K O M E N T A R Z

KOMENTARZ
DO MAPY HYDROGRAFICZNEJ
W SKALI 1:50 000
głównie z gliny zwałowej. W strefach pagórkowatych, wśród utworów gliniastych,
pojawiają się piaski. W zachodniej części obszaru rozprzestrzenia się strefa
czołowomorenowa, w litologii której dominują piaski, żwiry, a sporadycznie
występują gliny. W północno-zachodniej części obszaru występuje rynna jeziorna z
terasą środkową, zbudowaną głównie z piasków i żwirów. Niewielki fragment w
południowo-wschodniej części obszaru zajmuje piaszczysta równina sandrowa.
Obniżenia terenu związane z rynnami i dolinami rzecznymi wypełnione są utworami
organogenicznymi, w tym głównie torfem.
ARKUSZ N-34-121-C
KLECZEW
Opracowała:
Renata Graf
OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PRZYRODNICZ A OBSZARU
Według podziału fizycznogeograficznego Polski J. Kondrackiego (1998) obszar
objęty arkuszem mapy Kleczew położony jest (rys. 1) w podprowincji Pojezierza
Południowobałtyckie (315), w obrębie makroregionu Pojezierze Wielkopolskie
(315.5), w zasięgu mezoregionu Pojezierze Gnieźnieńskie (315.54).
Natomiast według podziału geomorfologicznego Niziny Wielkopolskiej B.
Krygowskiego (1961), omawiany obszar położony jest w regionie Wysoczyzny
Gnieźnieńskiej (IX), która obejmuje trzy subregiony: Pagórki Mogileńskie (IX 11),
Równinę Kleczewską (IX 13) i Pagórki Powidzkie (IX 14).
TOPOGRAFICZNE DZIAŁ Y WODNE
Omawiany obszar należy do systemu odwodnieniowego Warty i jej dopływów,
głównie Noteci, Kanału Warta-Gopło (Kanał Ślesiński), a częściowo również Meszny.
Systemy te rozdziela dział wodny III rzędu, który na ogół wyraźnie zaznacza się w
rzeźbie terenu. Ze względu na zmienny kierunek przepływu wód na odcinku Warta –
jezioro Gopło (poza analizowanym obszarem), dział wodny III rzędu wyznacza zasięg
rozległego obszaru bifurkującego, rozprzestrzeniającego się w części południowej. W
skład obszaru bifurkującego wchodzą zlewnia Biskupiej Strugi (IV rząd), uchodzącej
do jeziora Gosławskiego, znajdującego się poza omawianym obszarem oraz zlewnia
Strugi Kleczewskiej, dla której wyznaczony został dział wodny V rzędu. Ze względu
na liczne połączenia z sąsiednimi zlewniami, w przebiegu tego działu występuje kilka
bram wodnych, a w miejscach działalności górniczej (odkrywka Jóźwin) odcinki działu
niepewnego. Dział wodny IV rzędu wyznacza również zlewnię Kanału Szyszyńskiego,
który uchodzi do Jeziora Ślesińskiego w systemie Kanału Warta-Gopło. Północna i
północno-wschodnia część obszaru wchodzi w skład systemu odwodnieniowego
Noteci. W strefie tej, dział wodny IV rzędu rozgranicza zlewnie dopływów Noteci:
Kanału Ostrowo-Gopło i Lisewki. Jest to dział wodny wyraźny z bramą wodną, która
świadczy o istniejącym połączeniu między tymi zlewniami, siecią rowów
melioracyjnych.
W strefach wododziałowych, w zachodniej części, występują obszary zagłębień
bezodpływowych, ewapotranspiracyjnych i chłonnych. Znaczna ilość obszarów
bezodpływowych grupuje się w północno-zachodniej części, w strefie wododziałowej
Noteci i Meszny. Poza tym dość licznie reprezentowane są na omawianym obszarze
izolowane zagłębienia bezodpływowe, zarówno ewapotranspiracyjne, jak i chłonne.
Dane morfometryczne rozpatrywanych jezior wskazują na stopniowe
zmniejszanie się ich powierzchni. Do zaniku jezior dochodzi na skutek obniżania się
poziomu wód gruntowych oraz częściowego ich zarastania. Skutkiem ograniczonego
zasilania wód jeziornych jest stałe obniżanie ich poziomu, które dochodzić może do
1,5 m i w konsekwencji zmniejszenie objętości misy jeziornej.
Elementem uzupełniającym sieć hydrograficzną omawianego obszaru są
zbiorniki sztuczne, często bezodpływowe, powstałe na skutek wypełniania się wodą
wyrobisk pokopalnianych. Pełnią one najczęściej funkcję retencyjno-osadową. Grupa
takich zbiorników znajduje się na terenie rekultywowanym odkrywki Kazimierz na
południowy wschód od Jabłonki.
Tabela 2. Zestawienie jezior lub zbiorników wodnych
Lp.
Posterunek opadowy
H m n.p.m.
