badanego wskaźnika wystąpił w produkcji koksu i produktów rafinacji ropy naftowej, produkcji pojazdów samochodowych, przyczep i naczep oraz produkcji sprzętu i urządzeń radiowych, telewizyjnych i telekomunikacyjnych. Niestety nie są to działy zaliczane do wysokiej techniki. Liczba zgłoszonych wynalazków krajowych zmniejszyła się w badanym okresie o 676 zgłoszeń, tj. o 15,6%, natomiast zwiększyła się liczba udzielonych patentów (wzrost o 12,2%). Wartość wskaźnika intensywności innowacji, oznaczającego relację nakładów na działalność innowacyjną do wartości sprzedaży w sekcji przetwórstwo przemysłowe, obniżyła się z 3,2% w roku 2001 do 2,9% w roku 2005. Udział produktów wysokiej techniki1 w produkcji sprzedanej przemysłu obniżył się z 4,8% w roku 2001 do 4,5% w roku 2005. Świadczy to o pewnego rodzaju prymitywizacji produkcji przemysłowej z punktu widzenia jej poziomu technologicznego. Dominującą pozycję w strukturze nakładów na działalność innowacyjną w przemyśle w Polsce stanowią nakłady inwestycyjne, tj. nakłady na maszyny i urządzenia techniczne oraz budynki, budowle i grunty. W badanym okresie udział nakładów inwestycyjnych w nakładach na działalność innowacyjną jeszcze się powiększył. W roku 2001 wynosił 76,4% a w roku 2005 zwiększył się do 82,7%. Stosunkowo niewielki jest udział w tych nakładach środków wydatkowanych na działalność B+R, stanowiącą jedną z najistotniejszych źródeł innowacji. Udział nakładów na działalność B+R zmniejszył się z 10,2% w roku 2001 do 9,6% w roku 2005. Występująca w Polsce struktura nakładów na działalność innowacyjną - niewielki udział nakładów na działalność B+R, natomiast duży udział nakładów na inwestycje - jest typowa dla krajów słabiej rozwiniętych. Polska stojąc przed koniecznością zmniejszania luki technologicznej w stosunku do krajów wysoko rozwiniętych korzysta z tzw. renty zacofania. Polega ona na tym, że szybciej można zmniejszyć dystans dzielący polski przemysł od przemysłu krajów wysoko rozwiniętych, zwiększając nakłady na transfer nowoczesnych technologii. Świadczyć o tym może wzrost udziału nakładów na zakup gotowych technologii z 1,9% w roku 2001 do 2,4% ogółu nakładów na działalność innowacyjną w roku 2005. Warto być może postawić pytanie czy dla polskiej gospodarki nie byłyby lepsze imitacje niż innowacje? (Wnioski..., 2007). 1 Do przemysłów wysokiej techniki zalicza się zaawansowane technologie (hight-technology –HT) i średnio wysoko zaawansowane technologie (medium-high-technology -MHT): produkcja statków powietrznych i kosmicznych, produkcja wyrobów farmaceutycznych, produkcja maszyn biurowych i komputerów, produkcja sprzętu i urządzeń radiowych, telewizyjnych i telekomunikacyjnych, produkcja instrumentów medycznych, precyzyjnych i optycznych, zegarów i zegarków oraz chemikalia (z wyjątkiem farmaceutyków), maszyny i sprzęt, maszyny elektryczne i aparatura, samochody i przyczepy, kolej i sprzęt transportowy. 136 Grażyna Węgrzyn Zmiany na rynku pracy pod wpływem nowych technologii Technologiczne zmiany zachodzące w każdej dynamicznej gospodarce, wynikające z permanentnego podnoszenia poziomu innowacyjności a co za tym idzie i konkurencyjności, nie pozostają obojętne dla rynku pracy. Efekt postępu technicznego na życie społeczne uwidacznia się dzisiaj znacznie szybciej niż w przeszłości. W sposób bezpośredni zmienia on życie jednostek, przedsiębiorstw i instytucji. W dobie globalizacji i budowy gospodarki opartej na wiedzy zmienia się kształt rynku pracy i ogólne warunki pracy. Każda forma zmian technologicznych przekłada się na specyficzne zmiany