Otyłość ma często podłoże psychologiczne
Transkrypt
Otyłość ma często podłoże psychologiczne
Psychologia i ¿ywienie Otyłość ma często podłoże psychologiczne Wśród licznych badań prowadzonych nad otyłością ważne miejsce zajmują psychologiczne uwarunkowania tej choroby, postrzegane jako jedna z jej istotnych przyczyn. Wiedza na temat psychologicznych uwarunkowań efektywnego odchudzania się oraz odpowiedniego postępowania z pacjentem jest wciąż jeszcze w wielu przypadkach niewystarczająca, aby osiągnąć zamierzone efekty leczenia. Psychologia ¿ywienia Oprac. Joanna Szymañska nia pożywienia. Zaburzenia monitorowania własnych zachowań prowadzą często do zwiększenia ilości przyjmowanych pokarmów, w ilości znacznie przekraczającej zapotrzebowanie energetyczne. dietetyk P Trudności z kontrolowaniem ilości pokarmów Oświetlone jedzenie zachęca sychologiczne aspekty nadwagi i otyłości mogą być niezwykle pomocne w wyjaśnieniu wielu mechanizmów zachowań związanych z jedzeniem. Na podstawie dostępnej literatury można wymienić wiele czynników ryzyka prowadzących do otyłości, które mają podłoże psychologiczne. Są to między innymi: zaburzone mechanizmy samoregulacji i monitorowania własnych zachowań, nieumiejętność radzenia sobie ze stresem, doświadczanie negatywnych emocji. Zaburzenia mechanizmu samoregulacji wiążą się z trudnościami w kontrolowaniu ilości przyjmowanego pokarmu. Proces samoregulacji obejmuje z jednej strony chęć do przyjmowania niekontrolowanej ilości pożywienia, a z drugiej strony siłę woli, która stara się temu zapobiegać. W wyniku badań stwierdzono, że u około 30 proc. osób, głównie otyłych, występuje nieumiejętność regulowania ilości przyjmowanych pokarmów. W wielu przypadkach u osób, które nadmiernie starają się kontrolować swoje zachowania żywieniowe (np. osób odchudzających się) mogą wystąpić zaburzenia samoregulacji, łącznie z utratą kontroli nad jedzeniem. Prowadzi to do przejadania się. Wykazano, ze osoby otyłe są bardziej wrażliwe na bodźce zewnętrzne takie jak smak, zapach i wygląd potrawy. Mają one także tendencję do spożywania większej ilości pokarmu w sytuacji występowania dużej ilości pożywienia, kiedy pożywienie jest łatwo dostępne i urozmaicone (np. na przyjęciach). W takich sytuacjach spożywanie pokarmów ma charakter automatyczny, odruchowy, niejako bez kontroli. Podobnie podczas oglądania telewizji, czy spędzania czasu w towarzystwie, gdy uwaga skierowana jest na inne bodźce a samoświadomość znacznie zredukowana. Osoby otyłe jedzą więcej także wtedy, kiedy jedzenie jest jasno oświetlone, w porównaniu z sytuacją, gdy pozostaje ono w cieniu i tak bardzo nie rzuca się w oczy. Widok i bliskość jedzenia mają większy wpływ niż głód. Kiedy bodźce wzrokowe nie są już tak wyraźne i kiedy w przygotowanie posiłku trzeba włożyć pewien trud – osoba otyła traci motywację do zdobywa- Niska samoocena prowadzi do otyłości Czynnikiem utrudniającym proces samoregulacji i przez to sprzyjającym nadmiernemu jedzeniu mogą być trudności z unikaniem myślenia o żywności. Im bardziej dana osoba stara się nie myśleć o żywności, tym większą odczuwa potrzebę jej spożywania. U osób przewlekle odchudzających się zaobserwowano zjawisko napadowego objadania – do takich zachowań dochodzi przy nieumiejętnym tłumieniu myśli o jedzeniu. Ograniczeniu samokontroli sprzyjać może także zmęczenie, występujące szczególnie pod koniec dnia, kiedy umiejętność kontroli ilości spożywanego jedzenia bywa ograniczona. Istotną rolę w kształtowaniu zachowań żywieniowych odgrywa też element samooceny. Niska lub nieadekwatna samoocena, przejawiająca się głównie w niezadowoleniu z własnego ciała, może prowadzić do pewnej patologii w zakresie zachowań żywieniowych. Często zdarza się, ze otyłość prowadzi do niezadowolenia z obrazu własnego ciała i niskiej samooceny, co z kolei powoduje zwiększony poziom stresu i obniżenie nastroju. Ich konsekwencją mogą być negatywne stany emocjonalne, takie jak rozczarowanie i brak satysfakcji, które