naturalne i antropogeniczne zmiany rzeźby terenu w sąsiedztwie

57
Naturalne i antropogeniczne zmiany rzeźby terenu ...
Prace i Studia Geograficzne
2012, T. 50, ss. 57-75
Karczewska Małgorzata
Instytut Socjologii Uniwersytetu w Białymstoku
e-mail: [email protected]
Karczewski Maciej
Instytut Historii Uniwersytetu w Białymstoku
e-mail: [email protected]
Banaszuk Piotr
Zakład Ekologii Krajobrazu Politechniki Białostockiej
e-mail: [email protected]
Wardyński Michał
Instytut Nauk GEOFIZYKA TORUŃ Sp. z o.o.
e-mail: [email protected]
Majka Agnieszka
Ministerstwo Środowiska
e-mail: [email protected]
NATURALNE I ANTROPOGENICZNE ZMIANY RZEŹBY TERENU
W SĄSIEDZTWIE CMENTARZYSKA Z OKRESU WPŁYWÓW
RZYMSKICH I OKRESU WĘDRÓWEK LUDÓW W PAPROTKACH
KOLONII W KRAINIE WIELKICH JEZIOR MAZURSKICH
Natural and anthropogenic relief changes
around the cemetery from the Roman Period
and Great Migration Period in Paprotki Kolonia site 1
in the Great Masurian Lakes District
Abstract. The multidisciplinary research on the relationship between nature
and man in the case of cemeteries from the Roman Period brings a range list of
scientific problems. One of them is the landscape of the place chosen as a sacrum
space of cemetery. Present day landscapes of cemeteries of Bogaczewo Culture
in the Great Masurian Lakes District are not the same like in the Roman Period.
In many cases nearly everything has changed: plant cover, water reservoirs and
even the superficial relief. The reasons of changes were both natural and anthropogenic. This paper presents results of reconstruction of the superficial relief
evolution of the elevation located between two palaeolakes: Wons and Zielone
58
Karczewska Małgorzata, Karczewski Maciej i in.
Bagno, occupied by the cemetery in Paprotki Kolonia and its closest vicinity. The
reconstruction were made on the base of geological and geomorphological analysis, archaeological and historical data and the numeric model of relief (NMT).
Słowa kluczowe: kultura bogaczewska, rzeźba terenu, paleokrajobraz
Key words: Bogaczewo Culture, superficial relief, palaeolandscape
WSTĘP
Cmentarzysko kultury bogaczewskiej z okresu wpływów rzymskich i wczesnej fazy okresu wędrówek ludów oraz grupy olsztyńskiej z rozwiniętej fazy okresu wędrówek ludów położone jest w Krainie Wielkich Jezior Mazurskich. Prowadzone tu od 1991 roku badania wykopaliskowe doprowadziły do odkrycia dobrze
zachowanych reliktów cmentarzyska ciałopalnego liczącego 454 pochówki ludzkie i 11 grobów ze szkieletami koni (ryc. 1) (Karczewska, Karczewski 2003, 2006,
Karczewski 1999, 2001, 2002). Przyjmuje się, że kultura bogaczewska i kontynuująca jej tradycje grupa olsztyńska jest odzwierciedleniem zachodniobałtyjskiego
plemienia Galindai, wymienionego w połowie II wieku n.e. przez aleksandryjskiego geografia Klaudiusza Ptolemeusza (Kolendo 1981, Okulicz 1989, Nowakowski
1995, 2000, 2003).
Od jesieni 2005 roku realizowany jest interdyscyplinarny projekt badawczy
„Sacrum et Natura. Wyniki badań cmentarzyska kultury bogaczewskiej w Paprotkach Kolonii w Krainie Wielkich Jezior Mazurskich”. Projekt finansowany
jest przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego. W ramach projektu prowadzone są analizy: archeologiczne, antropologiczne, geologiczno-geomorfologiczne, petrograficzne, archeozoologiczne, palinologiczne, paleobotaniczne, oraz
określenia gatunkowe węgli drzewnych. Uzyskane wyniki pozwolą odpowiedzieć
na pytania: jaką rolę odgrywało środowisko geograficzne w obrządku pogrzebowym plemienia Galindai, jakie cechy szczególne krajobrazu skłoniły Galindai do
założenia cmentarzyska w wybranym miejscu, oraz jakie zmiany w tym środowisku spowodowało funkcjonowanie cmentarzyska w Paprotkach Kolonii?
Na związek lokalizacji cmentarzysk z okresu wpływów rzymskich z ukształtowaniem terenu i warunkami hydrograficznymi zwracali uwagę już archeolodzy
wschodniopruscy w pierwszych dekadach XX w. Badane przez nich nekropolie
były lokowane na niewielkich wyniesieniach dominujących nad najbliższą okolicą, położone zawsze w bezpośrednim sąsiedztwie jeziora (Hollack, Peiser 1904,
Peiser 1909, Jaskanis 1974, Schmiedehelm 1990). Drugą cechą, widoczną szczególnie w przypadku cmentarzysk znanych z Krainy Wielkich Jezior Mazurskich,
jest zajmowanie przez nie przesmyków między współczesnymi lub dawnymi je-
Naturalne i antropogeniczne zmiany rzeźby terenu ...
