Jan S z a j d a

WODA-ŚRODOWISKO-OBSZARY WIEJSKIE
WATER-ENVIRONMENT-RURAL AREAS
www.imuz.edu.pl
2004: t. 4 z. 1 (10)
s. 311–322
© Instytut Melioracji i Użytków Zielonych w Falentach, 2004
PROBLEMY KWALIFIKOWANIA
TRWAŁYCH UŻYTKÓW ZIELONYCH
DO OBSZARÓW
O NIEKORZYSTNYCH WARUNKACH GOSPODAROWANIA
W „PLANIE ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH”
Roman MORACZEWSKI1), Halina JANKOWSKA-HUFLEJT2)
1)
2)
Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, Wydział Rolnictwa i Biologii
Instytut Melioracji i Użytków Zielonych w Falentach, Zakład Łąk i Pastwisk
Słowa kluczowe: bezwzględny współczynnik przydatności rolniczej gleb, dotacje, trudne warunki
gospodarowania, wskaźniki waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej,
Streszczenie
W pracy wskazano na możliwe do uzyskania dopłaty związane z użytkowaniem lub zalesieniem
trwałych użytków zielonych zgodnie z „Planem rozwoju obszarów wiejskich” i Rozporządzeniem
Rady Unii nr 1257/1999. Szerzej omówiono kryteria wyznaczania i podziału na strefy obszarów
o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW). Wskazano na zalecane do tego celu wskaźniki
waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej (WWRPP), a jednocześnie na możliwości wyznaczania ONW w oparciu o Ustawę o podatku rolnym z 1984 r. w odniesieniu do rolniczej przydatności
gleb trwałych użytków zielonych (TUZ). Przedstawiono również metodę obliczania bezwzględnych
wskaźników rolniczej przydatności gleb na przykładzie 16 województw i czterech okręgów podatkowych.
WSTĘP
Restrukturyzacja i modernizacja naszego rolnictwa, związana z akcesją Polski
do Unii Europejskiej, wymaga również nowego spojrzenia na rzeczywisty stan
Adres do korespondencji: dr inż. H. Jankowska-Huflejt, Instytut Melioracji i Użytków Zielonych
w Falentach, Zakład Łąk i Pastwisk, 05-090 Raszyn; tel. +48 (22) 720-05-31 w. 216, e-mail: [email protected]
312
Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 4 z. 1 (10)
i wykorzystanie trwałych użytków zielonych (TUZ). Trwałe użytki zielone charakteryzują się szczególnymi cechami przyrodniczymi i – oprócz lasów – spełniają
główną rolę w kształtowaniu krajobrazu i stabilizacji ostoi świata roślinnego
i zwierzęcego, będąc jednocześnie (od wieków) głównym źródłem tanich, naturalnych pasz objętościowych dla przeżuwaczy [JANKOWSKA-HUFLEJT, MORACZEWSKI, ZASTAWNY, 2003]. W krajach Unii Europejskiej rola TUZ jest w pełni doceniana. Wyrazem tego jest prawnie zagwarantowane szczególne wsparcie finansowe
do obszarów łąk i pastwisk, niezależnie od tzw. dotacji obszarowych, bowiem produkcja zdrowej żywności metodami nie obciążającymi środowiska naturalnego
leży we wspólnym interesie wszystkich państw Europy [PLEWA, 2001]. Istotą dopłat w nich (i w innych bogatych krajach) jest właśnie – jak podaje KLEPACKI
[2003] – z jednej strony dążenie do zachowania bezpieczeństwa żywnościowego, a
z drugiej podtrzymywanie dochodów części ludności wiejskiej. Ważne jest również
wykorzystanie własnych zasobów, zarówno ludzkich jak i ziemi, w celach rolniczych i pokrewnych, oraz utrzymanie aktywności gospodarczej na terenach wiejskich, nawet przyrodniczo „upośledzonych”.
Dofinansowanie takie jest przewidziane (na wynegocjowanych warunkach)
również w Polsce [Plan ..., 2004]. Stwarza to szanse na przywrócenie rolnictwu
i przyrodzie porzuconych i zaniedbanych w ostatnich latach tak gruntów ornych
jak i obszarów TUZ. Zaniechanie gospodarowania na gruntach ornych i trwałych
użytkach zielonych w Polsce, prowadzi jedynie do ich uwstecznienia, odłogowania
i zarastania chwastami, krzewami, drzewami, roślinnością bagienną oraz do zaniku
rzadkich populacji ptaków i roślin. Jak pokazują najnowsze dane Spisu Rolnego,
w 2002 r. było już 2 302 215 ha odłogów i ugorów na gruntach ornych oraz
1 097 293 ha na trwałych użytkach zielonych. Razem – 3 399 508 ha. Porzucone
przez rolników obszary, wyłączone z ich rolniczego użytkowania, stanowią ponad
20,1% obecnego stanu użytków rolnych ogółem.