w popycie na pracę. Szczególnie wyraźne są zmiany popytu na pracę pod względem kwalifikacji (Johnson, 1997, s. 47). We wszystkich krajach wysoko rozwiniętych obserwuje się wzrost zapotrzebowania na kadry kwalifikowane, dysponujące walorami odpowiadającymi potrzebom współczesnych gospodarek. Jest to wynikiem wyraźnego przyspieszenia tempa rozwoju postępu technicznego i technologicznego, opartego głównie na komputeryzacji w przesyłaniu informacji i w technologiach produkcyjnych. Zapotrzebowanie na wiele tradycyjnych zawodów zanika zupełnie. Szybki postęp i dyfuzja nowych rozwiązań technologicznych, którym towarzyszą nowe formy organizacji pracy prowadzą do znacznego spadku zapotrzebowania na kadry nisko i niewykwalifikowane (Kryńska, 2004, s. 237). Potwierdzają to dane zawarte w tabeli 4. W latach 2000-2005 znacznie zwiększył się udział pracujących w wykształceniem wyższym w ogólnej liczbie pracujących. W roku 2000 pracujący z wyższym wykształceniem stanowili 14,1% ogółu pracujących a w roku 2005 udział tej grupy wynosił już 21,8%. Z kolei zmniejszył się udział pracujących z wykształceniem gimnazjalnym, podstawowym i niepełnym podstawowym z 14,8% w roku 2000 do 9,9% w roku 2005. Tabela 4. Pracujący według poziomu wykształcenia w Polsce w roku 2000 i 2005 Wyszczególnienie Ogółem Z wykształceniem: Wyższym Średnim i zawodowym Średnim ogólnokształcącym Zasadniczym zawodowym Gimnazjalnym, podstawowym i niepełnym podstawowym 2000 14540 100,0 2055 4433 1011 4884 2456 14,1 30,5 7,0 33,6 14,8 2005 14390 100,0 3137 4275 1134 4417 1426 21,8 29,7 8,0 30,6 9,9 Źródło: Aktywność ekonomiczna ludności Polski IV kwartał 2000, (2001) GUS, Warszawa, s. 19; Aktywność ekonomiczna ludności Polski IV kwartał 2005, (2006) GUS, Warszawa, s. 103; Zmiany wprowadzane wraz z działalnością innowacyjną przedsiębiorstw w technologii i technice wykonywania poszczególnych zadań przyczyniają się do wzrostu wydajności pracy, a to z kolei umożliwia skracanie czasu pracy. Ponadto oprócz zmian związanych z wprowadzaniem nowych produktów oraz zmodernizowanych procesów następują zmiany w organizacji procesów pracy. Działania w dziedzinie organizacji pracy koncentrują się obecnie na elastycznych formach czasu pracy, ochronie czasu pracy i poprawy warunków jej wykonywania (Borkowska, 2005, s. 86) 137 Innowacyjność polskiej gospodarki a sytuacja na rynku pracy Tabela 5. Pracujący według rodzaju umowy o pracę i czasu pracy w Polsce w roku 2000 i 2005 ogółem Wyszczególnienie Ogółem praca ogółem Czas czas nieokre- określony ślony Ogółem praca czas czas nieokre- określony ślony W tysiącach 2000 Ogółem 14540 13670 Wyższe 2055 1989 Średnie zawodowe 4433 4229 Średnie ogólnokształcące 1011 940 Zasadnicze zawodowe 4884 4559 Gimnazjalne, podstawowe i niepełne pod2156 1952 stawowe W godzinach Przeciętna liczba godzin przepracowanych 40,4 40,9 w badanym tygodniu 870 65 204 71 325 204 10701 2719 3340 903 3076 662 2005 7860 2276 2471 593 2129 391 2841 443 869 310 947 271 33,7 40,2 40,4 39,4 Źródło: Aktywność ekonomiczna ludności Polski IV kwartał 2000, (2001) GUS, Warszawa, s. 20; Aktywność ekonomiczna ludności Polski IV kwartał 2005, (2006) GUS, Warszawa, s. 104; W Polsce w latach 2000-2005 przeciętna liczba godzin przepracowanych w badanym tygodniu zmniejszyła się z 40,4 do 40,2 godzin (tabela 5). Wyraźnemu wydłużeniu uległ czas pracy pracowników zatrudnionych na czas określony (z 33,7 godz. do 39,4 godz., tj. o 5,7 godz. tygodniowo) a czas pracy pracowników zatrudnionych na czas nieokreślony uległ skróceniu (o 0,5 godz.). Na podstawie danych zawartych