59
Ryc. 1. Lokalizacja i plan cmentarzyska w Paprotkach Kolonii stanowisko 1. (1 – ludzkie
pochówki ciałopalne, 2 – pochówki ze szkieletami koni, 3 - relikty stosów pogrzebowych,
4 – obiekty nowożytne: dom i budynki gospodarcze z końca XIX i pierwszej połowy XX
wieku, niemieckie okopy wojskowe 1914 r., 5 – część cmentarzyska zbadana w latach
1991–2006) (rys. M. Karczewska).
Fig. 1. The location and plan of the cemetery in Paprotki Kolonia site 1 in the Great Masurian Lakes District. (1 – human cremation graves, 2 – burials with horses skeletons, 3
– relicts of pyres, 4 – historical objects: house and farm buildings from the end of XIX and
first half of XX century, German military tranches from 1914, 5 – the part of the cemetery
excavated in 1991-2006) (drawn by: M. Karczewska)
ziorami (Jaskanis 1974). Położenie takie cechowało m.in. nekropolie w (ryc. 2):
Bogaczewie – Kuli (Okulicz 1958), Kruklankach (Stadie 1919), Ławkach (Karczewski 1997), Wilkasach (Wulff 1868, Töppen 1870), najprawdopodobniej także
w Rudówce (Karczewski 1997). Również na przesmyku między dawnymi jeziorami, a obecnie Bagnem Nietlickim i Zielonym Bagnem położone jest cmentarzysko
w Paprotkach Kolonii (ryc. 2).
Materiał zaprezentowany w niniejszej pracy jest podsumowaniem badań nad
rekonstrukcją paleośrodowiska otoczenia cmentarzyska w Paprotkach Kolonii
i przyczynkiem do rekonstrukcji jego przemian. Szczegółowa analiza uwarunkowań lokalizacji omawianej nekropoli została przeprowadzona na podstawie badań
geomorfologicznych, dla potrzeb których sporządzono numeryczny model rzeź-
60
Karczewska Małgorzata, Karczewski Maciej i in.
Ryc. 2. Cmentarzyska kultury bogaczewskiej położone na przesmykach między jeziorami
i paleojeziorami w Krainie Wielkich Jezior Mazurskich (rys. M. Karczewska).
Fig. 2. Cemeteries of Bogaczewo Culture located at isthmuses between lakes and palaeolakes in the Great Masurian Lakes District (drawn by: M. Karczewska).
by terenu (NMT) cmentarzyska i jego bezpośredniego sąsiedztwa. NMT powstał
w oparciu o pomiary wysokościowe w regularnej siatce kwadratów wykonane na
obszarze objętym pracami wykopaliskowymi z uwzględnieniem licznych punktów
usytuowanych w jego sąsiedztwie. Ich duże zagęszczenie pozwoliło na precyzyjne
Naturalne i antropogeniczne zmiany rzeźby terenu ...
61
odwzorowanie morfologii terenu, zwłaszcza w części objętej pracami wykopaliskowymi. Modelowanie rzeźby obszaru badań miało na celu przede wszystkim
uwzględnienie zmian antropogenicznych, jakim podlegało wyniesienie w XIX
i XX w. Jednocześnie należy zaznaczyć, że nie podejmowano prób oszacowania
i uwzględnienia zmian w urzeźbieniu rozpatrywanego rejonu wynikających z naturalnych procesów denudacyjnych (ryc. 3).
WYNIKI
Rekonstrukcja naturalnego krajobrazu otoczenia cmentarzyska
Niewielkie wyniesienie zajęte przez cmentarzysko jest położone na zachodnim skraju wydłużonego poziomu piaszczystego oddzielającego dwie misy wytopiskowe: dawnego jeziora Wons i Zielonego Bagna. Powstało ono w wyniku
akumulacji piasków, przewarstwionych pyłami i żwirami, przez wody lodowcowe
w szczelinie między dwiema bryłami martwego lodu znajdującymi się w miejscu
obecnych mis wytopiskowych.
Piaszczyste utwory wodnolodowcowe są najczęściej słabo wysortowane (GSO
1,48–1,94). W ich składzie mineralnym dominują ziarna kwarcu, skaleni oraz
okruchy skał magmowych i metamorficznych. Obtoczenie ziaren jest z reguły dobre. Piaski są płytko podesłane przez utwory pyłowe (pył zwykły). Zmiana uziarnienia następuje na różnych głębokościach, ale nie głębiej niż 100-110 cm. Wśród
frakcji pyłowych dominuje pył gruby. Pyły są bardzo słabo wysortowane (GSO
2,23–2,27). Większość ziaren zalicza się do klas okruchów półobtoczonych i obtoczonych, które łącznie stanowią ok. 75%. Skład mineralny utworów wskazuje,
że głównym ich źródłem były niszczone skały magmowe i metamorficzne. Dowodzi tego duża zawartość kwarcu oraz domieszka plagioklazów i skaleni potasowych, minerałów będących podstawowymi składnikami zarówno granitoidów jak
i gnejsów. Łyszczyki w badanych osadach występują rzadko. Ich niewielki udział
wynika najprawdopodobniej z małej odporności na transport. Niekiedy spotyka
się pojedyncze ziarna amfiboli, których źródłem mogą być nieco bardziej zasadowe odmiany skał krystalicznych, występujące w niewielkiej ilości również w materiale niesionym przez lodowiec.