Zgodnie z projektem Planu rozwoju obszarów wiejskich – PROW [2004]
w ramach promowania zrównoważonego ich rozwoju przewidziane są różne rodzaje dopłat, w tym część z nich do użytków zielonych. W opracowaniu przedstawiono warunki uzyskania tych dopłat oraz starano się scharakteryzować kryteria wyodrębniania i zasady ustalania ich wartości granicznych w odniesieniu do tzw. obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania ONW, gdyż do nich kwalifikuje się ponad 50% użytków rolnych Polski, w tym właśnie najczęściej z dużym
udziałem trwałych użytków zielonych.
MOŻLIWE DOPŁATY DO TUZ
Dopłaty do użytków zielonych – oprócz tzw. bezpośrednich (podstawowych)
oraz płatności do produkcji zwierzęcej (związanych z powierzchnią TUZ) – mogą
wynikać z realizacji programów rolno-środowiskowych i związanych z dobrosta-
R. Moraczewski, H. Jankowska-Huflejt: Problemy kwalifikowania trwałych użytków ...
313
nem zwierząt, z tytułu zalesiania użytków rolnych, w tym użytków zielonych
o małej przydatności, oraz położenia tych użytków w ramach tzw. obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW) [MORACZEWSKI, JANKOWSKA-HUFLEJT, 2003].
Znaczne finansowanie przewidziane jest w odniesieniu do łąk i pastwisk, położonych w obrębie obszarów chronionych czyli objętych programami rolno-środowiskowymi [MORACZEWSKI, JANKOWSKA-HUFLEJT, 2004]. I tak dopłaty mogą
być przeznaczone na utrzymanie łąk jednokośnych, o wysokich walorach przyrodniczych, lecz zagrożonych degradacją (koszone ręcznie – dopłata większa 236,74
euro·ha–1, koszone mechanicznie mniejsza – 91,74 euro·ha–1), łąk półnaturalnych
dwukośnych 201,82 euro·ha–1, pastwisk ekstensywnych, wypasanych kwaterowo –
68,80 euro·ha–1, pastwisk nizinnych z wypasem tradycyjnym – 91,74 euro·ha–1,
pastwisk górskich położonych na wysokości do 350 m n.p.m. – 52,75 euro·ha–1,
natomiast powyżej 350 m n.p.m. – 128,43 euro·ha–1.
Przewidziane dopłaty z tytułu zalesienia gruntów rolnych o niskiej przydatności, obejmują wszystkie siedliska łąkowo-pastwiskowe, należące do IV okręgu
podatkowego (klasa VI, VIz, i ewentualnie kl. V, gdy znajdują się na obszarach
w granicach ONW lub o spadku powyżej 9º). Działanie to, oprócz zwiększenia
lesistości, przyczyni się także do utrzymania i wzmocnienia ekologicznej stabilności obszarów zalesionych. Wsparcie finansowe ma objąć koszty założenia uprawy
oraz jej pielęgnacji i ochrony przed zwierzyną, a jego wielkość uzależniona jest od
bonitacji gleby, od rodzaju zalesienia 1) i od ukształtowania terenu, czyli od tzw.
czynników fizjograficznych. Na stokach o nachyleniu większym niż 12˚ koszty
zalesień mają się zwiększać o 40% w stosunku do gleb występujących w korzystnej konfiguracji. Dodatkowo przez 5 lat ma być wypłacana premia pielęgnacyjna,
a przez 20 lat premia dodatkowa (w przeliczeniu na 1 ha zalesionych gruntów) jako
rekompensata dochodów utraconych z tytułu przekształcenia gruntów rolnych
w grunty leśne [MORACZEWSKI, JANKOWSKA-HUFLEJT, 2003].
W projekcie „Planu ...” przewiduje się, że 80% kosztów związanych z zalesieniem i ochroną przed zwierzyną będą pokrywane z budżetu UE, a 20% kosztów
będzie stanowił wkład beneficjanta.
Dopłatami w celu wyrównania szans rozwoju objęte będą też obszary o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW), zgodnie ze stanem trudności działań w różnych sferach rolnictwa.
1)
Pomoc finansowa do zalesienia gruntów klasy VIz i ewentualnie VI nie dotyczy plantacji choinek
świątecznych i drzew szybko rosnących rodzaju topoli lub wierzby i nie będzie przyznawana rolnikom korzystającym z renty strukturalnej.
