Pobierz - mikroekonomia.net

Grażyna Węgrzyn
ROZDZIAŁ 12
INNOWACYJNOŚĆ POLSKIEJ GOSPODARKI A SYTUACJA
NA RYNKU PRACY
Wprowadzenie
W XXI wieku rozwój gospodarek dokonuje się głównie poprzez wzrost poziomu ich
innowacyjności. To innowacyjność gospodarki decyduje o stopniu jej konkurencyjności na
rynku międzynarodowym. Z analizy współczesnych rozwiniętych gospodarek rynkowych
wynika, że ogromnym wsparciem rozwoju gospodarki i podniesienia jej konkurencyjności
jest posiadanie silnego zaplecza intelektualnego i technicznego. Oznacza to, że skupiska wiedzy i innowacyjności stały się kluczem do sukcesu gospodarczego i społecznego.
Innowacje są nierozerwalnie związane z koncepcją rozwoju gospodarczego kraju. Stanowią przejście od pomysłu do realizacji. Rolę innowacji jako motoru wzrostu gospodarczego
odkryto już dawno. Według J. Schumpetera innowacja i przedsiębiorcy-innowatorzy to dwie
główne siły napędowe gospodarki. To wdrożenie innowacji do gospodarki powoduje, że gospodarka wchodzi w fazę ożywienia i uruchamia mechanizm wzrostu i rozwoju gospodarczego. Innowacje dynamizują przedsiębiorstwo, sektor i całą gospodarkę, umacniają jej pozycję
w stosunku do otoczenia. Każda zmiana procesu produkcyjnego, technologicznego czy organizacyjnego wywołuje zmiany w gospodarce. Te zmiany są wieloaspektowe i w różnym tempie i z różną siłą ujawniają się w różnych dziedzinach gospodarki. Niewątpliwie jednak
wpływają na zmiany zapotrzebowania gospodarki na siłę roboczą. Każda forma zmian technologicznych czy organizacyjnych zmienia popyt na pracowników zarówno pod względem
ilościowym jak i jakościowym.
Celem opracowania jest analiza i ocena wpływu innowacyjności gospodarki na rynek
pracy w Polsce. Innowacyjność gospodarki przedstawiono na poziomie mikro i makroekonomicznym. Podjęto próbę identyfikacji efektów działalności innowacyjnej ze szczególnym
uwzględnieniem efektów na rynku pracy. W opracowaniu wykorzystano metodę analizy opisowej i statystycznej.
Innowacyjność polskiej gospodarki – ujęcie mikroekonomiczne
Kryterium innowacyjności nie może być oceniane za pomocą jednego syntetycznego
miernika. Wynika to z samej obszerności i niejednoznaczności definicji innowacji (Felbur,
Czyżowska, 1995, s. 595). W literaturze innowacje najczęściej są definiowane jako wprowadzenie do szerokiego użytku nowych produktów, procesów lub sposobów postępowania (Allen, 1966, s. 7). W zasadzie większość definicji innowacji pomija „sztuczny” podział na innowacje procesu produkcyjnego i innowacje produktu (Blaug, 2000, s. 485). Pojęcie innowacji, w klasycznym ujęciu, oznacza podejmowanie nowej działalności gospodarczej lub świadczenie nowych usług poprzez nowe kombinacje czynników produkcji, nowe wyroby, sposoby
dystrybucji dóbr i usług (Innowacyjność...,2006, s. 9).
Innowacyjność gospodarki można rozpatrywać w dwóch ujęciach, tj. mikro i makroekonomicznym (Jasiński, 2006 s. 39 ).
Aspekt mikroekonomiczny zakłada, że główną rolę w poziomie innowacyjności kraju
odgrywa przemysł, którego reprezentantem jest przedsiębiorstwo. To właśnie innowacyjne
131
Innowacyjność polskiej gospodarki a sytuacja na rynku pracy
przedsiębiorstwa są głównym motorem postępu technicznego. Przedsiębiorstwa innowacyjne
to takie, które potrafią tworzyć, wykorzystywać i zbywać nowe produkty czy usługi. Charakteryzują się zdolnością do ciągłego dostosowywania się do zmian zachodzących w ich otoczeniu (Janasz, 1999 s. 100).
Działalność innowacyjną przedsiębiorstw charakteryzuje się najczęściej za pomocą
badań prowadzonych tzw. metodą podmiotową w oparciu o zalecenia zawarte w podręczniku
Oslo Manual 1997. Metoda ta uwzględnia dwie kategorie działalności innowacyjnej: innowacje techniczne i innowacje procesowe (Feldman, Link, 2001, s. 76-77).