Dominacja kwarcu w osadach świadczy o ich dużej dojrzałości. Należy sądzić,
że mały udział skaleni i innych minerałów mało odpornych na wietrzenie fizyczne
i chemiczne jest efektem ich dezintegracji w trakcie długiego transportu. Drobnoziarnistość osadów i duży udział, a w niektórych przypadkach przewaga frakcji pyłowej i ilastej sugeruje, że prawie wszystkie badane osady sedymentowały
w środowisku o małej energii.
W trakcie wytapiania się lodu utwory szczelinowe zostały przykryte przez pokrywę ablacyjną zbudowaną z bardzo słabo wysortowanych piasków z dużą do-
62
Karczewska Małgorzata, Karczewski Maciej i in.
Ryc. 3. Rekonstrukcja prawdopodobnego zasięgu linii brzegowej jezior położonych w sąsiedztwie cmentarzyska na tle numerycznego modelu rzeźby terenu przy założeniach:
a – poziom wód w jeziorach na wysokości 97,8 m n. p. m.
b – poziom wód w jeziorach na wysokości 97,5 m n. p. m.
Przebieg linii brzegowej zaznaczono pogrubionym konturem. Obszar objęty badaniami
wykopaliskowymi zaznaczono białym konturem (rys. M. Wardyński, A. Majka).
Fig. 3. Reconstruction of the probable lakes’ costline range /located in the vicinity of the
cemetery against a background of Numerical Terrain Model on the assumptions that:
a – water level in the lakes at 97,80 m. a.s.l.
b – water level in the lakes at 97,50 m. a.s.l.
The costline border was marked as a bold contour. Location of the archaeological research
area was marked as a white contour (drawn by: M. Wardyński, A. Majka).
Naturalne i antropogeniczne zmiany rzeźby terenu ...
63
mieszką żwiru i głazików. Brak przykrycia piasków i pyłów wodnolodowcowych
przez glinę morenową świadczy, że ich akumulacja odbywała się najprawdopodobniej w rynnie supraglacjalnej. W spągu pokrywy utworów ablacyjnych zaznacza się wyraźne zglinienie piasków i wzbogacenie w związki żelaza.
Na wyżej położonych fragmentach poziomu mineralnego wykształciły się
gleby brunatne Ap-Bbr-Cgg i gleby, których budowa profilowa Ap-Eet-Bt-Cgg
zalicza do gleb płowych. Poziomy próchniczne gleb osiągają miąższość do 30 cm
i są wyraźnie pogłębione przez orkę. Zawartość węgla organicznego jest wysoka
i dochodzi do 2,7%.
Gleby brunatne i płowe występują w mozaice, a ich rozmieszczenie w przestrzeni jest uwarunkowane miąższością warstwy utworów ablacyjnych. Tam gdzie
jest ona płytsza – 40-50 cm - mamy do czynienia z glebami brunatnymi. W miejscach, gdzie warstwa różnoziarnistych utworów pokrywowych osiąga 60-70 cm,
gleby morfologicznie przypominają gleby płowe. W obu przypadkach spąg poziomu wzbogacania B pokrywa się z dolną granicą warstwy ablacyjnej. Festonowy,
nierówny przebieg warstwy utworów wzbogaconych w związki Fe, którą utożsamia się z glebowymi poziomami wzbogacania Bbr i Bt, sugeruje, że jej powstanie
jest związane nie tylko z przebiegiem procesów glebotwórczych, lecz w znacznej
mierze może być efektem procesów wietrzeniowych, np. reliktem środowiska peryglacjalnego (Manikowska, 1997). W osadach polodowcowych, powstawanie inwolucyjnego układu warstw żelazistych tradycyjnie przypisuje się działaniu procesów mrozowych w warunkach peryglacjalnych i czasowo odnosi się do różnych
okresów plejstocenu. Przebieg inwolucji na obszarze cmentarzyska w Paprotkach
Kolonii wskazuje, że zalegają one na różnych głębokościach i niejednokrotnie odtwarzają zarys jamy grobowej lub spągu innej warstwy antropogenicznej (fot. 1).
Fakt ten zdaje się świadczyć, że część inwolucji żelazistych powstała po wykopaniu
grobów, a zatem stosunkowo niedawno, bo zaledwie około 2000–1400 lat temu.
Ich geneza nie wiąże się zatem z peryglacjalnym wietrzeniem mrozowym, a jest
raczej związana z wmywaniem i osadzaniem związków Fe w miejscach, gdzie
wypełnione luźnym materiałem jamy grobowe stworzyły korzystne warunki do
infiltracji wód opadowych. Istotne znaczenie dla powstawania struktur inwolucyjnych mogła mieć mikrorzeźba powierzchni cmentarzyska, na którą składała
się przestrzenna mozaika niewielkich wypukłości terenowych i mikroobniżeń,
powstających w miejscu jam grobowych w efekcie zapadania się ich powierzchni.
Drobne obniżenia stawały się uprzywilejowanymi miejscami infiltracji (fot. 2),
poprzez które następowała wzmożona migracja wód, wzbogaconych dodatkowo
w łatwo rozpuszczalne związki chemiczne pochodzące z przemywanych popiołów. Związki smug żelazistych z holoceńskimi procesami iluwialnymi opisują także Prusinkiewicz i in. (1998) oraz Schaetzl (2001).
Niżej położone fragmenty poziomu mineralnego zajmują gleby mineralno-murszowe, które powstały w wyniku osuszenia i mineralizacji płytkich torfów.
64
Karczewska Małgorzata, Karczewski Maciej i in.