w tabeli 5 można zauważyć pewną cechę pracujących związaną z poziomem wykształcenia i bezpieczeństwem pracy. W 2000 roku w Polsce pracujący najemni posiadający umowę na czas określony stanowili 6% ogółu pracujących, tymczasem w 2005 roku udział tej grupy pracowników wynosił już 26,5%. Oznacza to, że wzrasta udział pracujących, którzy mają mniej pewne miejsca pracy i wobec, których pracodawcy mają mniejsze zobowiązania. Zarysowuje się tu wyraźna zależność między poziomem wykształcenia a rodzajem umowy o pracę. Im wyższy poziom wykształcenia pracowników tym bezpieczniejsze, pewniejsze miejsca pracy. Pracujący posiadający umowę o pracę na czas nieokreślony z wykształceniem wyższym stanowili w 2000 roku 96,8% ogółu pracowników z wyższym wykształceniem, podczas gdy pracownicy z wykształceniem gimnazjalnym, podstawowym i niepełnym podstawowym posiadający umowę na czas nieokreślony stanowili 90,5%. W roku 2005 różnice te jeszcze bardziej się pogłębiły, a bezpieczeństwo pracy zmniejszyło się. Spośród pracujących z wykształceniem wyższym już tylko 83,7% pracowników posiadało umowę na czas nieokreślony. W grupie pracowników niewykwalifikowanych tylko 59,1% pracowników posiadało umowę na czas nieokreślony. Przytoczone dane świadczą o tym, że pracodawcy zdecydowanie chętnej zawierają umowę na czas nieokreślony z pracownikami posiadającymi wyższe wykształcenie. Współczesny kierunek zmian w technologii wytwarzania sprawia, że praca staje się 138 Grażyna Węgrzyn lżejsza i zgodna z mentalnością, zręcznością i umiejętnościami kobiet. To z kolei powoduje, że kobiety coraz częściej aktywnie uczestniczą w procesach zachodzących na rynku pracy. Podejmują pracę zawodową w różnych branżach gospodarki, również w tych, które były dotychczas „zarezerwowane” dla mężczyzn. Nie bez znaczenia pozostaje tu pojawienie się nowych, elastycznych form pracy, które pozwalają na pracę w niepełnym wymiarze czasu pracy. To z kolei pozwala łączyć pracę zawodową z obowiązkami rodzinnymi. Wzrost udziału kobiet w rynku pracy to głównie efekt większej liczby niestandardowych form zatrudnienia, takich jak na przykład praca w niepełnym wymiarze godzin, elastyczne godziny pracy, praca w systemie zmianowym oraz praca czasowa. Dzielenie czasu na pracę zawodową i obowiązki domowe przez kobiety przejawia się dużym zainteresowaniem podejmowania przez nie pracy w niepełnym wymiarze czasu pracy (Węgrzyn, 2006, s. 130). Wydaje się, że ogromną szansą dla kobiet będzie rozwój cywilizacji informacyjnej, utożsamianej z gospodarką opartą na wiedzy. Gospodarka oparta na wiedzy cechuje się szybkim rozwojem tych dziedzin gospodarki, które związane są z przetwarzaniem informacji i rozwojem nauki, głównie gałęzi przemysłu zaliczanych do tzw. wysokiej techniki, a także technik i usług społeczeństwa informacyjnego. Podsumowanie Zmiany poziomu innowacyjności przedsiębiorstw wywierają ogromny wpływ na funkcjonowanie całej gospodarki, sektorów i poszczególnych branż. Każda zmiana technologiczna związana z produktem lub procesem wymusza odpowiednie dostosowania w zakresie rynku pracy. Nowe technologie wymagają od pracowników coraz wyższych kwalifikacji co przejawia się wzrostem popytu na pracowników z wysokimi kwalifikacjami i spadkiem popytu na pracowników z niskimi kwalifikacjami. W Polsce głównym celem zwiększania innowacyjności przedsiębiorstw jest poprawa jakości wytwarzanych wyrobów, a w przypadku procesów zwiększenie zdolności produkcyjnych. Wzrost innowacyjności tylko w niewielkim stopniu przekłada się na zmniejszenie popytu na pracę. Jednak istotnie zmienia