Głównym wskaźnikiem służącym do oceny działalności innowacyjnej przedsiębiorstw
jest procentowy udział w danej zbiorowości jednostek tzw. przedsiębiorstw innowacyjnych.
Przy czym za przedsiębiorstwa innowacyjne uznaje się przedsiębiorstwa, które w analizowanym okresie (najczęściej trzyletnim), wdrożyły przynajmniej jedną innowacje techniczną, tzn.
wprowadziły na rynek co najmniej jeden nowy lub istotnie ulepszony wyrób lub zastosowały
w produkcji co najmniej jeden nowy lub istotnie zmodernizowany proces, przy czym wyroby
te i procesy są technicznie nowe przynajmniej z punktu widzenia wprowadzającego je przedsiębiorstwa (Działalność innowacyjna..., s. 103). Badania innowacji dotyczą całokształtu
działalności innowacyjnej badanych przedsiębiorstw, tzn. zarówno innowacji będących wynikiem ich własnej twórczej aktywności, jak i innowacji wprowadzanych w wyniku rozpowszechniania (dyfuzji) nowych rozwiązań technicznych, opracowanych poza wdrażającymi je
przedsiębiorstwami, przez inne przedsiębiorstwa lub jednostki badawcze.
Analizując wyniki badania działalności innowacyjnej przedsiębiorstw w przemyśle w
Polsce przeprowadzonego przez GUS dla lat 1998-2000 i 2002-2004 wynika, że wystąpił wyraźny wzrost poziomu innowacyjności przedsiębiorstw (rysunek 1).
Największy wzrost innowacyjności wystąpił w grupie przedsiębiorstw średnich, tj. liczących od 50 do 249 pracujących. O ile w latach 1998-2000 w tej grupie przedsiębiorstw
udział firm, które wprowadziły innowacje (nowe i/lub istotnie ulepszone wyroby i/lub procesy) wynosił 25,7%, to w latach 2002-2004 wynosił już 40,6%. Oznacza to wzrost o 14,9 pkt.
proc. Z kolei w grupie przedsiębiorstw małych (liczących od 10-49 pracujących) udział
przedsiębiorstw innowacyjnych zwiększył się z 10,7% do 17,7%, tj. o 7 pkt.proc. a w grupie
przedsiębiorstw dużych (powyżej 249 pracujących) z 58,3% do 67,2%, tj. o 10,7 pkt.proc.
Jest to niewątpliwie zjawisko pozytywne.
Rysunek 1. Udział przedsiębiorstw innowacyjnych w sekcji przetwórstwo przemysłowe według klas wielkości w Polsce w latach 1998-2000 i 2002-2004 (w %)
80
70
60
50
40
30
20
10
0
67,2
58,3
40,6
17,1
Ogółem
1998-2000
26,2
25,9
10,7
2002-2004
17,7
Małe 10-49
Średnie 50-249
Duże powyżej
249
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Działalność innowacyjna przedsiębiorstw przemysłowych w latach 2002-2004. Informacje i opracowania statystyczne. GUS, Warszawa
2006, s. 103;
132
Grażyna Węgrzyn
Przyjmując za kryterium innowacyjności udział przedsiębiorstw innowacyjnych w
ogólnej liczbie przedsiębiorstw w sekcji przetwórstwo przemysłowe w 2005 roku najbardziej
innowacyjnymi działami gospodarki w latach 2002-2004 w grupie przedsiębiorstw dużych
były (Działalność innowacyjna...2006, s. 34):
• Produkcja wyrobów tytoniowych (100,0% przedsiębiorstw wprowadziło nowe lub ulepszone wyroby i/lub procesy),
• Produkcja instrumentów medycznych, precyzyjnych i optycznych, zegarów i zegarków
(92,6%),
• Produkcja koksu, produktów rafinacji ropy naftowej i paliw jądrowych (90,0%),
• Produkcja wyrobów chemicznych (87,1%),
• Produkcja sprzętu i urządzeń radiowych, telewizyjnych i telekomunikacyjnych (78,9%).
W grupie przedsiębiorstw średnich do najbardziej innowacyjnych działów zaliczono
podobnie jak i w grupie przedsiębiorstw dużych, produkcję wyrobów tytoniowych (100,0%),
produkcję koksu, produktów rafinacji ropy naftowej i paliw jądrowych (80,0%), produkcję
wyrobów chemicznych (72,3%) oraz produkcję maszyn biurowych i komputerów (66,7%) i
produkcję wyrobów gumowych i z tworzyw sztucznych (49,2%). Natomiast w grupie przedsiębiorstw małych najbardziej innowacyjnymi działami okazały się:
• Produkcja sprzętu i urządzeń radiowych, telewizyjnych i telekomunikacyjnych (31,3%),
• Produkcja wyrobów chemicznych (29,0%),
• Produkcja wyrobów gumowych i z tworzyw sztucznych (26,8%),
• Produkcja koksu, produktów rafinacji ropy naftowej i paliw jądrowych (25,0%),
• Produkcja metali (23,9%).