314
Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 4 z. 1 (10)
OBSZARY O NIEKORZYSTNYCH WARUNKACH GOSPODAROWANIA
(ONW)
Do ONW zalicza się obszary górskie o ograniczonej przydatności rolniczej (ze
względu np. na wysokość n.p.m., klimat, nachylenie pól), obszary nizinne na których występuje zanik funkcji rolniczych (słabe gleby, niskie zaludnienie, ekstensywne gospodarowanie, efekty ekonomiczne niższe od średniej krajowej) oraz
obszary ze szczególnymi utrudnieniami gospodarowania lub ograniczeniami
w produkcji. Wyróżniono je w celu wyrównania szans rozwoju obszarów wiejskich
w ramach jednego z priorytetów PROW „promowanie zrównoważonego rozwoju
obszarów wiejskich” zgodnie z rozdz. V, art.13-20 Rozporządzenia rady UE nr
1257/1999. Należy więc stwierdzić, że propozycje w nim zawarte wychodzą naprzeciw potrzebom rolników znajdujących się, z przyczyn przyrodniczych, w trudnych warunkach gospodarowania, zgodnie z tym co pisał ŁOJEWSKI [2003 s. 31],
że po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej środki publiczne „powinny popłynąć
w regiony najbardziej zacofane”.
Wsparcie finansowe związane z ONW ma zahamować wyludnienie tych obszarów, podtrzymać ich żywotność oraz przeciwdziałać degradacji ekologicznej.
Stwarza rolnikom możliwości pełnego wykorzystania potencjału, jakim dysponują,
bez naruszenia istniejącej równowagi środowiskowej. Powinno wpłynąć na poprawę spójności społeczno-gospodarczej regionów. Umożliwi rolnikom skorzystanie
z podwyższonego o 10% wsparcia inwestycji modernizacyjnych, jak również zachęci młodych rolników do przejmowania gospodarstw, dla których pomoc inwestycyjna może być większa o 5%. Zachowuje więc ciągłość gospodarowania na
terenach „trudnych” poprzez wyrównanie dochodów rolników tam gospodarujących.
Plan rozwoju obszarów wiejskich w Polsce [2004] przewiduje pomoc finansową stosownie do stanu trudności w różnych strefach działania rolniczego. Zgodnie
z Rozporządzeniem Rady UE nr 1257/1999 do obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW) w Polsce zaliczono: obszary górskie, obszary nizinne i obszary ze specyficznymi utrudnieniami (tab. 1). Podstawą wydzielenia tych
obszarów jest wskaźnik waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej WWRPP 2)
oraz gęstość zaludnienia i udział ludności związanej z rolnictwem.
Płatnością mogą być objęte tylko te działki rolne, które sklasyfikowano jako
grunty orne, sady, ogródki przydomowe (o powierzchni co najmniej 0,1 ha), trwałe
użytki zielone. Dopłatę do ONW będzie mógł otrzymać posiadacz (właściciel lub
dzierżawca) gospodarstwa większego od 1 ha położonego w całości lub części
w granicach ONW, jeśli będzie stosował zasady zwykłej dobrej praktyki rolniczej
2)
Wskaźnik ten w Polsce wynosi średnio wg Planu ..., [2004] 60–70 pkt. (wg Waloryzacji ... [1981]
57–64 pkt.) w stosunku do 100 w Europie Zachodniej, natomiast maksymalna jego wartość teoretyczna wynosi 130 pkt., a rzeczywista w Polsce 111 pkt. (najniższa 31pkt.).