się jakościowa struktura popytu na pracę. Wyraża się to w rosnącym udziale pracowników legitymujących się wyższym wykształceniem w ogólnej liczbie pracujących. Wydaje się, że takie zmiany będą w przyszłości się utrzymywały i nasilały. Współczesne gospodarki krajów wysokorozwiniętych określane mianem gospodarek opartych na wiedzy, charakteryzują się rosnącym znaczeniem wiedzy w rozwoju gospodarczym. Są to gospodarki, w których bardzo szybko rozwijają się przemysły wysokiej techniki, kreując nowe miejsca pracy. Szerszego znaczenia nabiera tu pojęcie kompetencji, co z kolei stawia nowe i dodatkowe wyzwania wobec pracowników. Szczególnie istotne będzie permanentne podwyższanie kwalifikacji oraz zdolność do zmiany i uczenia się rzeczy nowych. Należy oczekiwać, że nowoczesna technologia będąca wynikiem nakładów na działalność innowacyjną przedsiębiorstw będzie wymuszała tworzenie nowych warunków pracy i nowych form pracy. Elastyczność rozumiana jako zdolność dostosowywania się i zdolność do natychmiastowej zmiany staje się wręcz warunkiem przetrwania. Malejący odsetek osób pracujących na umowę na czas nieokreślony świadczy o tym, że bezpieczeństwo zatrudnienia maleje. Wydaje się, że bezpieczeństwo zatrudnienia nie tkwi w umowach o pracę na całe życie ale w ustawicznym kształceniu. BIBLIOGRAFIA: 1. Aktywność ekonomiczna ludności Polski IV kwartał 2000, (2001) GUS, Warszawa. Innowacyjność polskiej gospodarki a sytuacja na rynku pracy 2. 3. 4. 5. 6. 139 Aktywność ekonomiczna ludności Polski IV kwartał 2005, (2006) GUS, Warszawa. Allen J.A., (1966), Scientyfic innovation and industrial prosperity, Longman, London. Blaug M., (2000), Teoria ekonomii. Ujęcie retrospektywne, PWN, Warszawa. Borkowska S., red., (2005) Przyszłość pracy w XXI wieku, IPiSS, Warszawa. Działalność innowacyjna przedsiębiorstw przemysłowych w latach 2002-2004, (2006) GUS, Warszawa. 7. Felbur S., Czyżowska Z., (1995), Nakłady na finansowanie nauki a wzrost gospodarczy, Ekonomista, nr 4. 8. Feldman M. P., Link A. N., (2001) Innovation Policy in the knowledge-based economy, Kluwer Academic Publishers, Boston/Dordrecht/London. 9. Innowacyjność 2006. Stan innowacyjności, metody wspierania, programy badawcze. Raport. (2006) Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa. 10. Janasz W., (1999), Innowacyjne strategie rozwoju przemysłu. Fundacja na rzecz Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin. 11. Jasiński A., (2006), Innowacje i transfer techniki w procesie transformacji, Difin, Warszawa. 12. Johnson G.E., (1997), Changes in Earnings Inequality: The Role of Demend Shifts, Journal of EconomicPerspectives, nr 11. 13. Kryńska E., 2004, Szkolnictwo wyższe a rynek pracy, [w:] Regulacyjne aspekty polityki ekonomicznej – dostosowania polskiej gospodarki do europejskiego i globalnego rynku, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. 14. Nauka i Technika w 2005 r. (2006) GUS, Warszawa. 15. Pieńkowska M., (2005), Technologiczny przełom mogą przyspieszyć ośrodki naukowe. Gazeta Prawna, nr 210. 16. Pracujący w gospodarce narodowej w 2000 r. (2001) GUS, Warszawa. 17. Pracujący w gospodarce narodowej w 2005 r. (2006) GUS, Warszawa. 18. Rocznik Statystyczny Przemysłu (2006), GUS, Warszawa. 19. Węgrzyn G., (2006) Kobiety na europejskim rynku pracy, [w:] Bezrobocie we współczesnych gospodarkach rynkowych, red. D. Kopycińska, Wydawnictwo Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin. 20. Wnioski z III konferencji naukowej Wiedza i Innowacje w rozwoju gospodarki: siły motoryczne i bariery (2007), www. e-mentor.edu.pl.