Tabela 1 przedstawia dane dotyczące liczby pracujących w Polsce w roku 2000 i 2005
według wielkości przedsiębiorstw. W badanym okresie liczba pracujących zmniejszyła się
wyraźnie w grupie przedsiębiorstw średnich i dużych. O ile ogólna liczba pracujących
zmniejszyła się o 4,1% to liczba pracujących w grupie średnich przedsiębiorstw zmniejszyła
się o 8,7% a w grupie dużych przedsiębiorstw o 2,4%. Natomiast w grupie firm zatrudniających od 10 do 49 osób liczba pracujących wzrosła o 6%.
Tabela 1. Pracujący według wielkości przedsiębiorstw w Polsce w roku 2000 i 2005
Wyszczególnienie
Ogółem
Przetwórstwo przemysłowe
Liczba przedsiębiorstw
Ogółem
Przetwórstwo przemysłowe
Liczba przedsiębiorstw
Ogółem
2000
8170747
2258207
168813
2005
7835758
2149044
170663
Przedsiębiorstwa o liczbie pracujących
10-49
50-249
250 i więcej
2059098
440911
94701
2592980
734868
27019
3368055
1070315
4797
2182881
454742
142295
2367001
730143
24112
3285876
964159
4256
Źródło: Pracujący w gospodarce narodowej w 2000 r. GUS, Warszawa 2001, s.73; Pracujący
w gospodarce narodowej w 2005 r. GUS, Warszawa 2006, s.99.
Wzrost udziału przedsiębiorstw innowacyjnych w ogólnej liczbie przedsiębiorstw
sekcji przetwórstwo przemysłowe przełożył się niewątpliwie na zmiany w poziomie zatrudnienia. Liczba pracujących w badanym okresie w sekcji przetwórstwo przemysłowe obniżyła
Innowacyjność polskiej gospodarki a sytuacja na rynku pracy
133
się o 4,8%, a w poszczególnych grupach przedsiębiorstw sytuacja była zróżnicowana. Największy spadek zatrudnienia wystąpił w grupie przedsiębiorstw zatrudniających powyżej 250
osób (o 9,9%) i tam też liczba przedsiębiorstw zmniejszyła się o 541 firm, tj. o 11,3%. Z kolei
w grupie przedsiębiorstw zatrudniających od 50 do 249 osób liczba pracujących w sekcji
przetwórstwo przemysłowe obniżyła się zaledwie o 0,6%, podczas gdy liczba zakładów
zmniejszyła się o 2907 firm, czyli o 10,8%. Najkorzystniejsza sytuacja jeżeli chodzi o nowe
miejsca pracy w całym badanym okresie występowała w grupie przedsiębiorstw zatrudniających od 10 do 49 osób. Liczba pracujących zwiększyła się tam w sekcji przetwórstwo przemysłowe o 3,1%, a liczba zakładów wzrosła o 50,2%.
Z przeprowadzonej analizy wynika, że wzrost innowacyjności przedsiębiorstw tylko w
niewielkiej części przekłada się na ograniczanie liczby miejsc pracy poprzez obniżkę kosztów
pracy. Głównymi efektami uzyskiwanymi przez przedsiębiorstwa dzięki wprowadzaniu nowych lub istotnie ulepszonych wyrobów lub procesów jest w przypadku wyrobów poprawa
ich jakości, a w przypadku procesów zwiększenie zdolności produkcyjnych (dane przedstawia
tabela 2). Przedsiębiorstwa przemysłowe w Polsce wprowadzają innowacje również w celu
wypełnienia przepisów, norm lub standardów, najczęściej związanych z dostępem do rynków
zbytu krajów Unii Europejskiej.
Analizując efekty działalności innowacyjnej przedsiębiorstw przemysłowych według
klas wielkości przedsiębiorstw w latach 2002-2004 można zauważyć, że przedsiębiorstwa
duże zdecydowanie wyżej oceniają wpływ wprowadzonych innowacji na obniżenie kosztów
pracy (osobowych) na jednostkę produktów (23,4%) w porównaniu z przedsiębiorstwami
małymi (16,1%) czy średnimi (17,1%).