(lata)
XI
XII
I
II
III
IV
V
VI
VII VIII IX
X
Jabłonka
36
35
25
21
27
30
48
57
76
35
N
31
29
43
31
5
12
81
57 138 75
35 172 709
(1974) 34
47
6
17
11
27
12
41
13
Miesięczne sumy opadów w mm
105
28
60
22
44
19
Rok
(1989)
Jab³onka
100
P [mm]
80
60
40
20
Pod względem hipsometrycznym rozpatrywany obszar charakteryzuje się
nieznacznym zróżnicowaniem. Na przeważającej części obszaru rozprzestrzenia się
strefa wysoczyzny morenowej płaskiej o deniwelacjach 3-5 metrów. Powierzchnia
wysoczyzny urozmaicona jest przez liczne pagórki moreny czołowej – Pagórki
Mogileńskie, w północnej części oraz wał czołowomorenowy (Pagórki Powidzkie),
rozprzestrzeniający się w zachodniej części obszaru od Powidza (poza omawianym
obszarem) poprzez Ostrowite i Szyszłowo. W strefie Pagórków Powidzkich, w rejonie
miejscowości Kąpiel, położony jest najwyższy punkt analizowanego obszaru 119,9 m
n.p.m. W rzeźbie terenu, zwłaszcza w północno-zachodniej części obszaru, zaznacza
się strefa rynien glacjalnych, zajętych obecnie przez jeziora: Powidzkie,
Budzisławskie, Suszewskie i Wilczyńskie. Monotonną Równinę Kleczewską
urozmaicają ponadto doliny rzeczne Biskupiej Strugi i Strugi Kleczewskiej.
W południowo-wschodniej części omawianego obszaru ukształtowanie
powierzchni terenu uległo silnym przeobrażeniom. Obszar ten należy do rejonów
intensywnej, odkrywkowej eksploatacji węgla brunatnego kopalni Konin. Obok
głębokich odkrywek (Jóźwin, Kazimierz), w rzeźbie terenu zaznaczają się również
hałdy terenów zrekultywowanych, które osiągają wysokości powyżej 130 m n.p.m. W
rejonie tym (odkrywka Kazimierz) znajduje się najniższy punkt rozpatrywanego
obszaru, który stanowi rzędna poziomu wody (54 m n.p.m.) w zbiorniku
poeksploatacyjnym.
Centralną część omawianego obszaru zajmują czarne ziemie, zaliczane do gleb
pobagiennych. Wytworzyły się one w warunkach przerwania procesu bagiennego i
obniżenia zwierciadła wody gruntowej w glebach mułowych. Na północ i południe
rozprzestrzenia się kompleks gleb płowych właściwych, powstałych z utworów
pyłowych zwykłych, w rejonach, gdzie formy terenu nie sprzyjają oglejeniu. W
północno-zachodniej części występują ponadto gleby rdzawe właściwe, tworzące się
na glinach piaszczystych i piaskach, w strefach akumulacji czołowomorenowej.
Niewielki fragment w południowo-wschodniej części rozpatrywanego obszaru zajmują
gleby antropogeniczne – urbisole, wytworzone w wyniku silnych przekształceń,
wywołanych działalnością górniczą.
Obszar objęty arkuszem mapy Kleczew charakteryzuje się zróżnicowanym
użytkowaniem terenu. Zwarte kompleksy leśne występują jedynie w północnozachodniej części obszaru, wzdłuż rynny jezior: Budzisławskiego i Suszewskiego oraz
wzdłuż dolin rzecznych. Pozostały obszar, z wyjątkiem terenów położonych w
południowo-wschodniej części, użytkowany jest rolniczo, jako grunty orne oraz użytki
zielone, które zajmują doliny cieków.
O dużym stopniu przekształceń antropogenicznych na tym obszarze, świadczy
fakt występowania, w południowo-wschodniej części obszaru, terenów górniczych i
pogórniczych (rekultywowanych) Kopalni Węgla Brunatnego Konin.
Tereny zwartej zabudowy stanowią miejscowości: Kleczew, Wilczyn, Wilczogóra
i Ostrowite.
Według podziału rolniczo-klimatycznego Polski R. Gumińskiego (1948),
rozpatrywany obszar położony jest w dzielnicy środkowej (VIII), w jej części
wielkopolskiej. W porównaniu z innymi dzielnicami jest to obszar o najmniejszych w
Polsce sumach opadów rocznych, które wynoszą nawet poniżej 500 mm. Średnia
roczna temperatura powietrza wynosi około 8 oC. Liczba dni z przymrozkami
kształtuje się w granicach 100-110, natomiast pokrywa śnieżna utrzymuje się od 50
do 80 dni. Czas trwania okresu wegetacyjnego wynosi od 210 do 220 dni.
Zgodnie z podziałem Niziny Wielkopolskiej na regiony klimatyczne A. Wosia
(1994), omawiany obszar znajduje się w Regionie Środkowowielkopolskim (XV). W
regionie tym, w porównaniu z innymi regionami klimatycznymi, częściej obserwuje
się dni z pogodą bardzo ciepłą i jednocześnie pochmurną bez opadu (przeciętnie w
roku 38,7) oraz dni z pogodą umiarkowanie mroźną i zarazem pochmurną bez opadu.
Rzadziej natomiast występują dni umiarkowanie ciepłe i słoneczne bez opadu
(średnio w roku 9,4) oraz dni umiarkowanie ciepłe z dużym zachmurzeniem bez
opadu (średnio w roku 11,6).
0
BUDOWA GEOLOGICZNA I LITOLOGIA
Obszar objęty arkuszem mapy Kleczew znajduje się w zasięgu niecki
mogileńsko-łódzkiej, wypełnionej głównie utworami kredy górnej (piaskowce
wapniste, wapienie i margle). Strop utworów mezozoicznych osiąga rzędną w
granicach 20-50 m n.p.m. Osady mezozoiku pokrywają utwory trzeciorzędowe,
reprezentowane głównie przez mioceńskie piaski z facją ilasto-węglową i piaszczystoilasto-pylastą oraz utwory plioceńskie – iły poznańskie z wkładkami piasków i
mułków. Miąższość utworów trzeciorzędowych jest zróżnicowana od 20 m do
powyżej 60 metrów. Znikome miąższości trzeciorzędu obserwuje się w strefie
pokrywającej się z Pagórkami Powidzkimi. Istotnym elementem są udokumentowane
i eksploatowane w Konińskim Zagłębiu Węglowym złoża węgla brunatnego. Na
omawianym obszarze znajdują się rozległe odkrywki Kopalni Węgla Brunatnego
Konin - Jóźwin i Kazimierz. Miąższość pokładów węgla jest zróżnicowana od kilku do
10 metrów.