mogą powodować spadek motywacji i poczucie braku skuteczności własnych działań w osiąganiu celów dotyczących własnego ciała i w końcowym efekcie sprzyjać rozwojowi depresji. Ostatecznie ma to negatywny wpływ na zachowania prozdrowotne, takie jak prawidłowa dieta i aktywność fizyczna. Spożywanie nadmiernej ilości pożywienia prowadzi do zwiększonej masy ciała, a to z kolei jeszcze bardziej pogarsza samopoczucie wywołując poczucie winy i obniżając samoocenę. Przejadanie się jest często środkiem uspokajającym, przywracającym emocjonalną równowagę i poprawiającym nastrój. Jest sposobem rekompensaty za życiowe niepowodzenia, frustracje i lęki. Stres, a dokładniej rzecz biorąc nieumiejętne radzenie sobie z nim w różnych sytuacjach, w dużej mierze są odpowiedzialne za 126 Psychologia ¿ywienia występowanie nieprawidłowych zachowań związanych z jedzeniem, polegających najczęściej na dostarczaniu organizmowi więcej energii niż wynosi jego rzeczywiste zapotrzebowanie. Często zdarza się, że jedzenie jest formą odwrócenia uwagi od trudnej sytuacji, a zjadanie większej ilości pożywienia jest formą radzenia sobie z problemami. Czasem też stanowi rodzaj rekompensaty za osobiste „krzywdy”. Przeprowadzono szereg badań nad wpływem negatywnych stanów emocjonalnych, takich jak depresja czy lęk na zachowania żywieniowe osób otyłych i tych o prawidłowej masie ciała. Znaczna większość z tych badań wykazuje wpływ negatywnych emocji na przejadanie się – szczególnie w odniesieniu do osób otyłych. Osoby otyłe przejadają się w stanach niepokoju, lęku, depresji czy złości, ponieważ czynność jedzenia redukuje te stany. Ponadto osoby otyłe nie są zdolne do rozróżnienia między stanem głodu i niepokoju, ponieważ nauczyły się jeść w odpowiedzi zarówno na niepokój, jak i odczucie głodu. Jak wynika z przeprowadzonych badań większa chęć jedzenia występuje z stanach znudzenia, depresji czy zmęczenia, mniejsza natomiast w sta- przeprowadzone wśród kobiet w wieku 20 – 50 lat – pod wpływem smutku, zdenerwowania, nudy oraz lęku najczęściej konsumowane były czekolada i wyroby czekoladowe oraz ciastka i batoniki. Takie zachowania mogą przyczynić się do wykształcenia nieprawidłowych nawyków żywieniowych oraz w przyszłości prowadzić do rozwoju nadwagi, otyłości oraz powikłań zdrowotnych z nimi związanych. Skłonności do żywienia emocjonalnego wykazują najczęściej osoby, które mają problemy natury emocjonalnej objawiające się niską samooceną, stanami lękowymi i poczuciem niedopasowania. Podstawą sukcesu i niejednokrotnie rzeczą najtrudniejszą w leczeniu otyłości jest posiadanie wystarczająco silnej motywacji przez pacjenta. Pomoc w zbudowaniu takiej motywacji jest rolą lekarza i dietetyka. Dlatego szczególnie istotna jest znajomość oraz właściwe przeprowadzenie z pacjentem – jeszcze przed rozpoczęciem leczenia – wywiadu motywującego. Ma on na celu „wydobycie motywacji, którą sam pacjent posiada, ale nie ma do niej dostępu”. Wywiad motywujący bazuje na partnerskiej współpracy lekarza i dietetyka z pacjentem. W wyniku nadmiernego stresu możemy dostarczać organizmowi więcej energii niż wynosi jego rzeczywiste zapotrzebowanie. nach strachu, bólu czy napięcia. Osoby badane odczuwały większy głód w stanie złości niż w strachu i smutku. Zauważono też największą tendencję do impulsywnego jedzenia w stanie złości, w porównaniu ze stanem lęku i smutku. Żywienie emocjonalne Jednym z przykładów nieprawidłowego zachowania żywieniowego pod wpływem negatywnych emocji takich jak złość, depresja, nuda, niepokój, samotność i stres, jest żywienie emocjonalne. Żywienie emocjonalne zdarza się nieregularnie i epizodycznie, odbywa się najczęściej w tajemnicy, samotności, podczas posiłku w domu. Charakteryzuje się spożywaniem pokarmów wysokoenergetycznych lub bogatych w węglowodany proste. Jak wykazały badania Polega na „zgłębianiu problemu i udzielaniu wparcia w oparciu o poszanowanie wiedzy i poglądów pacjenta, bez jakichkolwiek przymusów do zmiany”. Umiejętnie