Tabela 2. Efekty działalności innowacyjnej przedsiębiorstw przemysłowych według klas
wielkości przedsiębiorstw w Polsce w latach 2002-2004 (w%)
Przedsiębiorstwa, które oceniły wpływ wprowadzonych innowacji na swoją działalność jako
„wysoki” w % ogółu przedsiębiorstw innowacyjWyszczególnienie
nych
Ogółem
małe
średnie
duże
Zwiększenie asortymentu produktów
37,5
35,5
36,8
46,1
Wejście na nowe rynki lub zwiększenie
29,0
27,8
28,3
34,8
udziału w rynku
Poprawa jakości produktów
41,0
41,6
38,9
44,5
Zwiększenie elastyczności produkcji
25,7
27,6
22,8
27,3
Zwiększenie zdolności produkcyjnych
29,1
27,8
29,2
33,6
Obniżka kosztów pracy (osobowych) na jed17,5
16,1
17,1
23,4
nostkę produktu
Obniżka materiałochłonności i energochłon16,2
15,1
15,8
20,5
ności na jednostkę produktu
Zmniejszenie szkodliwości dla środowiska
23,1
23,4
20,8
27,9
oraz poprawa bhp
Wypełnienie przepisów, norm lub standar27,8
24,4
28,0
38,4
dów
Źródło: Działalność innowacyjna przedsiębiorstw przemysłowych w latach 2002-2004. GUS,
Warszawa 2006, s. 72.
134
Grażyna Węgrzyn
Innowacyjność polskiej gospodarki – ujęcie makroekonomiczne
Aspekt makroekonomiczny obejmuje całościowy obraz innowacyjności gospodarki,
zakładając, że ogólny stan procesów postępu technicznego jest wypadkową działań nauki,
przemysłu i państwa (Janasz, 1999 s. 180). Innowacje najczęściej powstają we współpracy
przedsiębiorstw, instytutów technologicznych, uczelni i kapitału wysokiego ryzyka (venture
capital). Dla podniesienie poziomu innowacyjności polskiej gospodarki niezbędna jest współpraca na linii: państwo – ośrodki badawcze – przedsiębiorstwa – instytucje otoczenia. Ta
współpraca powinna doprowadzić do budowy nowoczesnej gospodarki, w której rozwój opiera się na wiedzy i innowacjach.
Innowacyjność gospodarki przejawia się w zmianie jej struktury gospodarczej, a dokładnie w unowocześnianiu tej struktury. Następuje rozwój sektorów nowoczesnych technologii a sektory tradycyjne rozwijają się poprzez wdrażanie nowych technologii. W warunkach
rosnącej otwartości gospodarki i rosnącej konkurencji w skali światowej decydującego znaczenia nabierają możliwości adaptacji postępu technicznego i wdrażania nowych technik produkcyjnych (Pieńkowska, 2005). Możliwości wchłaniania przez gospodarkę wyników badań
uwarunkowane są także poziomem edukacji społeczeństwa.
W opracowaniu nie jest możliwe przedstawienie wszystkich wielkości charakteryzujących poziom innowacyjności gospodarki, dlatego też ograniczono się jednie do tzw. przejawów innowacyjności. Pominięto natomiast wskaźniki charakteryzujące podstawy innowacyjności (Jasiński, 2006, s. 180-181).
Nie istnieje jeden wskaźnik, który w sposób syntetyczny przedstawiałby efekty innowacyjności gospodarki, dlatego też ocenę poziomu innowacyjności przeprowadzono w oparciu o następujące mierniki:
• udział produkcji sprzedanej wyrobów nowych i zmodernizowanych w produkcji
sprzedanej wyrobów w przemyśle,
• wynalazki krajowe zgłoszone oraz udzielone patenty,
• struktura produkcji sprzedanej w sekcji przetwórstwo przemysłowe według poziomów techniki,
• nakłady na działalność innowacyjną w przedsiębiorstwach przemysłowych według
rodzaju działalności innowacyjnej,
• wskaźnik intensywności innowacji.
Dane charakteryzujące przejawy innowacyjności w polskiej gospodarce w roku
2001 i 2005 przedstawia tabela 3.