Seria osadów trzeciorzędowych przykryta jest osadami czwartorzędowymi o
miąższości od kilku do kilkudziesięciu metrów. Spąg czwartorzędu znajduje się na
rzędnych 60-80 m n.p.m. Rozpatrywany obszar budują głównie osady glacjalne i
fluwioglacjalne związane z fazą leszczyńską i poznańską zlodowacenia bałtyckiego.
Przeważającą część obszaru stanowi wysoczyzna morenowa płaska, zbudowana
XI
XII
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
IMGW
Głęb.
śred.
(m)
Głęb.
maks.
(m)
1097,5
1174,7
1035,9
1067,7
134776,2
131279,22
11,5
12,72
46,0
45,42
2.
Wilczyńskie
189,5
205,0
173,8
158,6
14735,2
12615,42
7,8
7,32
24,9
23,22
Budzisławskie
(Anastazego)
155,9
4.
Suszewskie
(Suszewieckie)
91,6
87,5
81,7
5.
J. Kownackie
(Mrówieckie1)
89,7
-
-
Ostrowite
(Jarockie)
38,4
7.
Koziegłowskie
(Koziegłowy)
38,2
36,0
38,5
8.
Orchowskie
(Orzechowskie)
37,3
35,5
37,3
6.
1
157,5
37,5
140,6
35,0
141,6
17287,0
15240,82
11,1
10,82
36,7
35,22
78,5
7127,9
5325,72
7,7
6,52
25,0
21,82
88,9
5731,7
6,4
21,6
36,8
2003,5
2107,52
3,3
6,02
9,2
10,72
37,7
2050,3
2352,02
5,4
6,12
11,7
14,12
34,6
2015,7
2015,72
5,4
5,42
12,2
11,22
2
2
2
9.
Skrzynka
(Kańskie)
-
21,0
24,2
21,8
2028,8
0,9
1,6
10.
Smolnickie
(Rusin)
10,0
7,5
-
8,4
343,62
3,42
5,32
11.
Anastazewo Małe
4,4
3,2
-
3,7
62,0
1,4
4,4
12.
b.n. na W od
J. Ostrowite, SW
od m. Ostrowite
-
2,5
-
0,7
0,52
-
-
-
1
- nazwa z mapy topograficznej
2
–dane morfometryczne IMiGW
IRŚ – Instytut Rybactwa Śródlądowego w Olsztynie
IMGW – Atlas jezior Polski J. Jańczaka, 1996
C H ARA KTER YST YK A H YDR O LOG I CZ NA
277
S
Rys. 1.
KJP
Obj.
(tys. m3)
KJP – Katalog jezior Polski A. Choińskiego. cz. III, 1992
494
W
(1961-2000)
IRŚ
z planimetrowania
Powidzkie
OPADY
Tabela 1. Zestawienie opadów normalnych (N), roku wilgotnego (W) i suchego (S)
Powierzchnia (ha)
1.
3.
Analizę stosunków opadowych na rozpatrywanym obszarze przeprowadzono na
podstawie wyników pomiarów dla stacji IMiGW Jabłonka, wykorzystując serię danych
z lat 1961-2000. W tabeli 1 zamieszczone zostały sumy opadów miesięcznych i
rocznych w roku przeciętnym (N), wilgotnym (W) i suchym (S). Natomiast na rys. 2
przedstawiono rozkład średnich miesięcznych sum opadów w roku przeciętnym.
Nazwa jeziora
lub zbiornika
wodnego
X
Rys. 2. Średnie miesięczne sumy opadów atmosferycznych z wielolecia
Średnia roczna suma opadów dla Jabłonki jest niższa od przeciętnej dla Polski i
wynosi 494 mm. W roku przeciętnym najwyższe sumy opadów występują w lipcu,
natomiast najniższe w lutym. Suma opadów w półroczu letnim jest wyższa o 83% od
sumy opadów półrocza zimowego. W 1974 roku, uznanym dla stacji Jabłonka za
wilgotny, najwyższą sumę opadów miesięcznych zanotowano w październiku (172
mm) i nieco mniejszą w lipcu (138 mm). Wielkości te stanowią odpowiednio ponad
400% i 200% wartości opadów przeciętnych dla października i lipca. Maksymalne
odchylenie sum opadów rocznych od wielkości opadu przeciętnego w roku wilgotnym
wynosi 143%. Natomiast suma opadów w roku suchym (1989) stanowiła 56% sumy
opadów w roku przeciętnym.