R. Moraczewski, H. Jankowska-Huflejt: Problemy kwalifikowania trwałych użytków ...
315
Tabela 1. Kryteria kwalifikacji do poszczególnych stref obszarów ONW i szacowane stawki dopłat 3)
wyrównawczych, euro·ha–1
Table 1. Qualification criteria for particular zones of LFA and estimated rates of subsidies (euro ha–1)
Strefa
Zone
Górska
Mountain
Kryteria zaliczenia do strefy
Criteria
Dopłata
Subsidy
miejscowości (obręby geodezyjne), w których połowa użytków rolnych znajduje się na wysokości powyżej 500 m n.p.m. Tereny te wymagają zwiększonych
nakładów pracy, środków do produkcji, sprzętu przy jednoczesnym zawężeniu
możliwości użytkowania
localities (geodetic districts) where half of croplands is situated above 500 m
a.s.l. The areas require increased labour input, specific production means and
equipment at a restricted possibilities of management
67,8
Nizinna* I gminy dla których wartość WWRPP** jest wyższa niż 52 punkty i nie przekraLowland* I cza 72,5 pkt. – tereny mało produktywne, trudne w uprawie
communes for which the WWRPP index is higher than 52 points but lower than
72.5 points – less productive areas difficult in farming
obręby geodezyjne, o wartości WWRPP <56 pkt.; – z ograniczonym potencjałem produkcyjnym, który nie może być zwiększony bez nadmiernych kosztów
geodetic districts of the WWWRPP index less than 56 points – with restricted
productive potential, which can not be increased without excessive inputs
Nizinna* II gminy (obręby geodezyjne), gdzie wartość wskaźnika WWRPP nie przekracza
Lowland* II 52 pkt. a produkcja jest niższa od przeciętnej z powodu małej produktywności
naturalnej
communes (geodetic districts) where the WWRPP index is less than 52 and
production is lower than the average due to low natural productivity
Obszary ze gminy rejonów podgórskich, o złożonych problemach wynikających z rozdrobspecyficz- nionej struktury agrarnej i niekorzystnej rzeźby terenu, a jednocześnie mające
nymi utrud- duże znaczenie w rozwoju turystyki
nieniami
communes of submountain regions of complex problems associated with dispersed structure and unfavourable relief but of importance for tourism develAreas of
specific
opment
features
obręby geodezyjne, wydzielone w przeszłości w strefie podgórskiej w celu
objęcia ich ulgami podatkowymi zgodnie z przepisami ustawy z dnia 15 listopada 1984 r. o podatku rolnym
geodetic districts once selected in submountain zone to be involved in tax relief
acc, to the Act of Nov. 15th 1984 on Agricultural Taxes
37,8
57,0
55,2
* W obu strefach nizinnych brano pod uwagę gminy, w których udział ludności związanej z rolnictwem, mierzony
na poziomie gminy, wynosi minimum 15%.
** WWRPP – wskaźnik waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej wg IUNG.
* In both lowland zones, communes of at least 15% population associated with agriculture were considered.
** WWRPP – evaluation index of agricultural productive space acc. to the Institute of Crops, Fertilization and Soil
Science.
3)
Wielkość dopłat może ulec zmianie, po zatwierdzeniu przez Komisję Europejską.
316
Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 4 z. 1 (10)
(ZDPR) 4), zobowiąże się do prowadzenia gospodarstwa przez co najmniej 5 lat od
otrzymania pierwszej dopłaty, nie będzie stosował w produkcji zwierzęcej m.in.
substancji hormonalnych, tyreostatycznych (przeciwtarczycowych) i beta-antagonistycznych (hamujących działanie innych czynników) oraz wystąpi z wnioskiem
o przyznanie dotacji.
Opłaty wyrównawcze z tytułu ONW według projektu Planu … [2004] będą zależały od powierzchni (obszaru) gospodarstwa. I tak: od 1 do 50 ha płatności mają
wynosić 100% za każdy hektar, od 50,01 do 100 ha płatności mają być obniżone
do 50% za kolejne 50 ha, a od 100,01 do 300 ha obniżone mają być do 25% za
kolejne 200 ha. W gospodarstwach przekraczających 300 ha nie przewiduje się
żadnej płatności do powierzchni ponad 300 ha.
WSKAŹNIKI WALORYZACJI
WSKAŹNIK WALORYZACJI ROLNICZEJ PRZESTRZENI PRODUKCYJNEJ
Podstawą wydzielania w PROW obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW) jest – oprócz gęstości zaludnienia i udziału ludności powiązanej z rolnictwem - opracowana w IUNG w Puławach „Waloryzacja rolniczej
przestrzeni produkcyjnej Polski według gmin” [1981; 1993] i przyjęty wg niej
syntetyczny wskaźnik waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej WWRPP.
Waloryzacja ta opierała się na podziale administracyjnym Polski i podziale bonitacyjnym gleb z 1957 r. [Rozporządzenie ..., 1957]. W odniesieniu do gleb TUZ,
podział ten rozróżnia sześć klas bonitacyjnych (tab. 2), przy czym klasę VIz wprowadzono do tego podziału w 1981 r. z perspektywą przeznaczenia tych gleb pod
zalesienie. Mocą ustawy o podatku rolnym z dnia 23 listopada 1984 r. gleby klasy
VI i VIz zostały całkowicie zwolnione z podatku gruntowego. Natomiast syntetyczny wskaźnik waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej (WWRPP) wyznaczony został na podstawie nie tylko jakości i przydatności samej gleby, ale także
agroklimatu, rzeźby terenu i stosunków wodnych. Odnosi się on również do obszarów mniejszych niż gmina, czyli tzw. obrębów geodezyjnych.