Tabela 3. Przejawy innowacyjności gospodarki polskiej w roku 2001 i 2005
Wyszczególnienie
Udział produkcji sprzedanej wyrobów nowych i zmodernizowanych
w produkcji sprzedanej wyrobów w przemyśle (w %)
Wynalazki zgłoszone krajowe
Udzielone patenty krajowe
Produkcja sprzedana produktów wysokiej techniki w sekcji przetwórstwo przemysłowe według poziomów techniki (w %)
Wskaźnik intensywności innowacji (w %)
Nakłady na działalność innowacyjną w przedsiębiorstwach przemysłowych (w %):
- nakłady inwestycyjne
- działalność B+R
- zakup gotowej technologii w postaci dokumentacji i praw
2001
16,4
2005
21,8
2404
939
2028
1054
4,8
3,2
4,5
2,9
76,4
10,2
1,9
82,7
9,6
2,4
135
Innowacyjność polskiej gospodarki a sytuacja na rynku pracy
-
szkolenie personelu związane z działalnością innowacyjną
0,7
0,3
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Rocznik Statystyczny Przemysłu (2006),
GUS, Warszawa, s. 427, 431; Nauka i Technika w 2005 r. (2006) GUS, Warszawa, s. 168,
Na podstawie zaprezentowanych danych statystycznych można zauważyć, że udział
produkcji sprzedanej wyrobów nowych i zmodernizowanych w produkcji sprzedanej wyrobów w przemyśle zwiększył się z 16,4% w roku 2001 do 21,8% w roku 2005. Świadczy to o
poprawie poziomu innowacyjności polskiej gospodarki. Dokładniejsza analiza wskazuje, że
relatywnie wysoki wzrost badanego wskaźnika wystąpił w produkcji koksu i produktów rafinacji ropy naftowej, produkcji pojazdów samochodowych, przyczep i naczep oraz produkcji
sprzętu i urządzeń radiowych, telewizyjnych i telekomunikacyjnych. Niestety nie są to działy
zaliczane do wysokiej techniki.
Liczba zgłoszonych wynalazków krajowych zmniejszyła się w badanym okresie o 676
zgłoszeń, tj. o 15,6%, natomiast zwiększyła się liczba udzielonych patentów (wzrost o
12,2%).
Wartość wskaźnika intensywności innowacji, oznaczającego relację nakładów na
działalność innowacyjną do wartości sprzedaży w sekcji przetwórstwo przemysłowe, obniżyła
się z 3,2% w roku 2001 do 2,9% w roku 2005.
Udział produktów wysokiej techniki1 w produkcji sprzedanej przemysłu obniżył się z
4,8% w roku 2001 do 4,5% w roku 2005. Świadczy to o pewnego rodzaju prymitywizacji
produkcji przemysłowej z punktu widzenia jej poziomu technologicznego.
Dominującą pozycję w strukturze nakładów na działalność innowacyjną w przemyśle
w Polsce stanowią nakłady inwestycyjne, tj. nakłady na maszyny i urządzenia techniczne oraz
budynki, budowle i grunty. W badanym okresie udział nakładów inwestycyjnych w nakładach
na działalność innowacyjną jeszcze się powiększył. W roku 2001 wynosił 76,4% a w roku
2005 zwiększył się do 82,7%. Stosunkowo niewielki jest udział w tych nakładach środków
wydatkowanych na działalność B+R, stanowiącą jedną z najistotniejszych źródeł innowacji.
Udział nakładów na działalność B+R zmniejszył się z 10,2% w roku 2001 do 9,6% w roku
2005.
Występująca w Polsce struktura nakładów na działalność innowacyjną - niewielki
udział nakładów na działalność B+R, natomiast duży udział nakładów na inwestycje - jest
typowa dla krajów słabiej rozwiniętych. Polska stojąc przed koniecznością zmniejszania luki
technologicznej w stosunku do krajów wysoko rozwiniętych korzysta z tzw. renty zacofania.
Polega ona na tym, że szybciej można zmniejszyć dystans dzielący polski przemysł od przemysłu krajów wysoko rozwiniętych, zwiększając nakłady na transfer nowoczesnych technologii. Świadczyć o tym może wzrost udziału nakładów na zakup gotowych technologii z 1,9%
w roku 2001 do 2,4% ogółu nakładów na działalność innowacyjną w roku 2005. Warto być
może postawić pytanie czy dla polskiej gospodarki nie byłyby lepsze imitacje niż innowacje?
(Wnioski..., 2007).
1
Do przemysłów wysokiej techniki zalicza się zaawansowane technologie (hight-technology –HT) i średnio wysoko zaawansowane technologie (medium-high-technology -MHT): produkcja statków powietrznych i kosmicznych, produkcja wyrobów farmaceutycznych, produkcja maszyn biurowych i komputerów, produkcja
sprzętu i urządzeń radiowych, telewizyjnych i telekomunikacyjnych, produkcja instrumentów medycznych,
precyzyjnych i optycznych, zegarów i zegarków oraz chemikalia (z wyjątkiem farmaceutyków), maszyny i
sprzęt, maszyny elektryczne i aparatura, samochody i przyczepy, kolej i sprzęt transportowy.