WODY POWIERZCHNIOWE
Rozpatrywany obszar należy w całości do dorzecza Warty i odwadniany jest
głównie przez system dopływów Noteci w części północnej i Kanału Warta-Gopło w
części południowej i wschodniej. Zachodnie fragmenty obszaru należą do dorzecza
Meszny. W przeważającej części omawiany obszar obejmuje zlewnię Kanału WartaGopło (Kanał Ślesiński) ze skomplikowanym układem sieci hydrograficznej, która jest
efektem silnych przekształceń antropogenicznych, wywołanych odkrywkową
eksploatacją węgla brunatnego w części południowo-wschodniej obszaru. Teren ten
objęty jest działalnością górniczą Kopalni Węgla Brunatnego Konin (odkrywki Jóźwin i
Kazimierz). Głównym ciekiem odwadniającym tę część jest Biskupia Struga (Struga
Ostrowicka) z dopływem Strugą Kleczewską. Biskupia Struga po wypływie z jeziora
Ostrowite kieruje swe wody na południowy wschód przepływając przez Jezioro
Koziegłowskie. W strefie tej dolina Biskupiej Strugi jest silnie podmokła, a w jej
obrębie występują drobne zbiorniki wodne. W dalszej części zlewni, układ sieci
rzecznej uległ silnym przeobrażeniom. Zmiany dotyczą przebiegu koryt cieków, które
ze względu na skomplikowany układ odwodnienia złoża i nadkładu odkrywek
(odkrywka Kazimierz) częściowo zostały przełożone, po części wybetonowane lub
przykryte. W system odwodnienia włączona została ponadto sieć rowów
odprowadzających wody kopalniane i opadowe oraz zbiorniki retencyjno-osadowe
(osadniki).
Struga Kleczewska, wypływa w rejonie Kopydłowa i kieruje swe wody na
południe do Biskupiej Strugi. Powyżej Kleczewa dolina jest dość szeroka i podmokła,
a w jej obrębie występuje duża ilość drobnych zbiorników powstałych po eksploatacji
torfu. W strefie odkrywki Jóźwin, Struga Kleczewska wraz z systemem rowów i
kanałów, pełni funkcję odbiornika wód kopalnianych. W wyniku przełożeń koryta,
długość jej skróciła się o około 1,2 km.
Szacuje się, że Biskupia Struga wraz ze Strugą Kleczewską przejmują ponad
80% wód kopalnianych odkrywek Jóźwin i Kazimierz, które następnie odprowadzane
są do Jeziora Gosławskiego.
W północnej części analizowanego obszaru, wchodzącej w skład systemu
odwodnieniowego
Noteci,
istotnym
elementem
jest
rynna
jeziorna
rozprzestrzeniająca się w kierunku północno-wschodnim. Ciąg jezior, występujących
w tej rynnie (Budzisławskie, Suszewskie, Kownackie) łączy z jeziorem Gopło Kanał
Ostrowo-Gopło (Kanał Goplański). W skład omawianej rynny wchodzi również Jezioro
Wilczyńskie.
Większość drobnych cieków tego rejonu ma charakter okresowy. W wyniku
przeprowadzonych prac melioracyjnych koryta ich zostały pogłębione, a do systemu
włączono liczne odcinki rowów melioracyjnych.
Na ciekach omawianego obszaru brak w zasadzie urządzeń hydrotechnicznych
regulujących warunki przepływu wód. Jedynie na Kanale Budzisławskim, przy
wpływie do Jeziora Wilczyńskiego, występuje korekcja progowa.
Na rozpatrywanym obszarze zdrenowane zostały częściowo tereny w rejonie
Osowca, Budzisławia Kościelnego, Kopydłowa i Siedlimowa. Wąski pas terenów
zdrenowanych rozprzestrzenia się we wschodniej części obszaru, od Wiśniewa w
kierunku na Ostrowąż i Różnowo. Niewielkie powierzchnie zdrenowane występują
również na zachód od miejscowości Ostrowite.
Istotnym elementem sieci hydrograficznej są również bardzo licznie
reprezentowane drobne zbiorniki wodne, najczęściej potorfowe, np. Torfniki,
występujące na północny wschód od Wilczyna.
Na rozpatrywanym obszarze występuje kilkanaście jezior, głównie
polodowcowych rynnowych. Położone są one zwłaszcza w północno-zachodniej
części analizowanego obszaru w dorzeczu Noteci. Są to jeziora o zróżnicowanych
parametrach morfometrycznych, które przedstawiono w tabeli 2. Największe z nich:
Budzisławskie, Suszewskie i Wilczyńskie, zajmują rynnę określaną jako rynna jezior
powidzko-wilczyńskich. Na omawianym obszarze występuje tylko niewielki fragment
Jeziora Powidzkiego, którego łączna powierzchnia wynosi ponad 1000 ha. W zlewni
Biskupiej Strugi znajdują się dwa jeziora rynnowe o orientacji południkowej:
Ostrowite i Koziegłowskie.
Na rozpatrywanym obszarze brak jest posterunków obserwacyjnych stanów i
przepływów wód powierzchniowych IMiGW. Dlatego też charakterystykę
hydrologiczną przedstawiono w sposób ogólny, odnosząc ją do wszystkich cieków
odwadniających ten obszar. Poza Biskupią Strugą i Strugą Kleczewską, większość
cieków na omawianym obszarze to cieki małe, o nieznacznym przepływie i często o
charakterze okresowym.
Cieki te charakteryzują się sezonowym, śnieżno-deszczowym reżimie zasilania,
który w przypadku Biskupiej Strugi i Strugi Kleczewskiej został zakłócony w wyniku
dodatkowego ich zasilania przez wody pochodzące z odwodnienia złoża węgla
brunatnego (odkrywki Jóźwin i Kazimierz). W rocznym cyklu zmienności stanów wód i
przepływów w warunkach naturalnych, wyróżnia się jeden okres wezbraniowy od
stycznia do kwietnia, po którym obserwuje się powolne ich obniżanie. Maksimum
stanów wody i przepływów przypada najczęściej na marzec. Wezbranie roztopowe
osiąga zazwyczaj wyższe kulminacje od rzadziej występujących i krótszych wezbrań
letnich – opadowych. W dorzeczu Noteci, okresy wezbraniowe charakteryzują się
znaczną niestabilnością, co uzależnione jest w dużym stopniu od czasu trwania
zjawisk lodowych na rzekach. Zjawiska lodowe pojawiają się najczęściej w okresie od
21.XI do 31.XII, a ich zanik obserwuje się od 1.III do 10.III. Przeciętny czas trwania
zjawisk lodowych wynosi od 31 do 60 dni. Stała pokrywa lodowa pojawia się między
21.XII a 31.XII, a przeciętny czas jej trwania wynosi 16-30 dni.