Fot. 1. Festonowy układ zwietrzałej, wzbogaconej w związki żelaza warstwy osadów ablacyjnych przykrywającej utwory wodnolodowcowe;
1 – bezstrukturalna pokrywa ablacyjna, 2 – warstwa wzbogacona w związki Fe, 3 – warstwowane utwory wodnolodowcowe (rys. P. Banaszuk).
Photo 1. Festoon-like character of upper enriched in Fe layer of weathered sediments
covering fluvioglacial deposits;
1 – structureless ablational cover, 2 – Fe enriched layer, 3 – layered fluviogalcial deposits
(drawn by: P. Banaszuk).
Zwarte kontury gleb mineralno-murszowych zaczynają się w odległości około 50
m na południowy-zachód od skraju cmentarzyska i rozciągają się aż do torfowiska Nietlice. Ich obecność jest ważnym wskaźnikiem zmian stosunków wodnych.
Rozwój płytkich zatorfień musiał być skutkiem znacznego zwiększenia się uwilgotnienia terenu, wywołanego podniesieniem się poziomu jezior i zwierciadła
wód gruntowych w ich otoczeniu. Średni roczny poziom wody najprawdopodobniej oscylował w pobliżu powierzchni topograficznej, co umożliwiało swobodny
rozwój roślinności torfotwórczej. Czas powstawania zatorfień można z dużym
prawdopodobieństwem datować na początek okresu subatlantyckiego. Starsza
część okresu subatlantyckiego (2,6–1,8 ka cal BP) odznaczała się bowiem chłodnym i wilgotnym klimatem, czego efektem był wzrost poziomu wód gruntowych
i jezior, ożywienie się procesów torfotwórczych, miejscami nawet powstawanie
Naturalne i antropogeniczne zmiany rzeźby terenu ...
65
Fot. 2. Uprzywilejowana infiltracja wód opadowych w mikroobniżeniach terenu w miejscach posadowienia jam grobowych (rys. P. Banaszuk).
Photo 2. Preferential rainfall infiltration through surficial microforms developed in places
of graves pits (drawn by: P. Banaszuk).
nowych zbiorników wodnych. W okresie 2,2–1,8 ka BP notuje się maksymalny
poziom większości jezior w Polsce (Niewiarowski 1995). Poziom Jeziora Ostrowie
na sandrze Brdy 2,01±0,06 ka BP był około 2,7 m wyższy niż obecnie (Nowaczyk
1988). W reperowym dla Niżu Polskiego J. Gościąż podniesienie się poziomu
wody miało miejsce 2,5-2,0 ka BP (Starkel i in. 1998).
W czasie funkcjonowania cmentarzyska, między pierwszym i szóstym wiekiem n.e., piaszczysty poziom fluwioglacjalny był położony pomiędzy dwoma
zbiornikami wodnymi. Od strony północnej cmentarzysko graniczyło bezpośrednio z jeziorem Zielone Bagno. Ślady obecności dawnego zbiornika wodnego są
zapisane w osadach wypełniających misę jeziorną. W dwóch odwiertach wykonanych w strefie kontaktu torfowiska z górującym nad nim poziomem mineralnym,
pod warstwą murszu napotkano typowe osady jeziorne – gytie mineralne z dużą domieszką piasków i żwirów pochodzących z brzegu zbiornika. Brzeg jeziora
Wons znajdował się 40-50 m w kierunku południowym (ryc. 4). Strefa przybrzeżna zbiornika w sąsiedztwie cmentarzyska mogła składać się z kilku wypełnionych wodą obniżeń oddzielonych mieliznami lub wyspami. Zatoka przylegająca
66
Karczewska Małgorzata, Karczewski Maciej i in.
bezpośrednio do cmentarzyska była płytka. W najgłębszym jej miejscu osadzała
się gytia glonowa, zalęgająca na plejstoceńskich iłach zastoiskowych, a w strefie,
w której głębokość wody nie przekraczała 0,5-0,8 m – organiczna gytia detrytusowa. Osady strefy przybrzeżnej to głównie drobnoziarniste piaski dostające się
do zbiornika z niszczonego i rozmywanego brzegu. W sąsiedztwie cmentarzyska
piaski cechują się znaczną domieszką węgielków drzewnych, najprawdopodobniej nawiewanych do wody ze stosów pogrzebowych (ryc. 5). Główna toń jeziora
była oddalona od cmentarzyska o około 400 metrów na południe (ryc. 6).
Przesłanki archeologiczne wskazują na stopniowe podnoszenie się poziomu
wody w zbiornikach, którego najwyższy stan przypadł na schyłek okresu wędrówek ludów lub początek wczesnego średniowiecza, czyli schyłek VI lub początek
VII w. n.e. Jamy zasobowe z rozwiniętej fazy okresu wędrówek ludów, wyeksplorowane na osadzie położonej około 500-600 m na wschód od cmentarzyska, zlokalizowane były w nieco wyższych partiach terenu w stosunku do analogicznych
jam datowanych na okres wpływów rzymskich i wczesną fazę okresu wędrówek
ludów. Podtopienie terenu spowodowane wzrostem poziomu wody w jeziorze
i wód gruntowych doprowadziło też najprawdopodobniej do ostatecznego porzucenia osady i zaniku całego mikroregionu osadniczego nad północnym brzegiem
paleojeziora Wons. W późniejszych okresach, aż do czasu rozwoju osadnictwa
nowożytnego, obszary te nie były intensywnie zasiedlane.