136
Grażyna Węgrzyn
Zmiany na rynku pracy pod wpływem nowych technologii
Technologiczne zmiany zachodzące w każdej dynamicznej gospodarce, wynikające z
permanentnego podnoszenia poziomu innowacyjności a co za tym idzie i konkurencyjności,
nie pozostają obojętne dla rynku pracy. Efekt postępu technicznego na życie społeczne uwidacznia się dzisiaj znacznie szybciej niż w przeszłości. W sposób bezpośredni zmienia on
życie jednostek, przedsiębiorstw i instytucji. W dobie globalizacji i budowy gospodarki
opartej na wiedzy zmienia się kształt rynku pracy i ogólne warunki pracy.
Każda forma zmian technologicznych przekłada się na specyficzne zmiany w popycie
na pracę. Szczególnie wyraźne są zmiany popytu na pracę pod względem kwalifikacji (Johnson, 1997, s. 47). We wszystkich krajach wysoko rozwiniętych obserwuje się wzrost zapotrzebowania na kadry kwalifikowane, dysponujące walorami odpowiadającymi potrzebom
współczesnych gospodarek. Jest to wynikiem wyraźnego przyspieszenia tempa rozwoju postępu technicznego i technologicznego, opartego głównie na komputeryzacji w przesyłaniu
informacji i w technologiach produkcyjnych. Zapotrzebowanie na wiele tradycyjnych zawodów zanika zupełnie. Szybki postęp i dyfuzja nowych rozwiązań technologicznych, którym
towarzyszą nowe formy organizacji pracy prowadzą do znacznego spadku zapotrzebowania
na kadry nisko i niewykwalifikowane (Kryńska, 2004, s. 237). Potwierdzają to dane zawarte
w tabeli 4.
W latach 2000-2005 znacznie zwiększył się udział pracujących w wykształceniem
wyższym w ogólnej liczbie pracujących. W roku 2000 pracujący z wyższym wykształceniem
stanowili 14,1% ogółu pracujących a w roku 2005 udział tej grupy wynosił już 21,8%. Z kolei
zmniejszył się udział pracujących z wykształceniem gimnazjalnym, podstawowym i niepełnym podstawowym z 14,8% w roku 2000 do 9,9% w roku 2005.
Tabela 4. Pracujący według poziomu wykształcenia w Polsce w roku 2000 i 2005
Wyszczególnienie
Ogółem
Z wykształceniem:
Wyższym
Średnim i zawodowym
Średnim ogólnokształcącym
Zasadniczym zawodowym
Gimnazjalnym, podstawowym i niepełnym podstawowym
2000
14540 100,0
2055
4433
1011
4884
2456
14,1
30,5
7,0
33,6
14,8
2005
14390 100,0
3137
4275
1134
4417
1426
21,8
29,7
8,0
30,6
9,9
Źródło: Aktywność ekonomiczna ludności Polski IV kwartał 2000, (2001) GUS, Warszawa,
s. 19; Aktywność ekonomiczna ludności Polski IV kwartał 2005, (2006) GUS, Warszawa, s.
103;
Zmiany wprowadzane wraz z działalnością innowacyjną przedsiębiorstw w technologii i technice wykonywania poszczególnych zadań przyczyniają się do wzrostu wydajności
pracy, a to z kolei umożliwia skracanie czasu pracy. Ponadto oprócz zmian związanych z
wprowadzaniem nowych produktów oraz zmodernizowanych procesów następują zmiany w
organizacji procesów pracy. Działania w dziedzinie organizacji pracy koncentrują się obecnie
na elastycznych formach czasu pracy, ochronie czasu pracy i poprawy warunków jej wykonywania (Borkowska, 2005, s. 86)
137
Innowacyjność polskiej gospodarki a sytuacja na rynku pracy
Tabela 5. Pracujący według rodzaju umowy o pracę i czasu pracy w Polsce w roku 2000 i
2005
ogółem
Wyszczególnienie
Ogółem
praca
ogółem
Czas
czas
nieokre- określony ślony
Ogółem
praca
czas
czas
nieokre- określony ślony
W tysiącach
2000
Ogółem
14540 13670
Wyższe
2055
1989
Średnie zawodowe
4433
4229
Średnie ogólnokształcące
1011
940
Zasadnicze zawodowe
4884
4559
Gimnazjalne, podstawowe i niepełne pod2156
1952
stawowe
W godzinach
Przeciętna liczba godzin przepracowanych
40,4
40,9
w badanym tygodniu
870
65
204
71
325
204
10701
2719
3340
903
3076
662
2005
7860
2276
2471
593
2129
391
2841
443
869
310
947
271
33,7
40,2
40,4
39,4
Źródło: Aktywność ekonomiczna ludności Polski IV kwartał 2000, (2001) GUS, Warszawa,
s. 20; Aktywność ekonomiczna ludności Polski IV kwartał 2005, (2006) GUS, Warszawa, s.