Niezależnie od wskaźników waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej
(WWRPP), opracowanych przez zespół IUNG [Waloryzacja ..., 1981; 1993], ustawa o podatku rolnym z dnia 23 listopada 1984 r. także umożliwia dość dokładne
wyróżnienie obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania, choć nieco
inną metodą.
4)
ZDPR – standardy ochrony środowiska w zakresie produkcji rolnej, wynikające z obowiązujących
aktów prawnych, obejmujących m.in. rolnicze wykorzystanie ścieków i osadów ściekowych, stosowanie i przechowywanie nawozów i środków ochrony roślin, czystość i porządek w gospodarstwie,
gospodarkę wodną, ochronę siedlisk przyrodniczych i gleb.
R. Moraczewski, H. Jankowska-Huflejt: Problemy kwalifikowania trwałych użytków ...
317
BEZWZGLĘDNY WSKAŹNIK ROLNICZEJ PRZYDATNOŚCI GLEB TUZ
Tą samą ustawą o podatku rolnym [1984] do celów podatkowych i obrotu ziemią, wprowadzono dodatkowo podział na cztery tzw. okręgi podatkowe. Podział
ten uwzględniał takie cechy jak: jakość gospodarcza użytków rolnych (warunki
ekonomiczne) oraz warunki przyrodniczo-klimatyczne. Na podstawie przedstawionego podziału oraz w zależności od jakości bonitacyjnej gleb występujących
w poszczególnych gminach [Waloryzacja ...., 1981], każdej z nich przyznano określony okręg podatkowy [Rozporządzenie ..., 1984], a każdej klasie bonitacyjnej
gleb TUZ – odpowiedni współczynnik przeliczeniowy n odpowiadający poszczególnym klasom gleb łąkowo-pastwiskowych, w zależności od okręgu podatkowego
(tab. 2).
Tabela 2. Klasy bonitacyjne gleb trwałych użytków zielonych (TUZ) i ich współczynniki przeliczeniowe w zależności od okręgu podatkowego [Ustawa ..., 1984]
Table 2. Classes of soils on permanent grasslands and their calculation indices in relation to the tax
region [Ustawa ..., 1984]
Klasa gruntu
TUZ
Class of
permanent
grassland
I
II
III
IV
V
VI
VIz
Okręgi podatkowe zależne od warunków ekonomicznych
i przyrodniczo-klimatycznych
Tax regions related to economic, natural and climatic conditions
I
II
III
IV
n
1,70
1,40
1,20
0,75
0,35
0,15
0,15
%
100,0
82,4
70,6
44,1
20,6
8,8
8,8
n
1,55
1,30
1,10
0,70
0,35
0,15
0,15
%
100,0
83,9
71,9
45,2
22,6
9,7
9,7
n
1,40
1,20
1,00
0,60
0,30
0,10
0,10
%
100,0
85,7
71,4
42,9
21,4
7,1
7,1
n
1,30
1,05
0,90
0,55
0,25
0,05
0,05
%
100,0
80,8
69,2
42,3
19,2
3,8
3,8
Znając współczynniki przeliczeniowe n odpowiadające poszczególnym klasom
gleb łąkowo-pastwiskowych w zależności od okręgu podatkowego można obliczyć
średni bezwzględny wskaźnik przydatności rolniczej gleb trwałych użytków zielonych Px dla każdego dowolnego obszaru, wykorzystując przy tym następujący
wzór:
Sp n
Px =
100
gdzie:
Px – średni bezwzględny wskaźnik przydatności rolniczej gleb TUZ,
Sp – procentowy udział poszczególnych klas bonitacyjnych gleb TUZ
w ogólnym areale użytków zielonych,
318
Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 4 z. 1 (10)
n
– współczynnik przeliczeniowy odpowiadający poszczególnym klasom
gleb łąkowo-pastwiskowych, w zależności od danego okręgu podatkowego [Rozporządzenie ..., 1984].
Bezwzględne wskaźniki rolniczej przydatności gleb TUZ są średnimi ważonymi, obliczonymi na podstawie procentowego udziału poszczególnych klas bonitacyjnych gleb w gminach, aktualnie należących do 16 województw [ABC ..., 1998].
Podczas opracowywania tych wskaźników korzystano z Ustawy z dnia 15 listopada
1984 r. o podatku rolnym, wykazu urzędowego nazw miejscowości w Polsce
[1982], „Waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej Polski wg gmin [1981;
1993] oraz z „ABC województw Polski” [1998].
Obliczoną według podanego wzoru przydatność rolniczą gleb trwałych użytków zielonych dla obecnych szesnastu województw oraz czterech okręgów podatkowych przedstawiono w tabelach 3. i 4.