Wysoki, wyższy niż współcześnie, stan wód w okresie średniowiecza stwierdzono również w Jeziorze Łąkorz na Pojezierzu Brodnickim (Grążawski 1988)
oraz Jeziorze Parsęckim koło Szczecinka (Gackowski, Jabłoński 1988).
Zagłębienia wytopiskowe są obecnie wypełnione torfami, przykrywającymi dawne osady jeziorne. Szczegółowe badania torfoznawcze przeprowadzone w 1956 r.
przez Przedsiębiorstwo Poszukiwań i Badań Złóż Torfu (Dokumentacja, 1956)
oraz badania terenowe autorów wskazują, że na Bagnie Nietlice (dawne jezioro
Wons) w skład złoża torfowego wchodzą silnie rozłożone torfy turzycowiskowo-szuwarowe i szuwarowe o przeciętnej miąższości około 1-2 m. Utwory organiczne podścieła gytia ilasta, wapienna i detrytusowo-wapienna o miąższości około
2-3 m. W najniższym punkcie obniżenia, wokół dawnego jez. Wąż, miąższość gytii dochodzi nawet do 9 m (Dokumentacja, 1961).
Antropogeniczne przemiany krajobrazu
Należy przyjąć, że pierwsze, antropogeniczne zmiany rzeźby terenu zajętego przez cmentarzysko w Paprotkach Kolonii miały miejsce już w pradziejach.
Najstarsze ślady zasiedlania obszaru późniejszej nekropoli pochodzą z paleolitu
schyłkowego i mezolitu. Relikty obozowisk z tych okresów zostały zupełnie zniszczone przez cmentarzysko kultury bogaczewskiej. Istniało ono przez cały okres
wpływów rzymskich i wczesną fazę okresu wędrówek ludów, tj. od pierwszych
dziesięcioleci I wieku n.e. do połowy V wieku n.e. Pochówki były tu składane
Ryc. 4. Utwory powierzchniowe wzdłuż linii przekroju N–S przecinającej cmentarzysko i tereny przyległe (rys. P. Banaszuk).
Fig. 4. Surficial sediments along NS transect through cemetery and its surroundings (drawn by: P. Banaszuk).
Naturalne i antropogeniczne zmiany rzeźby terenu ...
67
68
Karczewska Małgorzata, Karczewski Maciej i in.
Ryc. 5. Osady wypełniające zatokę Jeziora Wons w sąsiedztwie cmentarzyska (rys. P. Banaszuk).
Fig. 5. Sediments accumulated in Wons Lake Bay in the vicinity of the cemetery. (drawn
by: P. Banaszuk).
również w następnym okresie, tj. w rozwiniętej fazie okresu wędrówek ludów.
Najprawdopodobniej obszar cmentarzyska był w tym czasie przynajmniej częściowo odlesiony. Kolejne pochówki, palenie stosów pogrzebowych oraz wydeptywanie terenu musiało sprzyjać erozji stoku. Oszacowanie stopnia powstałych w jej
wyniku przekształceń nie jest jednak możliwe.
Jeszcze w 2 połowie XVII wieku w miejscu torfowiska Nietlice istniały dwa
jeziora: Klein Wons i Gross Wons zaznaczone na mapie Józefa Naronowicza-Narońskiego (Szeliga 1997). Na mapie tej brak jest jeziora w miejscu Zielonego Bagna, co wskazuje, że jezioro to już wówczas nie istniało. Rekonstrukcja obrazu
dawnego jeziora Wons w okresie wpływów rzymskich (ryc. 6) pokazuje, że było
ono rozległe i obejmowało swym zasięgiem późniejsze jeziora Mały i Duży Wons
Naturalne i antropogeniczne zmiany rzeźby terenu ...
69
Ryc. 6. Rekonstrukcja powierzchni i głębokości paleojeziora Wons w okresie wpływów
rzymskich z zaznaczoną lokalizacją cmentarzyska w Paprotkach Kolonii (wg Popławski
2002 z uzupełnieniami).
Fig. 6. The reconstruction of the area and depth of palaeolake Wons in the Roman Period
with the location of the cemetery in Paprotki Kolonia site 1 (according to Popławski 2002
with suplement).
oraz otaczające je podmokłe tereny (Popławski 2002). Również w miejscu dzisiejszego Zielonego Bagna w pierwszych wiekach naszej ery musiało istnieć jezioro.
Brak jest jednak wystarczających danych do odtworzenia jego pełnego zasięgu
i batymetrii.
Współczesny krajobraz cmentarzyska w Paprotkach Kolonii i jego najbliższych okolic jest częściowo zdewastowanym rolniczym użytkowaniem terenu
(fot. 3). Największy wpływ na ukształtowanie współczesnego krajobrazu obszaru cmentarzyska miały antropogeniczne przekształcenia jakie zaszły w 2 połowie
XIX i 1 połowie XX wieku. W 1865 r. podjęto prace zmierzające do osuszenia
jezior Mały i Duży Wąż. Wcześniejsza nazwa tych jezior lub jeziora brzmiała
„Wons”. W pierwszej połowie XX wieku zwano je natomiast „Bagnami Nietlickimi”. W wyniku osuszania w latach 1865-1869 lustro wody w Dużym Wężu zostało obniżone o 2 m do wysokości 117, 4 m n.p.m. Całkowitemu osuszeniu uległo
jezioro Mały Wąż. Źródła kartograficzne z końca XIX w. wskazują na powtórne,
nieznaczne podniesienie się lustra wody w Dużym Wężu do poziomu 118 m n.
p.m. Ponownie zostało ono obniżone w pierwszej połowie XX w., w wyniku prac
70
Karczewska Małgorzata, Karczewski Maciej i in.
melioracyjnych polegających na zakładaniu drenów i budowie sieci kanałów. Prace te objęły również obszar sąsiedniego Zielonego Bagna (ryc. 6) (Zweck 1900,
Karczewski 2001).