przeprowadzony wywiad motywujący naprowadza pacjenta na istotne wnioski oraz uaktywnia zasoby, dzięki którym pacjent jest w stanie sam wprowadzić w życie niezbędne zmiany. Szacunek dla zdania pacjenta i poszanowanie jego autonomii jest ważnym aspektem wywiadu. Pacjent powinien czuć, że w odniesieniu do zaproponowanych przez specjalistę rozwiązań ma zawsze wolny wybór, a poszanowanie jego autonomii nie wynika z braku troski o dobro pacjenta. Rzeczą bardzo przydatną w „wydobywaniu” odpowiedniej motywacji u pacjenta jest sporządzenie swoistego bilansu zysków i strat w odniesieniu do aktualnego sposobu odżywiania 127 Wywiad motywujący Psychologia ¿ywienia Psychologia ¿ywienia oraz w przypadku zmiany nawyków żywieniowych. Taka „namacalna” identyfikacja konsekwencji aktualnego jak i zmienionego sposobu odżywiania wpływa w znaczącym stopniu na sposób postrzegania problemu przez pacjenta. Rzeczą niezbędną do przeprowadzenia wywiadu dającego konstruktywne efekty jest dobry kontakt lekarza i dietetyka z pacjentem. Aktywne słuchanie, brak oceniania oraz okazywanie zrozumienia pacjentowi – to najistotniejsze cechy takiego kontaktu. Lekarz i dietetyk poprzez zapewnianie poczucia bezpieczeństwa pacjentowi i wzmacnianie w nim poczucia własnej skuteczności powinien być dla pacjenta wsparciem w całym procesie leczenia. Style komunikacji z pacjentem zwykle na początku rozmowy. W kolejnym etapie ważny jest aspekt edukacyjny i informacyjny w stosunku do pacjenta. Lekarz i dietetyk występuje jako „opiekun naukowy” – udziela wskazówek, pozwalając jednocześnie na samodzielną pracę i samodzielne podjęcie decyzji przez pacjenta. Końcowy etap rozmowy to często wskazywanie pewnych rozwiązań, które pacjent może, ale nie musi przyjąć. Ostateczny wybór należy zawsze do pacjenta. ■ * Cytaty zamieszczone w tekœcie pochodz¹ z konferencji „Psychologia w leczeniu oty³oœci” (Poznañ, czerwiec 2012). Wybrana literatura: W kontakcie pacjent – lekarz i dietetyk mogą być przydatne różne style komunikacji, takie jak kierowanie (directing style), podążanie (following style) oraz prowadzenie (guiding style). „Najbardziej pożądany, a zarazem kompetentny styl komunikacji z pacjentem opiera się na włączeniu wszystkich trzech sposobów oraz elastycznym przechodzeniu pomiędzy nimi w zależności od sytuacji” *. W czasie jednej rozmowy z pacjentem styl może zmieniać się kilka razy, w zależności od szczegółowego aspektu rozmowy w danej chwili, od aktualnej potrzeby pacjenta (rodzaj problemu, z jakim pacjent przychodzi), oraz od rodzaju pacjenta (cechy charakteru pacjenta). Na dokładne zrozumienie punktu widzenia pacjenta i jego problemu pozwala styl „podążanie”, przyjmowany 1. Juruć A., Wierusz-Wysocka B., Bogdański P., Psychologiczne aspekty jedzenia i nadmiernej masy ciała, Farmacja Współczesna, 2011, 4, s. 119-126. 2. Lemmens S.G., Rutters F., Born J.M., Westerterp – Plantenga M., Stress augments food wanting and energy intake in visceral overweight subjects in the absence of hunger, Psychology and Behavior 2011, 103, pp. 157-63. 3. Materiały z konferencji „Psychologia w leczeniu otyłości” (30 czerwca 2012 roku w Poznaniu, organizator: Centrum Edukacji i Poradnictwa Żywieniowego Nutri Center, patronat: Polskie Towarzystwo Badań nad Otyłością, osoba prowadząca: Agata Juruć – psycholog, dietetyk). 4. M. Pilska, M. Jeżewska-Zychowicz, Psychologia żywienia. Wybrane zagadnienia, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2008. Jak rozmawiać z osobą otyłą: 4 zasady przewodnie wywiadu motywującego prowadzone przez lekarza i dietetyka: 2. Zrozumienie motywacji pacjenta. 3. Słuchanie pacjenta – zrozumienie jego punktu widzenia. 4. Wzmacnianie pacjenta – udzielanie wsparcia. 1. Powstrzymywanie ruchu korygującego – nakazywanie pacjentowi określonych zachowań nie prowadzi do zamierzonych efektów (naturalna tendencja do stawiania oporu w momencie nakazów i przymusu). Źródło: Materiały z konferencji „Psychologia w leczeniu otyłości”, Poznań, czerwiec 2012. 129