Znacznie dłuższe od wezbrań są na analizowanych rzekach okresy niżówkowe.
Są to najczęściej niżówki letnio-jesienne, które w latach o niskich letnich opadach
wydłużają się i przechodzą w uwarunkowaną ujemnymi temperaturami, niżówkę
zimową. Minimum stanów wody i przepływów przypada najczęściej na wrzesieńpaździernik. Przeciętny łączny czas trwania niżówek wynosi tu 151-210 dni.
Amplitudy skrajne stanów wody na mniejszych ciekach dochodzą do 1,0 m,
natomiast w przypadku Biskupiej Strugi mogą one znacznie przekraczać tę wielkość.
Analizowany obszar położony jest w strefie niskich odpływów. Średnia wartość
odpływu jednostkowego dla zlewni omawianych rzek jest niższa od wartości
przeciętnej dla Polski (q = 5,5 dm3s-1km-2) i kształtuje się w granicach 1,5 – 3,0
dm3s-1km-2. W strukturze odpływu rzek omawianego obszaru, udział odpływu
podziemnego w przypadku Meszny wynosi około 40%, natomiast Noteci 60-75%
odpływu całkowitego.
Według danych WIOŚ w Poznaniu, zawartych w opracowaniu „Ekosystemy
wodne okolic Konina” (2001), średni roczny przepływ Biskupiej Strugi w warunkach
naturalnych wynosi Q = 0,30 m3s-1, co daje wielkość odpływu jednostkowego q = 1,2
dm3s-1km-2. W latach 1997-2000 zaobserwowano wzrost przepływu Biskupiej Strugi
do Q = 2,4 m3s-1, co odpowiada wielkości odpływu jednostkowego q = 9,6 dm 3s-1km2
. Wzrost przepływu Biskupiej Strugi wywołany jest dostawą dodatkowej ilości wody,
pochodzącej z odwodnienia odkrywek węgla brunatnego Kopalni Konin. Biskupia
Struga wraz ze Strugą Kleczewską odbierają około 80% wód pochodzących z
odwodnienia odkrywek Jóźwin i Kazimierz.
Informacją uzupełniającą charakterystykę hydrologiczną o aktualny stan są
wyniki pomiarów na Strudze Kleczewskiej wykonane w okolicach Gogolina, przed
strefą odkrywek (tab. 3).
Przedstawione dane wykazują, że naturalny reżim zasilania cieków w zlewni
Biskupiej Strugi uległ znacznym zakłóceniom antropogenicznym, czego przejawem
jest kilkakrotny wzrost przepływu wody w ciekach w rejonach odkrywek węgla
brunatnego w odniesieniu do warunków naturalnych. Poza tym obserwuje się
również zmiany reżimu zasilania naturalnych zbiorników wodnych (jezioro Ostrowite i
Koziegłowskie), które znajdują się w zasięgu oddziaływania rozległego leja depresji
wywołanego eksploatacją górniczą.
Tabela 3. Zestawienie pomiarów przepływów chwilowych
Lp.*
1.
Rzeka
Struga Kleczewska
Profil
Wartość objętości
przepływu
[m3s-1]
Data pomiaru
0,006
20.06.2003
Kaliska
* numeracja zgodna z numeracją na mapie
WODY PODZIEMNE
Rozpatrywany obszar znajduje się w zasięgu regionu mogileńskiego (XII), w
którym użytkowane są wody z poziomów wodonośnych czwartorzędu, trzeciorzędu i
kredy górnej. Główny użytkowy poziom wodonośny w utworach czwartorzędowych
występuje na głębokości do 60 m i osiąga wydajność od kilku do ponad 100 m 3h-1.
Jednak na obszarze objętym arkuszem mapy Kleczew poziom ten ma znaczenie
podrzędne, z wyjątkiem części północno-zachodniej po Budzisław Kościelny i Jezioro
Budzisławskie, która wchodzi w skład rejonu Ostrowa (Wielkopolskiej Doliny
Kopalnej) – XIIA . W rejonie tym głównym poziomem użytkowym jest poziom
wodonośny w utworach czwartorzędowych, występujący na głębokości 40-60 m i
osiągający wydajność do 90 m3h-1, a poziomy użytkowe w utworach
trzeciorzędowych i kredy górnej mają znaczenie podrzędne. Na pozostałym obszarze
duże znaczenie użytkowe posiada poziom wodonośny, występujący w utworach
trzeciorzędowych (piaski mioceńskie), na głębokości 30-90 m i wydajności 30-70
m3h-1 oraz poziom w utworach kredy górnej o wydajności 30-70 m3h-1. Są to głównie
wody szczelinowe w marglach i wapieniach, występujące na głębokości od kilkunastu
do ponad 150 metrów.
Wyraźny związek z budową geologiczną i rzeźbą terenu wykazują wody
podziemne pierwszego poziomu wodonośnego. Na omawianym obszarze wody te
występują na zróżnicowanych głębokościach. W dolinach rzecznych, strefach
przyjeziornych i podmokłych obniżeniach terenu zwierciadło płytkich wód
podziemnych zalega na głębokości do 1 m p.p.t. Na pozostałym obszarze głębokości
występowania zwierciadła wód podziemnych wahają się od 1 do kilku metrów.