Proces obniżania się lustra jezior zachodzi do dzisiaj. Analiza map topograficznych w skali 1:25 000 z lat 1938 (odwzorowujących stan z roku 1926) i 1984
(stan z roku 1980) wskazuje, że w ciągu 55 lat poziom wód w położonych w sąsiedztwie terenu badań Jeziorach Ublik, Jagodne i Jędzelek opadł o około 0,5-0,7
m. Na przedwojennych niemieckich mapach topograficznych widoczne są jeszcze resztki nieistniejącego już Jeziora Wąż, którego ówczesne zwierciadło wody
kształtowało się na poziomie 116,7 m.n.p.m.
Po częściowym osuszeniu Bagien Nietlickich i Zielonego Bagna strefa nad północnym brzegiem Nietlic objęta została przez zabudowę kolonijną wsi Paprotki.
We wschodniej części wyniesienia, na którym znajdują się relikty cmentarzyska
wzniesiony został wówczas dom oraz zabudowania gospodarcze (ryc. 1). Przez
środek cmentarzyska ze wschodu na zachód przebiegała wówczas droga gruntowa łącząca gospodarstwa Paprotek Kolonii. Droga ta mogła istnieć już wcześniej.
Sugeruje to jej przebieg wzdłuż naturalnej granicy Bagien Nietlickich.
Jesienią 1914 r. przez teren cmentarzyska przebiegała linia niemieckich umocnień polowych. Tworzyły ją trzy linie okopów oraz niewielkie schrony drewniano-ziemne. Okopy i schrony zbudowane zostały w drugiej połowie listopada 1914
roku (ryc. 1). W czasie walk toczonych w grudniu 1914 r. zabudowania wzniesione nad reliktami wschodniej części cmentarzyska musiały zostać poważnie
uszkodzone lub zniszczone. Ich odbudowa podjęta w 1915 r. lub nieco później
wiązała się z pracami niwelacyjnymi. Południowo-wschodnia część wyniesienia
została przykryta warstwą niwelacyjną podnoszącą rzędną terenu o około 80-100
cm i zwiększającą jego zasięg w kierunku wschodnim, południowo-wschodnim
i południowym. Na tak przekształconym obszarze wzniesiono nowe zabudowania,
które przetrwały do lat 60-tych XX w. (ryc. 1).
Przekształcenia antropogeniczne jakie objęły teren cmentarzyska w latach 40-tych i w drugiej połowie XX w. miały mniej destrukcyjny charakter. Prawdopodobnie w latach 40-tych XX w. – jeszcze w czasie II wojny światowej lub tuż po jej
zakończeniu, na południowym skraju drogi gruntowej, bezpośrednio na zachód
od zabudowań wykopana została duża kwadratowa ziemianka (ryc. 1). Krótko po
tym czasie, w tej samej części cmentarzyska powstało kilka jam śmietniskowych
(ryc. 1).
Ostatni okres przekształceń rozpoczął się w 1968 r. Gospodarstwo zostało
wówczas opuszczone, a jego zabudowania i grunty, w tym obszar cmentarzyska,
przekazany ówczesnemu PGR w Jagodnym Małym. Już w 1968 r. zabudowania
zostały rozebrane do fundamentów. Położony na zachód od nich obszar wyniesienia objęła regularna uprawa. Głęboka orka przyśpieszyła erozję stoku, która
w istotny sposób wpłynęła na intensyfikację destrukcji reliktów cmentarzyska.
Naturalne i antropogeniczne zmiany rzeźby terenu ...
71
Fot. 3. Współczesny krajobraz okolicy cmentarzyska w Paprotkach Kolonii st. 1. (J. Miałdun).
Photo 3. The present day landscape in the vicinity of the cemetery in Paprotki Kolonia
site 1. (J. Miałdun)
WNIOSKI
Rozpoznanie czynników przekształceń oraz kierunku i siły ich oddziaływania
na rzeźbę terenu zajętego przez cmentarzysko w Paprotkach Kolonii ma istotny
wpływ na interpretacje wyników badań wykopaliskowych tej nekropoli. Określenie stopnia zniszczenia cmentarzyska umożliwia weryfikację ustaleń dotyczących
jego rozplanowania i liczby złożonych tu pochówków. Natomiast rekonstrukcja
naturalnego ukształtowania terenu samego cmentarzyska oraz jego otoczenia jest
72
Karczewska Małgorzata, Karczewski Maciej i in.
podstawą dyskusji nad rolą krajobrazu w wyborze miejsc, na których ludność plemienia Galindai grzebała swych zmarłych.