104;
W Polsce w latach 2000-2005 przeciętna liczba godzin przepracowanych w badanym
tygodniu zmniejszyła się z 40,4 do 40,2 godzin (tabela 5). Wyraźnemu wydłużeniu uległ czas
pracy pracowników zatrudnionych na czas określony (z 33,7 godz. do 39,4 godz., tj. o 5,7
godz. tygodniowo) a czas pracy pracowników zatrudnionych na czas nieokreślony uległ skróceniu (o 0,5 godz.).
Na podstawie danych zawartych w tabeli 5 można zauważyć pewną cechę pracujących
związaną z poziomem wykształcenia i bezpieczeństwem pracy. W 2000 roku w Polsce pracujący najemni posiadający umowę na czas określony stanowili 6% ogółu pracujących, tymczasem w 2005 roku udział tej grupy pracowników wynosił już 26,5%. Oznacza to, że wzrasta udział pracujących, którzy mają mniej pewne miejsca pracy i wobec, których pracodawcy
mają mniejsze zobowiązania. Zarysowuje się tu wyraźna zależność między poziomem wykształcenia a rodzajem umowy o pracę. Im wyższy poziom wykształcenia pracowników tym
bezpieczniejsze, pewniejsze miejsca pracy. Pracujący posiadający umowę o pracę na czas
nieokreślony z wykształceniem wyższym stanowili w 2000 roku 96,8% ogółu pracowników z
wyższym wykształceniem, podczas gdy pracownicy z wykształceniem gimnazjalnym, podstawowym i niepełnym podstawowym posiadający umowę na czas nieokreślony stanowili
90,5%. W roku 2005 różnice te jeszcze bardziej się pogłębiły, a bezpieczeństwo pracy
zmniejszyło się. Spośród pracujących z wykształceniem wyższym już tylko 83,7% pracowników posiadało umowę na czas nieokreślony. W grupie pracowników niewykwalifikowanych
tylko 59,1% pracowników posiadało umowę na czas nieokreślony. Przytoczone dane świadczą o tym, że pracodawcy zdecydowanie chętnej zawierają umowę na czas nieokreślony z
pracownikami posiadającymi wyższe wykształcenie.
Współczesny kierunek zmian w technologii wytwarzania sprawia, że praca staje się
138
Grażyna Węgrzyn
lżejsza i zgodna z mentalnością, zręcznością i umiejętnościami kobiet. To z kolei powoduje,
że kobiety coraz częściej aktywnie uczestniczą w procesach zachodzących na rynku pracy.
Podejmują pracę zawodową w różnych branżach gospodarki, również w tych, które były dotychczas „zarezerwowane” dla mężczyzn. Nie bez znaczenia pozostaje tu pojawienie się nowych, elastycznych form pracy, które pozwalają na pracę w niepełnym wymiarze czasu pracy.
To z kolei pozwala łączyć pracę zawodową z obowiązkami rodzinnymi. Wzrost udziału kobiet w rynku pracy to głównie efekt większej liczby niestandardowych form zatrudnienia,
takich jak na przykład praca w niepełnym wymiarze godzin, elastyczne godziny pracy, praca
w systemie zmianowym oraz praca czasowa. Dzielenie czasu na pracę zawodową i obowiązki
domowe przez kobiety przejawia się dużym zainteresowaniem podejmowania przez nie pracy
w niepełnym wymiarze czasu pracy (Węgrzyn, 2006, s. 130).
Wydaje się, że ogromną szansą dla kobiet będzie rozwój cywilizacji informacyjnej,
utożsamianej z gospodarką opartą na wiedzy. Gospodarka oparta na wiedzy cechuje się szybkim rozwojem tych dziedzin gospodarki, które związane są z przetwarzaniem informacji i
rozwojem nauki, głównie gałęzi przemysłu zaliczanych do tzw. wysokiej techniki, a także
technik i usług społeczeństwa informacyjnego.
Podsumowanie
Zmiany poziomu innowacyjności przedsiębiorstw wywierają ogromny wpływ na
funkcjonowanie całej gospodarki, sektorów i poszczególnych branż. Każda zmiana technologiczna związana z produktem lub procesem wymusza odpowiednie dostosowania w zakresie
rynku pracy. Nowe technologie wymagają od pracowników coraz wyższych kwalifikacji co
przejawia się wzrostem popytu na pracowników z wysokimi kwalifikacjami i spadkiem popytu na pracowników z niskimi kwalifikacjami.