Tabela 3. Powierzchnia łąk i pastwisk [GUS, 2001] oraz bezwzględny wskaźnik rolniczej przydatności ich gleb (stan z 1998 r.) (obliczenia własne autorów)
Table 3. Areas of meadows and pastures [GUS, 2001] and absolute index of agricultural usefulness
of soils (as. of 1998) (authors’ own calculations)
Województwo
Voivodship
Powierzchnia
TUZ
Grassland area
ha
Dolnośląskie
Kujawsko-pomorskie
Lubelskie
Lubuskie
Łódzkie
Małopolskie
Mazowieckie
Opolskie
Podlaskie
Podkarpackie
Pomorskie
Śląskie
Świętokrzyskie
Warmińsko-mazurskie
Wielkopolskie
Zachodnio-Pomorskie
Polska Poland
308 847
150 253
342 712
150 310
193 134
186 175
500 396
106 273
374 088
263 730
216 394
149 529
132 752
443 389
323 755
264 283
4 106 020
Px =
Sp n
100
0,7035
0,5997
0,5722
0,6174
0,4827
0,5437
0,4390
0,8150
0,3471
0,5991
0,6558
0,5903
0,4985
0,5724
0,5144
0,5870
0,5711
Udział TUZ w powierzchni, %
Percentage share of permanent
grasslands in:
użytków rolnych ogółem
total croplands
25,8
12,7
19,4
26,4
15,1
19,7
20,2
17,9
30,0
27,0
22,9
22,5
17,2
32,3
16,5
22,7
21,5
województwa
voivodship
15,5
8,4
13,6
10,7
10,6
12,3
14,2
11,3
18,5
14,7
11,8
12,2
11,4
18,3
11,1
11,5
13,1
R. Moraczewski, H. Jankowska-Huflejt: Problemy kwalifikowania trwałych użytków ...
319
Tabela 4. Powierzchnia użytków rolnych (UR) i TUZ w Polsce i ich procentowy udział w poszczególnych okręgach podatkowych oraz bezwzględny wskaźnik rolniczej przydatności gleb TUZ (obliczenia własne autorów)
Table 4. Areas of croplands and permanent grasslands in Poland, their percentage share in particular
tax regions and absolute index of agricultural usefulness of grassland soils (authors’ own calculations)
Powierzchnia użytków rolnych ogółem Total cropland area
w tym trwałe użytki zielone grasslands
Okręgi
Regions
I
II
III
IV
Razem Total
Średnia ważona
Weighed average
ha
%
5 153 509
8 819 519
3 438 731
1 695 076
19 106 835*
–
26,9
46,2
18,0
8,9
100,0
–
ha
%
956 151
1 682 788
895 926
571 155
4 106 020**
–
23,3
41,0
31,8
13,9
100,0
–
Sp n
100
0,7044
0,6004
0,5270
0,3551
–
0,5745
∑ Px =
* stan z roku 1981. ** stan z roku 1998.
* as of 1981. ** as of 1998.
Okazuje się (tab. 3 i 4), że zarówno wskaźniki oparte na „Waloryzacji rolniczej
przestrzeni produkcyjnej Polski wg gmin” [1981; 1993], jak i na tzw. okręgach
podatkowych [Ustawa ..., 1984] (bezwzględny wskaźnik rolniczej przydatności
gleb) mogą stanowić dobrą podstawę do wydzielania obszarów o niekorzystnych
warunkach gospodarowania (ONW). Ustawa o okręgach podatkowych uwzględniając w swojej ocenie także warunki przyrodniczo-gospodarcze, umożliwia określenie tzw. bezwzględnych wskaźników rolniczej przydatności gleb, w tym także gleb
trwałych użytków zielonych. Średni wskaźnik (współczynnik) wyliczony dla Polski wg „Waloryzacji ...” [1981; 1993] wynosi 0,5711, a wg okręgów podatkowych
– 0,5745. Różnice są więc znikome.