Na podstawie przeprowadzonych dotychczas badań można przyjąć, że miejsce
wybrane do założenia cmentarzyska pod względem ukształtowania terenu było wyraźnie wyodrębnione krajobrazowo. Cmentarzysko zajęło niewielkie wzgórze o generalnym przebiegu WSW–ENE położone na przesmyku między dwoma jeziorami.
Dotychczasowe prace wykopaliskowe wskazują, że przeważająca część jam grobowych była usytuowana w obrębie osiowej, najbardziej wyniesionej części wzgórza
oraz na jego południowo-wschodnim zboczu (ryc. 1, 3a). Przypuszczalny maksymalny poziom wód jezior okalających wyniesienie od strony północno-zachodniej
i południowej został określony na około 120,30 m n.p.m. W takim wypadku najwyżej położone części cmentarzyska znajdowałyby się około 2,5 m ponad zwierciadłem wód jezior, których głębokość w bezpośrednim sąsiedztwie nekropolii
nie przekraczała 1,2 m (ryc. 3a). Jednocześnie zwraca uwagę fakt, że stosunkowo
niewielkim wahaniom stanu wody jeziora Wons mogły towarzyszyć znaczne lateralne zmiany położenia jego linii brzegowej. Przy niższych stanach wody strefa
przybrzeżna omawianego jeziora w sąsiedztwie cmentarzyska składała się z kilku
wypełnionych wodą izolowanych obniżeń (ryc. 3b). W przypadku jeziora położonego w miejscu dzisiejszego Zielonego Bagna zmiany poziomu wody nie skutkowały tak znacznymi przemieszczeniami linii brzegowej, jak w przypadku jeziora
Wons. Można zatem przypuszczać, że jego brzeg znajdował się w bezpośrednim
sąsiedztwie nekropolii.
Najprawdopodobniej obszar cmentarzyska był przynajmniej częściowo odlesiony. Składanie kolejnych pochówków, palenie stosów pogrzebowych oraz wydeptywanie terenu cmentarzyska musiały sprzyjać niszczeniu powierzchni formy
terenowej i łagodzeniu nachylenia jej zboczy. Erozja utworów powierzchniowych
prowadziła do nieznacznego wypłycania zbiorników wodnych i stopniowego
przemieszczania się ich linii brzegowej. Stosunkowo płytkie, wypełnione wodą
obniżenia w bezpośrednim sąsiedztwie cmentarzyska od głębszych partii jezior
oddzielała strefa litoralu, szeroka miejscami na 30-80 m i najprawdopodobniej
porośnięta przez roślinność szuwarową. Silne uwodnienie niższych partii wyniesienia sprzyjało rozwojowi płytkich zatorfień. Największy wpływ na ukształtowanie współczesnego krajobrazu obszaru cmentarzyska miały przeprowadzone
w XIX i XX w prace hydrotechniczne, w wyniku których doszło do osuszenia jezior Wons i Zielone Bagno oraz XX w. osadnictwo.
Literatura
Banaszuk P., 2002, Warunki geomorfologiczne mikroregionu osadniczego z okresu wpływów rzymskich i okresu wędrówek ludów w Paprotkach Kolonii,
Naturalne i antropogeniczne zmiany rzeźby terenu ...
73
gm. Miłki, pow. Giżycko, [w:] Dokumentacja geologiczna torfowisk “Jagodne Małe - Dąbrówka” (badania wstępne). Katedra Uprawy Łąk i Pastwisk
Wyższej Szkoły Rolniczej w Olsztynie, Olsztyn 1961, maszynopis.
Dokumentacja geologiczna złoża torfu “Bagno Nietlice”. Przedsiębiorstwo Poszukiwań i badań Złóż Torfu “Geotorf ”, Warszawa 1956, maszynopis.
Karczewska M., Karczewski M., Pirożnikow E. (red.), Osada z okresu wpływów
rzymskich i okresu wędrówek ludów w Paprotkach Kolonii stanowisko 41
w Krainie Wielkich Jezior Mazurskich. t. 2. Analizy paleoekologiczne, Białystok, 7-13.
Gackowski J., Jabłoński Z., 1988, Z badań nad rekonstrukcją wahań poziomu
wody jezior na Pomorzu Środkowym w średniowieczu i czasach nowożytnych, [w:] Churski Z. (red.), Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior
i mokradeł w Polsce, Toruń. 58-63.
Grążawski K., 1988, Przemiany środowiska jako wynik współzależności procesów
antropogenicznych i naturalnych na przykładzie Jeziora Łąkorz na Pojezierzu Brodnickim, [w:] Churski Z. (red.), Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior i mokradeł w Polsce, Toruń. 64-67.
Hollack E., Peiser F. E., 1904, Das Gräberfeld von Moythienen, Königsberg.
Jaskanis J., 1974, Obrządek pogrzebowy zachodnich Bałtów u schyłku starożytności (I-V w. n.e.), Biblioteka Archeologiczna t. 23, Wrocław–Warszawa–Kraków.
Karczewska M., Karczewski M., 2003, Mikroregion osadniczy kultury bogaczewskiej w Krainie Wielkich Jezior Mazurskich. Polska północno-wschodnia,
Μатэрыялы па Археалогіі Беларусі, No. 7. Mińsk, 75-84.
Karczewska M., Karczewski M., 2006, Zapinka importowana z cmentarzyska kultury bogaczewskiej w Paprotkach Kolonii, pow. giżycki, [w:] Bursche A.,
Ciołek R. (red.), Korpus znalezisk rzymskich z Europejskiego Barbaricum.