Największe powierzchnie zajmują strefy, w których zwierciadło wód podziemnych
kształtuje się na głębokości 2-5 m p.p.t. Głębsze zaleganie zwierciadła wód
podziemnych (poniżej 5 m) pierwszego poziomu wodonośnego stwierdzono w rejonie
Kopydłowa, Nieborzyna i Zberzynka, a także w strefie Pagórków Powidzkich, gdzie w
okolicach Chrzanowa głębokość zwierciadła wód podziemnych lokalnie przekracza
ponad 10 metrów.
Układ zwierciadła wód podziemnych został zaburzony w strefach działalności
górnictwa odkrywkowego węgla brunatnego (zlewnia Biskupiej Strugi i Strugi
Kleczewskiej). Obszar ten znajduje się w zasięgu rozległego leja depresji, powstałego
wskutek odwodnienia kopalń węgla brunatnego.
Na rozpatrywanym obszarze brak jest posterunków obserwacyjnych wód
podziemnych IMiGW, co utrudnia analizę zmian stanów wód podziemnych w czasie.
Obserwacje wód podziemnych prowadzone w studniach znajdujących się w
najbliższym sąsiedztwie (Witkowo, Wandowo, Kalina), ale poza omawianym
obszarem, wykazują, że wody podziemne tego rejonu charakteryzują się sezonowym
reżimem zasilania. W rocznym rytmie wahań stanów wód podziemnych obserwuje się
jeden okres wzniosu, występujący najczęściej w okresie wiosennym, z maksimum w
kwietniu, wywołany głównie zasilaniem wodami roztopowymi. Po osiągnięciu
wiosennego maksimum, w przebiegu stanów wód zaznacza się tendencja spadkowa
zwierciadła wód podziemnych, która utrzymuje się do końca roku hydrologicznego.
Niskie stany wód podziemnych występują w okresie letnio-jesiennym, a często nawet
zimowym. Wpływ opadów letnich na zmiany położenia zwierciadła wód podziemnych
jest niewielki.
W strefie dolin rzecznych reżim wód podziemnych jest ściśle związany z
reżimem wód powierzchniowych w całym cyklu rocznym. Roczna amplituda wahań
zwierciadła wód podziemnych może wynosić przeciętnie 1 - 1,5 m w sąsiedztwie
dolin rzecznych oraz około 2 – 4 m w strefach wysoczyzn.
Tabela 4. Stan czystości badanych cieków i jezior (PIOŚ)
Lp.
Rzeka/jezioro
(km biegu)
Punkt
pomiarowokontrolny
Rok
badań
Klasa
czystości
Główne zanieczyszczenia
1.
Jezioro Powidzkie
-
2000
III
związki biogenne
2.
Jezioro
Budzisławskie
-
2001
III
przewodność elektrolityczna
właściwa, miano Coli
3.
Jezioro Wilczyńskie
-
2001
II
związki organiczne,
przewodność elektrolityczna
właściwa, miano Coli
non- nie odpowiada normom
Tabela 5. Ważniejsze zrzuty ścieków
Nr* Miejscowość
Zakład
Rodzaj
ścieków
Ilość ścieków
m3d-1
maks/aktualna
Urządzenie
do oczyszcz.
30/20
mech.-biol.
Rowem do Jeziora
Orchowskiego
1. Orchowo
Gospodarstwo
Rolne
komunalne
2. Osowiec
UG Osowiec
komunalne
b.d./40
mech.-biol.
Kanał Suszewo
3. Wilczyn
UG Wilczyn
komunalne
500/500
mech.-biol.
Rów melioracyjny
4. Budzisław
Kościelny
UG Kleczew
komunalne
b.d./ 740
mech.-biol.
Kanał
Budzisławski, do
Jeziora
Wilczyńskiego
5. Kleczew
Kopalnia Konin komunalne
100/100
mech.-biol.
Do kanalizacji
miejskiej
6. Kleczew
UG Kleczew
1200/664
mech.-biol.
Struga Kleczewska
CHARAKTERYSTYKA OKRESU BADAŃ
Pomiary głębokości występowania zwierciadła wód podziemnych w studniach
gospodarskich oraz natężenia przepływu na Strudze Kleczewskiej wykonano
20.06.2003. Stany wód powierzchniowych i podziemnych układały się w górnej
strefie stanów niskich, o czym świadczą niższe od średnich wartości przepływów i
głębokości zwierciadła wód podziemnych.
STAN CZYSTOŚCI WÓD POWIERZCHNIOW YCH
Analizę stanu czystości wód powierzchniowych omawianego obszaru
przeprowadzono na podstawie wyników badań prowadzonych przez Państwową
Inspekcję Ochrony Środowiska, zawartych w: „Raporcie o stanie środowiska w
Wielkopolsce w roku 1999” (PIOŚ - Poznań 2000), „Raporcie o stanie środowiska w
Wielkopolsce w roku 2000” (PIOŚ - Poznań 2001), „Raporcie o stanie środowiska w
Wielkopolsce w roku 2001” (PIOŚ - Poznań 2002) oraz w opracowaniach: „Jeziora
Konińskie - 40 lat badań stan aktualny oraz wnioski dla ochrony” (PIOŚ - Konin 1998)
i „Ekosystemy wodne okolic Konina” (PIOŚ - Poznań 2001).
Badania wód powierzchniowych na analizowanym obszarze objęły rzeki:
Biskupią Strugę i Strugę Kleczewską oraz jeziora: Kownackie, Suszewskie, Powidzkie,
Budzisławskie, Ostrowite oraz Wilczyńskie.