W Polsce głównym celem zwiększania innowacyjności przedsiębiorstw jest poprawa
jakości wytwarzanych wyrobów, a w przypadku procesów zwiększenie zdolności produkcyjnych. Wzrost innowacyjności tylko w niewielkim stopniu przekłada się na zmniejszenie popytu na pracę. Jednak istotnie zmienia się jakościowa struktura popytu na pracę. Wyraża się
to w rosnącym udziale pracowników legitymujących się wyższym wykształceniem w ogólnej
liczbie pracujących. Wydaje się, że takie zmiany będą w przyszłości się utrzymywały i nasilały.
Współczesne gospodarki krajów wysokorozwiniętych określane mianem gospodarek
opartych na wiedzy, charakteryzują się rosnącym znaczeniem wiedzy w rozwoju gospodarczym. Są to gospodarki, w których bardzo szybko rozwijają się przemysły wysokiej techniki,
kreując nowe miejsca pracy. Szerszego znaczenia nabiera tu pojęcie kompetencji, co z kolei
stawia nowe i dodatkowe wyzwania wobec pracowników. Szczególnie istotne będzie permanentne podwyższanie kwalifikacji oraz zdolność do zmiany i uczenia się rzeczy nowych.
Należy oczekiwać, że nowoczesna technologia będąca wynikiem nakładów na działalność innowacyjną przedsiębiorstw będzie wymuszała tworzenie nowych warunków pracy i
nowych form pracy. Elastyczność rozumiana jako zdolność dostosowywania się i zdolność do
natychmiastowej zmiany staje się wręcz warunkiem przetrwania. Malejący odsetek osób pracujących na umowę na czas nieokreślony świadczy o tym, że bezpieczeństwo zatrudnienia
maleje. Wydaje się, że bezpieczeństwo zatrudnienia nie tkwi w umowach o pracę na całe życie ale w ustawicznym kształceniu.
BIBLIOGRAFIA:
1. Aktywność ekonomiczna ludności Polski IV kwartał 2000, (2001) GUS, Warszawa.
Innowacyjność polskiej gospodarki a sytuacja na rynku pracy
2.
3.
4.
5.
6.
139
Aktywność ekonomiczna ludności Polski IV kwartał 2005, (2006) GUS, Warszawa.
Allen J.A., (1966), Scientyfic innovation and industrial prosperity, Longman, London.
Blaug M., (2000), Teoria ekonomii. Ujęcie retrospektywne, PWN, Warszawa.
Borkowska S., red., (2005) Przyszłość pracy w XXI wieku, IPiSS, Warszawa.
Działalność innowacyjna przedsiębiorstw przemysłowych w latach 2002-2004, (2006)
GUS, Warszawa.
7. Felbur S., Czyżowska Z., (1995), Nakłady na finansowanie nauki a wzrost gospodarczy,
Ekonomista, nr 4.
8. Feldman M. P., Link A. N., (2001) Innovation Policy in the knowledge-based economy,
Kluwer Academic Publishers, Boston/Dordrecht/London.
9. Innowacyjność 2006. Stan innowacyjności, metody wspierania, programy badawcze. Raport. (2006) Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa.
10. Janasz W., (1999), Innowacyjne strategie rozwoju przemysłu. Fundacja na rzecz Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin.
11. Jasiński A., (2006), Innowacje i transfer techniki w procesie transformacji, Difin, Warszawa.
12. Johnson G.E., (1997), Changes in Earnings Inequality: The Role of Demend Shifts, Journal of EconomicPerspectives, nr 11.
13. Kryńska E., 2004, Szkolnictwo wyższe a rynek pracy, [w:] Regulacyjne aspekty polityki
ekonomicznej – dostosowania polskiej gospodarki do europejskiego i globalnego rynku,
Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
14. Nauka i Technika w 2005 r. (2006) GUS, Warszawa.
15. Pieńkowska M., (2005), Technologiczny przełom mogą przyspieszyć ośrodki naukowe.
Gazeta Prawna, nr 210.
16. Pracujący w gospodarce narodowej w 2000 r. (2001) GUS, Warszawa.
17. Pracujący w gospodarce narodowej w 2005 r. (2006) GUS, Warszawa.
18. Rocznik Statystyczny Przemysłu (2006), GUS, Warszawa.
19. Węgrzyn G., (2006) Kobiety na europejskim rynku pracy, [w:] Bezrobocie we współczesnych gospodarkach rynkowych, red. D. Kopycińska, Wydawnictwo Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin.
20. Wnioski z III konferencji naukowej Wiedza i Innowacje w rozwoju gospodarki: siły motoryczne i bariery (2007), www. e-mentor.edu.pl.