Polska. Suplement – tom 3. Nowe znaleziska importów rzymskich z ziem Polski III [Korpus der römischen Funde im europäischen Barbaricum. Polen.
Suplement – Band 3. Neue Funde römischer Importe aus Polen III], Warszawa, 35-43.
Karczewski M., 1997, Nowe źródła archeologiczne do badań nad osadnictwem
epoki żelaza na środkowych i wschodnich Mazurach, Masovia, t. 1, 127-170.
Karczewski M., 1999, Chronologia grobów z bronią odkrytych na cmentarzysku
kultury bogaczewskiej z okresu wpływów rzymskich i wędrówek ludów
w Paprotkach Kolonii, stan. 1, w Krainie Wielkich Jezior Mazurskich, Archaeologia Lithuana, t. I, Vilnius, 72-109.
Karczewski M., 2001, Wielkie Jeziora Mazurskie w pierwszych wiekach naszej ery.
Przyczynek do badań paleoekologicznych i archeologiczno-osadniczych,
Masovia, t. 4, 3-26.
74
Karczewska Małgorzata, Karczewski Maciej i in.
Karczewski M., 2002, Cmentarzysko kultury bogaczewskiej w Paprotkach Kolonii stanowisko 1 w Krainie Wielkich Jezior Mazurskich. Sezony 2000-2001,
[w:] Karczewska M., Karczewski M. (red.), Badania archeologiczne w Polsce
północno-wschodniej i na zachodniej Białorusi w latach 2000-2001. Materiały z konferencji, Białystok 6-7 grudnia 2001, Białystok, 225-239.
Kolendo J., 1981, Źródła pisane do badań nad strefami kulturowymi i etnicznymi
Europy środkowej w okresie rzymskim, [w:] Malinowski T. (red.), Problemy kultury wielbarskiej, Słupsk, 65-78.
Manikowska B., 1997, Peryglacjalne utwory pokrywowe i kształtowanie profilu
glebowego na wysoczyźnie fluwioglacjalnej w Polsce środkowej, Rocz. Glebozn. 48, 3/4, 151-167.
Nowakowski W., 1995, SOUDINOI - lud między Bałtykiem z Morzem Czarnym,
[w:] Bursche A., Mielczarek M., Nowakowski W. (red.), Nunc de Suebis dicendum est... Studia archaeologica et historica Georgii Kolendo ab amici et
discipuli dicata. Studia dedykowane profesorowi Jerzemu Kolendo w 60-lecie urodzin i 40-lecie pracy naukowej, Warszawa, 205-209.
Nowakowski W., 2000, Wspólnota czy odrębność? Zachodni Bałtowie i Słowianie
w okresie wpływów rzymskich i okresie wędrówek ludów, [w:] Superiores
Barbari. Księga ku czci Profesora Kazimierza Godłowskiego, Kraków, 293-299.
Nowakowski W., 2003, Retrospekcja w archeologii: Galindai/Galinditae oraz Soudinoi/Sudavitae w świetle źródeł historycznych i znalezisk archeologicznych, [w:] Wróblewski W. (red.), Studia Galindzkie, t. I, Warszawa 2003,
7-12.
Okulicz J., 1958, Cmentarzysko z okresu rzymskiego odkryte w miejscowości
Bogaczewo, na przysiółku Kula, pow. Giżycko, Rocznik Olsztyński, t. I, 47-116.
Okulicz J., 1989, Próba identyfikacji archeologicznej ludów bałtyjskich w połowie
pierwszego tysiąclecia naszej ery, Barbaricum, t. 1, Warszawa, 64-100.
Peiser F.E., 1909, Dietrichswalde, Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia, t. 22 (1900-1904), 333-335, Taf. XLIX, XL.
Popławski T., 2002, Rekonstrukcja zasięgu i batymetrii jeziora Nietlice w Krainie
Wielkich Jezior Mazurskich w okresie wpływów rzymskich i okresie wędrówek ludów, [w:] Karczewska M., Karczewski M., Pirożnikow E. (red.),
Osada z okresu wpływów rzymskich i okresu wędrówek ludów w Paprotkach
Kolonii stanowisko 41 w Krainie Wielkich Jezior Mazurskich. t. 2. Analizy
paleoekologiczne, Białystok, 19-22.
Schmiedehelm M., 1990, Das Gräberfeld Gąsior (nach Materialien von F. E. Peiser), Archeologia Baltica, vol. IX, 5-126.
Stadie K., 1919, Das Gräberfeld bei Kruglanken, Kr. Angerburg, Sitzungsberichte
der Altertumsgesellschaft Prussia, t. 23, II, 395-408, Taf. XXXVI.
Naturalne i antropogeniczne zmiany rzeźby terenu ...
75
Szeliga J., 1997, Rękopiśmienne mapy Prus Książęcych Józefa Naronowicza-Narońskiego z drugiej połowy XVII wieku, Warszawa.
Töppen M., 1870, Geschichte Masurens. Ein Beitrag zur Preussischen Landes- und
Kulturgeschichte, Danzig.
Wulff K., 1868, Aufdeckung eines altpreussischer Begräbnissplatzes bei der Stadt
Lötzen, Altpreussische Monatsschrift, t. 5, 548-555.
Zweck A., 1900, Masuren. Eine Landes- und Volkskunde, Stuttgart.
76
Karczewska Małgorzata, Karczewski Maciej i in.