Tereny o niskich wartościach tych wskaźników będą wymagały szczególnej
pomocy do ich zaktywizowania i zrównoważenia poziomu życia ludności tam pracującej. Terenami takimi są najczęściej obszary o dużym udziale trwałych użytków
zielonych z reguły zajmujących gorsze stanowiska niż inne użytki rolne. Według
danych statystycznych GUS [2001], trwałe użytki zielone aktualnie zajmują około
21,5% w ogólnej powierzchni użytków rolnych, ale w poszczególnych województwach ich udział jest dość zróżnicowany [ABC ..., 1998; Waloryzacja ..., 1981;
1993; Wykaz ..., 1982]. Na przykład w woj. kujawsko-pomorskim TUZ stanowią
tylko 12,5% ogólnej powierzchni użytków rolnych, podczas gdy w woj. podlaskim
aż 30%, a w woj. warmińsko-mazurskim nawet powyżej 32%. Jeszcze bardziej
zróżnicowane są średnie bezwzględne wskaźniki rolniczej przydatności tych gleb,
gdyż wynoszą od 0,8150 w woj. opolskim - do 0,3471 w woj. podlaskim (tab. 3). Z
320
Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 4 z. 1 (10)
tego wynika, że nie tylko powierzchnia i udział trwałych użytków zielonych (TUZ)
w powierzchni użytków rolnych (UR) decydują o trudnych warunkach gospodarowania w gminie czy województwie, lecz również ich jakość, zwłaszcza że słabe i
bardzo słabe użytki zielone stanowią ponad 37% ich ogólnej powierzchni [MORACZEWSKI, 2001].
Jeszcze większych różnic można się dopatrzyć między najlepszymi TUZ a najsłabszymi, porównując je wg okręgów podatkowych 5) (tab. 4). W ich wyznaczaniu
brano pod uwagę klasy bonitacyjne gleb, warunki ekonomiczne i przyrodniczoklimatyczne, a więc te czynniki, które mogą ograniczać i obniżyć wartość gospodarczą TUZ i ich racjonalne wykorzystanie.
Z analizy danych tabeli 3. i 4. oraz danych statystycznych [Waloryzacja ...,
1981; 1993] wynika, że to trwałe użytki zielone przede wszystkim woj. podlaskiego, a także częściowo i woj. mazowieckiego, łódzkiego i świętokrzyskiego należą
do obszarów o trudnych warunkach do gospodarowania i one właśnie powinny być
w pierwszej kolejności uwzględniane w programach wspomagania w ramach tzw.
wspierania działalności rolniczej na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW).
WNIOSKI
1. Wszystkie działania zmierzające do poprawy sytuacji dochodowej mieszkańców wsi łącznie z działaniem na rzecz rent strukturalnych i wspierania gospodarstw niskotowarowych są niezbędne i godne najwyższego uznania. Pogłębiający
się dysparytet dochodowy w rolnictwie i na obszarach wiejskich oraz pogarszający
się poziom życia na wsi powoduje, że stosowanie instrumentów poprawiających
sytuację dochodową mieszkańców wsi i zwiększających ich konkurencyjność staje
się konieczne.
2. Do wydzielania obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania
(ONW) mogą służyć zarówno wskaźniki opracowane przez IUNG, oparte na „Waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej Polski wg gmin” [1981; 1993], jak i
proponowane przez autorów, oparte na tzw. okręgach podatkowych [Ustawa ...,
1984]. Ustawa o okręgach podatkowych uwzględnia w swojej ocenie także warunki przyrodniczo-gospodarcze. Umożliwia zatem określenie tzw. bezwzględnych
wskaźników rolniczej przydatności gleb, w tym także gleb trwałych użytków zielonych.
3. Przekonanie rolników o celowości rozwoju produkcji rolnej wszędzie tam,
gdzie pozwalają na to warunki przyrodnicze, i gdzie działania te nie będą sprzeczne z wymogami ekologicznymi, wymaga akcji informacyjno-szkoleniowej. Ko5
Szczegółowy wykaz gmin należących do poszczególnych okręgów podatkowych można znaleźć
w Rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 14 grudnia 1984 r. [Rozporządzenie ..., 1984]
R. Moraczewski, H. Jankowska-Huflejt: Problemy kwalifikowania trwałych użytków ...
321
nieczne jest bowiem upowszechnianie znajomości nowych regulacji prawnych, aby
jej brak nie stał się narzędziem eliminowania z rynku. Wiąże się to równocześnie
ze wspieraniem postępu w rolnictwie (technologicznego, technicznego, biologicznego, hodowlanego, organizacyjnego), jak i tworzenia nośników tego postępu
i rozwoju doradztwa
4. Ze względu na ograniczoność środków finansowych ważne jest powiązanie
wszystkich ponoszonych środków z innymi instrumentami polityki rolnej, aby
wykorzystać efekt mnożnikowy w celu zwiększenia korzyści z realizowanej polityki. Realizacja wszystkich zawartych w projekcie PROW zasad dotyczących działań w zakresie: rent strukturalnych, wspierania działalności rolniczej na obszarach
o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW), dopłat do gospodarstw niskotowarowych, wspomagania przedsięwzięć rolno-środowiskowych, zalesiania
gruntów ornych, dostosowania gospodarstw rolnych do standardów UE, wspierania
grup producentów rolnych, pomocy technicznej i realizacji płatności obszarowych
może wydźwignąć nasze rolnictwo z zapaści, jaką nam przyniosła transformacja
ustrojowa. Będzie to jednak zależało od dobrej woli rządu, polityków, czy działaczy samorządowych oraz sprawności organizacyjnej służby doradczej rolników, do
której autorzy niniejszego opracowania pragną się także przyłączyć.