Biskupia Struga, w 1999 roku, w przekroju pomiarowym w miejscowości
Przytuki (km 13,7), prowadziła wody ponadnormatywnie zanieczyszczone. O
dyskwalifikacji wód rzeki zadecydowały stężenia biogenów i związków organicznych.
Stan sanitarny i saprobowość odpowiadały III, wysokość zasolenia II, natomiast
stężenie zawiesin ogólnych I klasie czystości. O pozaklasowym stanie jakości wód
rzeki, również w 1999 roku, w punkcie pomiarowo-kontrolnym powyżej Kazimierza
Biskupiego (km 4,9), znajdującego się na obszarze objętym arkuszem mapy Golina,
zadecydowało pogorszenie stanu sanitarnego z klasy III do wartości pozaklasowych.
Zmniejszeniu uległy stężenia związków biogennych z wartości pozanormatywnych do
III oraz związków organicznych do II klasy czystości. Docelowo Biskupia Struga
powinna prowadzić wody II klasy czystości.
Wody Strugi Kleczewskiej, badanej w 1999 roku, w przekroju przyujściowym, w
miejscowości Kamienica (km 0,4), zlokalizowanej na obszarze objętym arkuszem
mapy Golina, dyskwalifikowały stężenia biogenów oraz skażenie bakteriologiczne.
Stężenia związków organicznych, zawiesin ogólnych i wysokość zasolenia
odpowiadały II, natomiast saprobowość III klasie czystości.
Wody Biskupiej Strugi i Strugi Kleczewskiej zanieczyszczone są przez spływy
obszarowe z pól uprawnych, zrzuty wód pościekowych (np. do Strugi Kleczewskiej z
oczyszczalni w Kleczewie) oraz niekontrolowane zrzuty ścieków z miejscowości nie
posiadających sieci kanalizacyjnej, a położonych w zlewni rzek.
Badania jakości wód powierzchniowych na omawianym obszarze objęły również
jeziora: Kownackie, Suszewskie, Ostrowite, Powidzkie, Budzisławskie oraz
Wilczyńskie.
Jeziora: Kownackie i Suszewskie w 1998 roku zaliczono do zbiorników silnie
podatnych na degradację (III kategoria). Jezioro Kownackie posiadało wody
umiarkowanie zanieczyszczone (II klasa), a stan sanitarny akwenu odpowiadał I
klasie
czystości.
Wody
Jeziora
Suszewskiego
były
ponadnormatywnie
zanieczyszczone, natomiast skażenie bakteriologiczne utrzymywało się w III klasie
czystości.
W 1998 roku wypadkowa klasa czystości wód jeziora Ostrowite odpowiadała III,
natomiast stan sanitarny I klasie. Zbiornik jest bardzo podatny na degradację (poza
kategorią).
Jezioro Powidzkie, częściowo znajdujące się na omawianym obszarze, badane
było w 2000 roku. Wyniki badań wskazywały, że jest to zbiornik zanieczyszczony (III
klasa czystości) i umiarkowanie podatny na degradację (II kategoria). Stężenia
związków biogennych (fosfor całkowity, azot mineralny) odpowiadały III klasie, a
pozostałe oznaczone wskaźniki były na poziomie I lub II klasy czystości. Pozaklasowa
była wartość przewodności elektrolitycznej właściwej, wskazująca na dużą zawartość
związków mineralnych w wodach zbiornika. Latem wody jeziora dyskwalifikował stan
sanitarny, wyrażony wskaźnikiem miano Coli. Miano Coli badane wiosną mieściło się
w I klasie czystości.
Według danych IMiGW w Poznaniu (1993 rok) w porównaniu do danych IRŚ w
Olsztynie (1960 rok), linia brzegowa Jeziora Powidzkiego cofnęła się o 10 - 20
metrów, a na niektórych odcinkach ponad 50 metrów. Na jeziorze wynurzyły się
liczne płycizny, które utworzyły cztery wysepki.
Na podstawie badań przeprowadzonych w 2001 roku, wody Jeziora
Budzisławskiego zakwalifikowano do III klasy czystości, o której zadecydował stan
sanitarny. Jezioro było zbiornikiem dość podatnym na degradację (II kategoria).
Pozaklasowa wartość przewodności elektrolitycznej właściwej świadczyła o dużej
koncentracji związków mineralnych w wodach jeziora. Wskaźniki produkcji pierwotnej
odpowiadały I klasie, co świadczyło z kolei o niskiej trofii jeziora. W porównaniu do
badań przeprowadzonych w latach 1991 i 1996, wody akwenu pod względem
fizyczno-chemicznym pozostają w tej samej II klasie czystości. Stan sanitarny jeziora
również nie uległ zmianie (III klasa). W 2001 roku Jezioro Budzisławskie było
zbiornikiem bezodpływowym, zasilanym jedynie nielicznymi, okresowymi ciekami
odwadniającymi jego zlewnię. Zanieczyszczenie akwenu następowało poprzez spływ
powierzchniowy z pól uprawnych oraz niekontrolowane zrzuty ścieków z terenów, na
których zlokalizowano ośrodki wypoczynkowe i domki letniskowe. W celu poprawy
wód jeziora niezbędne jest uporządkowanie gospodarki wodno-ściekowej, zwłaszcza
na intensywnie wykorzystywanych terenach rekreacyjnych.
Wody jezior: Powidzkiego i Budzisławskiego powinny odpowiadać I wypadkowej
klasie czystości.
Jezioro Wilczyńskie badane w 2001 roku, zawierało wody umiarkowanie
zanieczyszczone (II klasa). Stężenia związków organicznych odpowiadały II klasie.