LITERATURA
ABC województw Polski, 1998. Rzeczpospolita, wrzesień–październik.
JANKOWSKA-HUFLEJT H., MORACZEWSKI R., ZASTAWNY J., 2003. Potencjał produkcyjny trwałych
użytków zielonych w Polsce i możliwość poprawy jego wykorzystania. W: Potencjał produkcyjny polskiego rolnictwa i możliwości jego wykorzystania w aspekcie integracji europejskiej. Pam.
Puł. z. 132 specj. s. 121–126.
KLEPACKI B., 2003. Organizacyjno-ekonomiczne uwarunkowania wykorzystania potencjału polskiego rolnictwa. W: Potencjał produkcyjny polskiego rolnictwa i możliwości jego wykorzystania
w aspekcie integracji europejskiej. Pam. Puł. z. 132 specj. s. 173–184.
ŁOJEWSKI S., 2003. Polska a globalizacja. Dziś Prz. Społ. nr 12 (159) s. 23–31.
MORACZEWSKi R., 2001. Systemy bonitacyjne trwałych użytków zielonych w Polsce. Wiad. Melior.
nr 1 s. 18–19.
MORACZEWSKI R., JANKOWSKA-HUFLEJT H., 2003. Perspektywy wykorzystania trwałych użytków
zielonych po wejściu Polski do Unii Europejskiej. Wiad. Melior. nr 4 s. 213–215.
MORACZEWSKI R., Jankowska-HUFLEJT H., 2004. Dotacje na utrzymanie ekstensywnych łąk i pastwisk jako szansa dla użytków odłogowanych i opuszczonych. Wiad. Melior. nr 2 s. 104-106.
Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2004-2006. Projekt, 2004. Warszawa: MRiRW.
PLEWA J., 2001. Polskie rolnictwo w drodze do Unii Europejskiej. Zesz. Nauk. AR Krak. z. 78 s. 13–
–17.
Rocznik statystyczny rolnictwa i obszarów wiejskich, 2001. Warszawa: GUS.
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 14 grudnia 1984 r. w sprawie podatku rolnego. Dz.U. 1984 nr
58 poz. 294.
Rozporządzenie Rady Ministrów zmieniające Rozporządzenie z dnia 4 czerwca 1956 r. w sprawie
klasyfikacji gruntów. Dz.U. 1957 nr 5 poz. 21.
Ustawa z dnia15 listopada 1984 r. o podatku rolnym. Dz.U. 1984 nr 52 poz. 52.
322
Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 4 z. 1 (10)
Użytkowanie gruntów, powierzchnia zasiewów i pogłowie bydła, 2003. Warszawa: GUS.
Waloryzacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej według gmin, 1993. Pr. zesp. Red. T. Witek. Puławy:
IUNG A-56 (suplement) ss. 248.
Waloryzacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej według gmin, 1981. Pr. zesp. Red. T. Witek. Puławy:
IUNG.
Wykaz urzędowy nazw miejscowości w Polsce. 1982. T. 1, 2 i 3. Warszawa: Wydaw. Minist. Administracji, Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska, GUS.
Roman MORACZEWSKI Halina JANKOWSKA-HUFLEJT
PROBLEMS IN QUALIFYING PERMANENT GRASSLANDS
TO LESS FAVOURED AREAS
IN THE „PLAN FOR THE DEVELOPMENT OF RURAL AREAS”
Key words: absolute index of agricultural usefulness of soils, evaluation indices of agricultural productive space, less favoured managing conditions, subsidies
Summary
The paper indicates possibly available subsidies associated with the use or afforestation of permanent grasslands according to the „Plan for the development of rural areas” and the Decree of EC
No. 1257/1999. Criteria for selection and division of zones in less favoured areas (LFA) are discussed
in details. Recommended evaluation indices of agricultural productive space and a possibility of
selecting LFA based upon the Act on Agricultural Taxes of 1984 in relation to agricultural usefulness
of soils on permanent grasslands are indicated. A method of calculating absolute indices of agricultural usefulness of soils tested in 16 voivodships and 4 tax regions is presented.
Recenzenci:
dr inż. Jan Kowalczyk
prof. dr hab. Stanisław Łojewski
Praca wpłynęła do Redakcji 05.03.2004 r.