Jedynie średnie nasycenie hipolimnionu tlenem w okresie letnim było poza
klasyfikacją. Pozaklasowa była również wartość przewodności elektrolitycznej
właściwej. Związki biogenne i wskaźniki decydujące o wielkości produkcji pierwotnej
były na poziomie I/II klasy czystości. Stan sanitarny utrzymywał się w I klasie
(wiosna) i II klasie czystości (lato). W porównaniu do badań przeprowadzonych w
1995 roku, ogólna klasa czystości jeziora uległa poprawie z klasy III do II. Jezioro
Wilczyńskie jest zbiornikiem umiarkowanie podatnym na degradację (II kategoria).
Można przyjąć, że cieki odwadniające tereny podmokłe posiadają obniżoną
jakość wody z przyczyn naturalnych (barwa, zwiększona ilość zawiesin i substancji
rozpuszczonej).
Pozostałe,
niebadane
wody
powierzchniowe
są
prawdopodobnie
zanieczyszczone przez spływy obszarowe. Ułatwieniem dla spływu związków
biogennych z terenów rolniczych są urządzenia drenarskie na terenach wyżej
położonych oraz sieć rowów melioracyjnych i cieków w dolinach. Wskutek
zwiększonej ilości związków biogennych następuje szybka eutrofizacja wód
powierzchniowych.
Wody powierzchniowe zanieczyszczane są również przez zrzuty ścieków. Za
intensywnym wodociągowaniem wsi nie nadąża bowiem budowa sieci kanalizacyjnej,
co sprawia, że ścieki gromadzone w szambach są niekiedy zrzucane w sposób
niekontrolowany do gruntu lub wód powierzchniowych. Do małych cieków np. Strugi
Kleczewskiej kierowane są niedostatecznie oczyszczone wody pościekowe. Ze
względu na małe przepływy, nie gwarantujące korzystnego stopnia rozcieńczania
ścieków i brak zdolności wód do samooczyszczania, cieki te powinny zostać
wykluczone z funkcji odbiorników ścieków.
Warunkiem poprawy jakości wód powierzchniowych na omawianym obszarze
jest uporządkowanie gospodarki wodno-ściekowej. Dotyczy to również terenów
użytkowanych rekreacyjnie, znajdujących się w bezpośrednim otoczeniu jezior. Ścieki
z kanalizacji sanitarnej i z terenów nie objętych kanalizacją muszą jednak trafiać do
oczyszczalni zapewniających wysoką redukcję zanieczyszczeń, do poziomu
gwarantującego ochronę jakościową wód w ciekach i jeziorach. Konieczne jest
również takie zmodernizowanie systemu melioracyjnego, aby ilość wody
odprowadzanej ze zlewni rolniczej do wód powierzchniowych była jak najmniejsza.
Kierunek zrzutu
komunalne
*numeracja zgodna z numeracja na mapie
PRZEOBRAŻENIA STOSUNKÓW WO DNYCH
Stosunki wodne omawianego obszaru zostały w znacznym stopniu
przekształcone przez człowieka. Przeobrażenia te polegają na:
 ograniczeniu zdolności retencyjnej obszaru, poprzez zmniejszenie powierzchni
leśnej,
 budowie gęstej sieci rowów melioracyjnych na terenach podmokłych oraz w
płaskich odcinkach dolin rzecznych,
 pogłębieniu istniejących cieków i włączeniu ich do systemu melioracyjnego,
 obniżeniu zwierciadła płytkich wód podziemnych przez sztuczny drenaż,
 zmianie topografii terenu i przekształceniu pokrywy glebowej (urbisole) w
południowo-wschodniej części obszaru, wywołanych działalnością górniczą Kopalni
Węgla Brunatnego Konin (odkrywki Jóźwin i Kazimierz), hałdy terenów
zrekultywowanych, czego efektem są zmiany w układzie sieci hydrograficznej,
 przekształceniu przebiegu działów wodnych zlewni Biskupiej Strugi i Strugi
Kleczewskiej w miejscach działalności górniczej,
 zmianie przebiegu i charakteru koryt cieków w rejonach odkrywek KWBK – koryta
przełożone, wybetonowane, przykryte,
 rozbudowie sieci rowów i kanałów odprowadzających wody kopalniane,
 zmianie kierunku przepływu wód w zlewni Kanału Warta-Gopło,
 powstaniu szeregu zbiorników potorfowych i pokopalnianych, tzw. osadników,
 zmianie wodności cieków poprzez odbiór wód kopalnianych (Biskupia Struga i
Struga Kleczewska przejmują ponad 80% wód kopalnianych z odkrywek Jóźwin i
Kazimierz),
 rozwoju leja depresji, będącego efektem odkrywkowej eksploatacji węgla
brunatnego (ponad 50% powierzchni obszaru, w tym miejscowości Wiśniewo,
Kopydłówek, Budzisław Kościelny, Siernicze Małe, Ostrowite, Szyszłowo, znajduje
się w zasięgu leja depresji),
 zaburzeniu układu zwierciadła wód podziemnych,
 pogorszeniu jakości wód powierzchniowych przez dopływ zanieczyszczeń
obszarowych lub wód pościekowych,
 eutrofizacji wód jeziornych,
 obniżeniu jakości płytkich wód podziemnych w rejonach nieskanalizowanych
osiedli oraz w miejscach nielegalnego składowania odpadów,
 przerzutach wody czystej i zanieczyszczonej.
Nazewnictwo dotyczące sieci hydrograficznej zostało zaczerpnięte z: Choiński A.,1992: Katalog
jezior Polski, część trzecia, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań; Podział hydrograficzny Polski
1983: praca zbiorowa pod red. Haliny Czarneckiej, IMiGW, Warszawa
© Copyright by Renata Graf
Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu