M. Bogaczyk-Vormayr Historia etyki

M.Bogaczyk-Vormayr
Historia etyki, wykłady 7 – 13
Etyka nowożytna
Cechy wczesnej etyki nowożytnej
1.
2.
3.
4.
5.
Asymilacja antropologii starożytnej w nauce o autonomii ludzkiego losu
Ideał mądrości; vita contemplativa – vita activa. Humanizm
Etyka Arystotelesa – koncepcja szczęścia, nauka o cnotach
Prawo a moralność – dobro i zło moralne; prawo natury a prawo
pozytywne
Etyka jako narzędzie określania stosunków gospodarczych, społecznych,
politycznych
Miejsce refleksji etycznej
w kształtowaniu państwowości nowożytnej
Społeczeństwo:
Gospodarka:
Życie obywatelskie
i rodzinne.
Sprawiedliwość
społeczna
Własność
i Handel
ETYKA
Polityka:
Ideologie i utopie;
Wspólnota
międzynarodowa
Zeświecczenie kultury intelektualnej
(słynny przykład włoski: spór Machiavellego z Savonarolą)
„Pojawienie się odrębnej warstwy ludności miejskiej – inteligencji nie
związanej z kościołem, nauczycieli, retorów, prawników, architektów,
urzędników, lekarzy – tworzy realny fundament pod nową jakościowo
kulturę.
(...) W miejsce zainteresowań nad przyrodzonością i
ascetycznego poglądu na świat wprowadza ona wartości doczesne,
naturalistyczne, żądzą życia. Służyć temu miały takie procesy, jak
pogłębiająca się stopniowo, już od końca XIV wieku, walka o prawa do
wiedzy świeckiej i jej autonomię, walka postaw racjonalistycznych i
naturalistycznych z fideizmem i spetryfikowaną metafizyką,
hołdowanie w myżleniu o procesach społecznych relatywizmowi
przeciwstawiającemu się doktrynom absolutnych, od ludzi
niezależnych, zasad życiem społecznym rządzących.”
Z. Kalita: Etyka renesansowego humanizmu, Wrocław 1992, s. 8.
Kontynuacje: Samopoznanie i cnota
jako godność człowieka
M. Montaigne: Próby
(1, 1-7, tłum. T. Żeleński)
Dlaczegóż, oceniając człowieka, oceniacie go
całkowicie zawiniętym i opakowanym? Wystawia
nam na pokaz jeno te części, które zgoła nie są
jego, a kryje te, przez które jedynie można osądzić
istotną wartość (…). Trzeba oceniać człowieka
wedle niego samego, a nie wedle jego przyodziewy;
bardzo trafnie powiada ku temu starożytny: „Czy
wiesz, dlaczego mniemasz go być wielkim? Liczysz
go wraz z wysokością szczudeł.” Postument nie
należy do posągu. Oglądajcie go bez oprawy: niech
odłoży na stronę bogactwa i zaszczyty; niech się
pokaże w koszuli.
B. Pascal: Myśli
(264, tłum. T. Żeleński)
Człowiek jest tylko trzciną,
najwątlejszą w przyrodzie, ale trzciną
myślącą. Nie potrzeba by cały
wszechświat uzbroił się aby go
zmiażdżyć; mgła, kropla wody
wystarczą, aby go zgładzić. Ale gdyby
nawet wszechświat go zmiażdżył,
człowiek byłby i tak czymś
szlachetniejszym niż to, co go zabija,
ponieważ wie, że umiera i zna
przewagę, którą wszechświat ma nad
nim. Wszechświat nie wie nic o tym.
Cała nasza godność spoczywa tedy w
myśli. Z niej trzeba nam się wywodzić,
a nie z przestrzeni i czasu, których nie
umielibyśmy zapełnić. Silmy się tedy
dobrze myśleć: oto zasada moralna.
Marginalia:
Shakespeare
Zły świat; i wciąż się ku gorszemu toczy,
Gdy język milczy, choć zło widzą oczy.
Ryszard III (III, 6; tłum. S. Barańczak)
Utopie
Analiza społeczna;
Satyra
Analiza egzystencjalna;
Krytyka
 Francis Bacon: Nowa
 Franz Kafka: Zamek
Atlantyda
 Thomas Campanella:
Miasto słońca
 Thomas More: Utopia
 Aldous Huxley: Nowy
wspaniały świat
 George Orwell: Rok
1984
 Stanisław Lem: Obłok
Magellana
Władza – Wojna – Pokój
Stan natury: celowość
(kompromis), moralność,
altruizm
 Erazm z Rotterdamu: Pokój
jako postęp cywilizacyjny
(irenizm)
Stan natury: celowość
(skuteczność), użyteczność,
egoizm
 Niccolò Machiavelli:
Polityczny neutralizm
moralny
Miła wojna dla tych, co jej nie znają
 Hugo Grocjusz: Człowiek jako  Thomas Hobbes:
istota obdarzona instynktem
społecznym
Trzy księgi o prawie wojny i pokoju
Umowa społeczna
lekarstwem na stan
wojny powszechnej
Machiavelli: „Książę”
Musicie bowiem wiedzieć, że dwa są sposoby prowadzenia
walki: jeden – prawem, drugi – siłą. Pierwszy sposób jest
ludzki, drugi zwierzęcy, lecz ponieważ częstokroć pierwszy
nie wystarcza, wypada uciekać się do drugiego. Dlatego
książę musi umieć dobrze posługiwać się naturą zwierzęcia i
człowieka (...) trzeba przeto być lisem, by wiedzieć, co sidła i
lwem, by postrach budzić u wilków. Nie rozumieją rzeczy ci,
którzy wzorują się wyłącznie na lwie. Otóż mądry pan nie
może ani nie powinien dotrzymywać wiary, jeżeli takie
dotrzymanie przynosi mu szkodę (...) Trzeba to rozumieć, że
książę, a szczególnie nowy, nie może przestrzegać tych
wszystkich rzeczy, dla których uważa się ludzi za dobrych,
bowiem dla utrzymania państwa musi częstokroć działać
wbrew wierności, wbrew miłosierdziu, wbrew ludzkości,
wbrew religii.
Ks. XVIII, tłum. Cz. Nanke
Thomas Hobbes: „Lewiatan”
(ideał suwerena, prymat ius gentium)
Ostateczną przyczyną, celem czy zamiarem ludzi (którzy z natury
rzeczy miłują wolność i władzę nad innymi), gdy nakładają na
siebie ograniczenia (którym, jak widzimy, podlegają w państwie),
są widoki na zachowanie własnej osoby i na bardziej szczęśliwe
dzięki temu życie. To znaczy, widoki na to, że wydobędą się z
nędznego stanu wojny (...) Albowiem prawa natury (takie, jak
sprawiedliwość, słuszność, skromność, miłosierdzie i, krótko,
czynienie inym tego, co byśmy chcieli, żeby nam czyniono) i
przestrzeganie ich przez ludzi z własnej woli, bez przymusu
wywieranego przez jakąś moc – to rzeczy przeciwne naszym
przyrodzonym uczuciom, które skłaniają nas do stronności, pychy,
zemsty i rzeczy tym podobnych. I ugody, bez miecza, są tylko
słowami i nie mają mocy, by dać człowiekowi bezpieczeństwo.
Lewiatan..., PWN, tłum. Cz. Niemirowski, s. 147
Hobbesowskie
określenia „dobry” i „zły”
„Cokolwiek jest przedmiotem jakiegoś apetytu czy
pożądania, to człowiek nazywa to swoim dobrem.
Przedmiot zaś wstrętu czy awersji nazywa on złem; co
zaś jest przedmiotem jego wzgardy, to nazywa
nikczemnym i niegodnym uwagi. Te bowiem wyrazy:
dobry, zły – godny wzgardy, są zawsze używane z
uwzględnieniem osoby, która się nimi posługuje. Nie ma
bowiem rzeczy, która by po prostu i bezwzględnie była
dobra, zła, czy godna wzgardy; i nie ma żadnej reguły
powszechnej dobra i zła, którą by można było wziąć z
natury samych rzeczy.”
tamże, s. 81
Francja:
Od Reformacji do Oświecenia
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Kalwinizm (np. De Clementia Kalwina)
Mistycyzm i Jansenizm (np. Pensées Pascala)
Libertynizm (Essais Montaigne‘a – sceptycyzm ; Syntagmatis philosophici
Gassendiego – naturalizm ; Mémoires Mesliera – ateizm)
Kartezjanizm
Tzw. optymizm – postęp ludzkości (Starożytność – Nowożytność)
Koncepcja umowy społecznej
Kategoria tolerancji
Pluralizm: język, kultura, państwowość, światopogląd (źródło XIX-wiecznego
liberalizmu i socjalizmu)
Cogito
„(...) rozmawiając tylko ze sobą i roztrząsając własne
wnętrze, spróbuję stopniowo uczynić sam siebie lepiej
znanym sobie i bardziej ze sobą oswojonym.”
R. Descartes, Medytacje o pierwszej filozofii, tłum. A. i K.
Ajdukiewiczowie, Warszawa 1958, s. 46.
Marginalia:
Cogito
Musimy nie tylko przyjąć postawę refleksyjną, umieścić się w
nietykalnym Cogito, ale także uprawiać refleksję nad tą refleksją,
rozumieć naturalną sytuację, po której refleksja świadomie
następuje i która przeto składa się na część jej określenia; musimy
nie tylko praktykować filozofię, lecz jeszcze zdawać sobie sprawę z
przekształceń, które wprowadza ona ze sobą do wizji świata i do
naszej egzystencji.
M. Merleau-Ponty, Fenomenologia percepcji, tłum. M.Kowalska,
Warszawa 2001, s. 81.
Descartes: „Namiętności duszy”
1.
2.
3.
4.
5.
Emocje
Wrażenia
Procesy psychiczne
Mimika i ciało
Wstyd-duma itp.
Racjonalizm Descartesa
jako parabola jaskini – jej znaczenie
teoriopoznawcze i moralnie
„Istnieją tacy ludzie, których porównałbym do ślepców. Zdają się oni
mierzyć tylko z tym, co widzialne, żyją zatem niejako w najciemniejszym
kącie jakiegoś podziemia (dans le fond de quelque cave fort obscure). Zakładam
więc, że tacy ludzie chcieliby, abym wstrzymał się z ogłoszeniem moich tez.
A rozważania moje są przecież tak proste i tak klarowne, że publikując je, nie
uczyniłbym nic ponadto, niż gdybym otworzył okna i wpuścił do tych
podziemi trochę słonecznego światła (...)”
R. Descartes, Discours de la méthode, Préface par G. Rodis-Lewis, GarnierFlammarion, Paris 1966, p. 90. [Tłum. własne.].
Trzy kroki ku Oświeceniu
1. Racjonalizm Kartezjusza
2. Fizyka Newtona
3. Humanizm Spinozy
Spinoza: Etyka
– postulat życia społecznego
Twierdzenie XL
To, co przyczynia się do życia społecznego
(communis societas) ludzi, czyli co sprawia, że ludzie
żyją zgodnie, jest pożyteczne; przeciwnie, złe jest to,
co wprowadza do państwa niezgodę.
Etyka, tłum. I. Myślicki, PWN 2008, s. 287.
Spinoza: Etyka
- nauka o afektach
 Twierdzenie: Radość bezpośrednio nie jest zła, lecz dobra, smutek zaś
przeciwnie, jest bezpośrednio zły.
 Dowód: Radość jest to afekt, który zwiększa lub wspiera moc działania ciała;
smutek zaś przeciwnie, jest to afekt, który zmniejsza lub hamuje moc
działania ciała; a zatem radość jest bezpośrednio dobra.
 Przypis: Łatwiej można pojąć, niż zaobserwować wesołość, która, jako
powiedziałem, jest dobra. Albowiem afekty, które nami targają codziennie,
odnoszą się przeważnie do jakiejś części ciała, pobudzonej bardziej, niż
pozostałe (...) Widzimy bowiem nieraz, iż ludzie tak silnie pobudzani bywają
przez jeden przedmiot, że nawet wtedy, gdy jest on nieobecny, wierzą iż mają
go przed sobą (...) tych, którzy pałając miłością, dni i noce marzą tylko o swej
ukochanej lub zalotnicy, uważa się za szaleńców, gdyż zwykle budzą oni
śmiech. Natomist, gdy chciwiec nie myśli o niczym innym jak o zysku lub
pieniądzach, a ambitny o sławie, to nie uchodzą oni za obłąkanych, są
[jedynie zwyczajnie – M.B.] nieznośni i uważa się ich za godnych nienawiści.
W rzeczywistości jednak chciwość, ambicja, lubieżność itd. są rodzajami
obłąkania, chociaż nie zalicza się ich do chorób.
tamże, s. 287-290.
Spinoza: Etyka
jako nauka o dobru i złu
 Twierdzenie LXV: Z dwojga dobrego obierzemy pod
przewodem rozumu większe, a z dwojga złego mniejsze.
 Dowód: Dobro, które przeszkadza nam korzystać z
dobra większego, jest w rzeczywistości złem. Albowiem
„dobre” i „złe” orzeka się o rzeczach, o ile porównamy je
między sobą, a mniejsze zło jest w rzeczywistości
dobrem. A zatem pod przewodem rozumu będziemy
pragnąć, czyli obierzemy, tylko większe dobro i mniejsze
zło.
tamże, s. 312-313
Wolter: Postulat tolerancji powszechnej
Nie trzeba zbyt wielkiej sztuki ani wyszukanej elokwencji,
aby dowieść, że chrześcijanie winni tolerować się
wzajemnie. Posunę się dalej: mówię wam, że powinniśmy
wszystkich ludzi uważać za swych braci. Co? Turek jest
moim bratem? Chińczyk jest moim bratem? Żyd?
Syjamczyk? Tak, z całą pewnością. (...) Ten mały glob,
który jest tylko punktem, toczy się w przestrzeni, jak tyle
innych globów. Jesteśmy zagubieni w tym bezmiarze.
Człowiek, mający około pięciu stóp wysokości, jest na
pewno drobiną pośród stworzenia.
Traktat o tolerancji, tłum. Z. Ryłko i A. Sowiński, PIW 1988, s. 92
Cnota pobłażliwości
Im mniej dogmatów, tym mniej sporów, a im mniej sporów, tym mniej
nieszczęść.
Religia ustanowiona jest po to, aby nas uczynić szczęśliwymi w tym życiu
i w tamtym. Czego trzeba, aby dostąpić szczęścia w życiu przyszłym?
Trzeba być sprawiedliwym. Czego trzeba, by dostąpić szczęścia w życiu
doczesnym, o tyle, o ile na to pozwala lichota naszej natury? Trzeba być
pobłażliwym.
tamże, S. 91
J.J. Rousseau: „O pakcie społecznym”
(contract social)
Przypuśćmy, że ludzie doszli do takiego stanu, kiedy
przeszkody utrudniające ich zachowanie w stanie natury,
biorą górę przez swój opór, nad siłami, które jednostka może
zastosować dla utrzymania się w tym stanie. Wówczas stan
pierwotny nie może nadal istnieć i rodzaj ludzki zginąłby,
gdyby nie zmienił swego trybu życia. Ponieważ ludzie nie
mogą tworzyć nowych sił, a jedynie kierować tymi, które
istnieją, nie mają przeto innego sposobu samozachowania
jak utworzyć, przez połączenie, takiej sumy sił, które by
mogły pokonać opór, wprawić te siły w ruch za pomocą
jednego bodźca i spowodować ich zgodne współdziałanie.
tłum. B. Baczko, Warszawa 1966, s. 22
Rousseau: akt zrzeszenia
„Każdy z nas z oddzielna oddaje swoją osobę i całą
swą moc pod naczelne kierownictwo woli
powszechnej i wszyscy my pospołu, jako ciało
polityczne, przyjmujemy każdego członka jako
część niepodzielną całości.”
tamże, s. 24
Montesquie: O duchu praw
Człowiek jako istota fizyczna, podlega, jak inne ciała,
niezmiennym prawom. Jako istota obdarzona rozumem, gwałci
bez ustanku prawa, które Bóg ustanowił, i zmienia te, które
stworzył sam. Musi sobą kierować sam; jest wszakże istotą
ograniczoną, zdaną na niewiedzę i błąd, jak wszystkie
inteligencje ograniczone; zbywa się łatwo nawet tych słabych
wiadomości, jakie ma. Jako istota czująca, podlega tysięcznym
namiętnością. Taka istota mogła w każdej chwili zapomnieć
swego stwórcy; Bóg przywołał ją do siebie prawami religii. Taka
istota mogła w każdej chwili zapomnieć siebie samej;
filozofowie ostrzegli ją za pomocą praw moralnych. Stworzony
do życia w społeczności, mógł w niej zapomnieć o drugich;
prawodawcy przywołali go do obowiązku za pomocą praw
pańswtowych i cywilnych.
tłum. Boy-Żeleński, Altaya 2002, s. 17.
Duch praw
Prawo
natury
Prawo
polityczne
Prawo
stanowione
Prawo
narodów
Prawo
cywilne
Prawo
stanowione
Wolność obywatelska
(ks. XII, s. 201-202)
Może się zdarzyć, iż ustrój
państwa będzie wolny,
obywatel zaś nie: obywatel
będzie mógł być wolny,
ustrój zaś nie. W tych
wypadkach ustrój będzie
wolny z prawa, ale nie
faktycznie; obywatel będzie
wolny de facto, ale nie de
jure.
Wolność filozoficzna
polega na wykonywaniu
swojej woli lub
przynajmniej (jeżeli
mamy uwzględnić
wszystkie systemy) na
przeświadczeniu, iż się
wykonuje swoją wolę.
Wolność polityczna
polega na
bezpieczeństwie lub
bodaj na przekonaniu,
jakie się ma o swoim
bezpieczeństwie.
Przeciwko niewoli cywilnej
Niewola, w ścisłym znaczeniu, jest to istnienie prawa,
które czyni jednego człowieka tak dalece własnością
drugiego człowieka, iż ten staje się bezwarunkowym
panem jego życia i mienia. Nie jest dobra w samej
istocie; nie jest pożyteczna ani dla pana, ani dla
niewolnika; dla niewolnika, ponieważ nic nie może
uczynić przez cnotę, dla pana, ponieważ nabiera, mając
niewolników, wszelkich złych nałogów, przywyka
nieznacznie deptać wszystkie cnoty moralne, staje się
wyniosły, porywczy, twardy, gniewliwy, rozwiązły, okrutny.
tamże, s. 257
Varia:
Sentymentalizm i utopijność oświeceniowa
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
J.J. Rousseau: Nowa Heloiza
D. Defoe: Przypadki Robinsona Kruzoe
J. Swift: Podróże Guliwera
L. Stern: Podróż sentymentalna…
D. Diderot: Kubuś fatalista i jego pan
E. G.Lessing: Nathan mędrzec
J. W. Goethe: Cierpienia młodego Wertera
Oświecenie Kobiet
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Anne Conway
Anne Dacier
Maria Anna Mozart
Cornelia Goethe
Christophine Schiller
Émilie du Châtelet-Lomont
Oświecenie w Polsce
1. H. Kołłątaj: O równości przyrodzonej między ludźmi i
na czym takowa zależy równość, w: Porządek
filozoficzno-moralny
2. S. Staszic: Przestrogi dla Polski, w: Pisma filozoficzne i
społeczne
3. J. Śniadecki: Wybór pism naukowych
4. W. Smoleński: Przewrót umysłowy w Polsce wieku XVIII
Oświecenie niemieckie
Kant: Co to jest Oświecenie?
Oświeceniem
nazywamy
wyjście
człowieka
z
niepełnoletności, w którą popadł z własnej winy.
Niepełnoletność
to
niezdolność
człowieka
do
posługiwania się własnym rozumem, bez obcego
kierownictwa. Zawinioną jest ta niepełnoletność wtedy,
kiedy przyczyną jej jest nie brak rozumu, lecz decyzji i
odwagi posługiwania się nim bez obcego kierownictwa.
Sapere aude! Miej odwagę posługiwać się rozumem –
tak oto brzmi hasło Oświecenia.
Cyt. za: Z. Libera, Oświecenie, Warszawa 1967, s. 213.
Moses Mendelssohn: prawo naturalne podstawą etyki
Nietrudno dowieść, że ogólne zasady etyki można dowieść z
geometryczną surowością i dokładnością. „Skoro wspólną cechą nas,
ludzi, jest zdolność poznawania, mówi Marek Aureliusz, to wspólną
cechą nas, rozumnych stworzeń, jest także rozum. Jeśli tak jest, wspólne
są nam także racje rozumowe, które zalecają nam, jak należy działać, a
zatem posiadamy także wspólne prawo. Moim zdaniem nie ma nic
jaśniejszego i bardziej wiążącego od tego wniosku. Skoro różne rzeczy
mają podobne przeznaczenie, to muszą mieć także wspólne skutki, które
wynikają z tego przeznaczenia. Ludzie mają wspólną zdolność oceny,
która jest odmienna w różnych kwestiach tylko ze względu na jej wymiar.
Dlatego też jej pojęcia i osądy na temat dobra i stopnia zła podlegają tej
samej racji i różnią się między sobą tylko pod względem zakresu
pojmowania. Jeśli tak jest, to istnieją także ogólne podstawowe reguły,
według których powinno się decydować, co czynić, a te ogólne
podstawowe reguły są prawami przyrody.
O oczywistości w naukach metafizycznych, tłum. R. Kuliniak,T. Małyszek, Wrocław
1999, s. 84-85.
Maksyma:
Uczyń zewnętrzne i wewnętrzne położenie
twoje i innych ludzi w odpowiednim stosunku
tak doskonałym, jak tylko potrafisz.
tamże, s. 86.
Mendelssohn:
trzy maksymy, jedna prawda
Po pierwsze, rozważ, w czym skłonności wszystkich ludzi są
zgodne.
Po drugie, poznaj samego siebie jako istotę obdarowaną wolną
wolą.
Po trzecie: poznaj siebie jako istotę będącą własnością Boga.
Te trzy podstawowe maksymy prowadzą do wspólnego wniosku:
Udoskonalaj siebie i innych.
tamże, s. 89-90
I. Kant: Rozum czysty i jego cel
Ostateczny cel, do którego spekulacja rozumu w użyciu
transcendentnym w końcu zmierza, dotyczy trzech
przedmiotów: wolności woli, nieśmiertelności duszy i
istnienia Boga. (...) One same zaś mają znowu swój
dalszy cel, mianowicie, co czynić należy, jeżeli wola jest
wolna, jeżeli istnieje Bóg i świat przyszły. Że zaś to
dotyczy naszego zachowania się w odniesieniu do
najwyższego celu, to ostateczny zamiar przyrody, mądrze
zaopatrującej nas przy urządzaniu naszego rozumu, jest
właściwie wyłącznie nastawiony na to, co moralne.
Krytyka czystego rozumu, tłum. R. Ingarden, A 789/B826 – A 800/ B 828
Pytania kantowskie
(trzy krytyki)
CO MOGĘ WIEDZIEĆ?
• Metafizyka transcendentalna
krytyka rozumu
• Estetyka i
dialektyka
transcendentelna
CO POWINIENEM
CZYNIĆ?
CZEGO MOGĘ SIĘ
SPOWDZIEWAĆ?
• Filozofia moralna –
krytyka
praktycznego
rozumu
• Filozofia historii
• Filozofia prawa i
państwa
• Filozofia religii
• Estetyka
Obowiązki moralne (wg UMM)
zupełne
• Wobec siebie
• Wobec innych
obowiązki
• Zakaz
samobójstwa
• Zakaz fałszywych
obietnic
• Zakaz
marnowania
talentu
• Zakaz
obojętności
niezupełne
Tradycja brytyjska
Demokratyzm
Liberalizm
Indywidualizm
Globalizm
Hobbes: nauka o cnotach intelektualnych;
cnota polega na porównaniu – ludzie nie są równi
(np. Lewiatan, ks. I, rozdz. VII – XI)
Uczucia
Cnoty
Pozytywne
Cnoty
wrodzone
Cnoty
nabyte
• Dowcip
(wyobraźnia)
• Dobry sąd –
orientacja
• Roztropność
Cnoty
intelektualne
Negatywne
• Melancholia
/Szaleństwo
• Obojętność
• Chytrość
J. Locke: Myśli o wychowaniu
Ciało
• Zdrowie (odżywianie, sport, rytm dnia)
• Autonomia (rozwój psychofizyczny)
Umysł
• Autorytety (przyjaźń w miejsce kary)
• Uczenie się służy zrozumieniu
• Zasada życzliwości (stosunek do słabszych)
Charakter
• Podróże – znajomość świata i ludzi
J. Locke: List o tolerancji
religia jako wybór jednostki
Otóż kościół, jak mi się zdaje, jest wolnym
stowarzyszeniem ludzi, którzy się łączą na zasadzie
całkowitej dobrowolności w tym celu, żeby publicznie
cześć Bogu oddawać, w tej formie, jaka w ich
przekonaniu jest bóstwu miła, a dla zbawienia ich duszy
skuteczna. Powiadam zatem, że jest to stowarzyszenie
dobrowolne i wolne. Nikt bowiem z ludzi nie rodzi się
jako członek określonego kościoła. W przeciwnym razie
religia ojców i przodków prawem dziedzictwa
przchodziłaby na każdego razem z włościami i każdy by
wiarę zawdzięczał swemu pochodzeniu. A przecież nie
można wymyślić większej od tego niedorzeczności.
tłum. L. Joachimowicz, PWN 1963, s. 11.
David Hume:
Pochwała ustroju respektującego wolność obywatelską
„(...) że rząd w Anglii jest przeważnie republikański, choć z silną
domieszką monarchizmu, musi on dla utrzymania się przy władzy
traktować urzędników z czujną podejrzliwością, tępić wszelką
nieograniczoną władzę oraz zabezpieczać życie i mienie każdego,
stosując powszechne i nieugięte prawa. Niczyje postępowanie nie
może być poczytywane za zbrodnicze, dopóki prawo nie określi je
jako takie; nie wolno nikomu zarzucać przestępstwa, dopóki nie
zostanie mu ono dowiedzione przed sądem. A sędziami powinni być
rodacy sądzonego, którzy we własnym interesie muszą mieć otwarte
oczy na przekroczenia i gwałty ministrów. To są przyczyny, dla
których w Wielkiej Brytanii jest tyleż wolności, czy nawet może
samowoli, ile w Rzymie było niewoli i tyranii.”
Eseje z dziedziny moralności i literatury,
tłum. T. Tatarkiewiczowa, Warszawa 1955, s. 11.
David Hume: Wolność prasy
słowo i jego moc
Nic nie dziwi bardziej cudzoziemców niż skrajna
swoboda, z jaką w naszym kraju możemy informować
publiczność o wszystkim co się nam podoba, i otwarcie
krytykować wszelkie kroki podejmowane przez króla czy
jego ministrów. Jeżeli rząd decyduje się na wojnę, prasa
dowodzi, że rozmyślnie czy z nieświadomości naraża na
szwank sprawy narodu i że w obecnej sytuacji pokój jest
nieporównywanie bardziej pożądany. Jeżeli ministrowie
skłaniają się ku pokojowi, nasi pisarze polityczni zieją
chęcią walki i spustoszenia i przedstawiają dążenia
pokojowe rządu jako podłe i lękliwe.
tamże, s. 8.
J. Bentham: Zasada użyteczności
Przez użyteczność rozumie się tę właściwość jakiegoś
przedmiotu, dzięki której sprzyja on wytwarzaniu korzyści,
zysku, przyjemności, dobra lub szczęścia (...) lub zapobiega
powstawaniu szkody, przykrości, zła lub nieszczęścia
zainteresowanej strony. Jeżeli przy tym strona ta jest
społeczeństwem w ogóle, to chodzić tu będzie o szczęście
społeczeństwa; jeżeli pojedynczą jednostką, to o szczęście
tej jednostki. Interes społeczeństwa to jeden z najbardziej
ogólnych terminów, jakie możemy spotkać we frazeologii
nauki o moralności (...) Czymże jest wobec tego? Sumą
interesów składających się na nie jednostek.
Wprowadzenie do zasad moralności i prawodawstwa, tłum. B. Nawroczyński, PWN 1958, s. 19-20.
Maksyma wg Benthama?
Benthama greatest-happiness-principle
jest to
Zasada największego występowania
jak największej ilości dobra
oznacza dążenie do respektowania równych
uprawnień wszystkich;
to znaczy: do kierowania się dobrem i szczęściem
własnym i innych przy podejmowaniu
wszelkich decyzji i działań
Bentham: Zasada proporcji kary do przestępstwa
 1 prawidło: Kara ma przeważać nad zyskiem z przestępstwa
 2 prawidło: Silniej zwalczaj wielkie przestępstwo niż małe
 3 prawidło: Sprawić, aby wybierano lżejsze przestęstwo
 4 prawidło: Karać za każdą część szkody
 5 prawidło: Nie wymierzać żadnej kary bez podstawy
 6 prawidło: Brać pod uwagę okoliczności
 7 prawidło: Brak pewności co do szansy wymierzenia kary rekompensować






jej zwiększeniem
8 prawidło: Wobec wątpliwości bliskości kary dokonać jej zwiększenia
9 prawidło: Za czyny świadczące o nawyku należy karać jak za nawyk
10 prawidło: Dostosować jakość i ilość kary
11 prawidło: Czynić karanie rodzajem moralnego pouczenia
12 prawidło: Brać pod uwagę okoliczności czyniące karę nie opłacającą się
13 prawidło: Dla uproszczenia można pominąć drobne zawiłości kodeksu
J.S.Mill: Utylitaryzm jest moralnością
Moralność utylitarystów uznaje w człowieku zdolność
poświęcania swojego własnego największego dobra dla dobra
innych. Zaprzecza tylko temu, by poświęcenie to było samo
przez się dobrem, i uważa je za marnotrawstwo, jeżeli nie
powiększa ogólnej sumy szczęścia albo nie zmierza do jej
powiększenia. Jedyną ofiarą z samego siebie, którą
pochwala, jest oddanie się szczęściu innych czy też
realizowaniu pewnych jego warunków niezbędnych, przy czym
to szczęście innych może być szczęściem całej ludzkości,
bądź też szczęściem pewnych jednostek w granicach
wyznaczonych przez interesy wspólne całej ludzkości.
Co to jest utylitaryzm?, tłum. M. Ossowska, PWN 2012, s. 23.
G. E. Moore – klasyk metaetyki
1. Przedmiot etyki: What is good? ; kategoria
błędu naturalistycznego
2. „Metoda odkrycia etycznego”: intuicjonizm;
koncepcja inspection
3. Utylitaryzm: wersja idealistyczna;
historycyzm a idealizm
Maksyma Moore‘a?
Wydaje się, iż jest oczywiste samo przez się, że
świadome
przedsięwzięcie
czynu,
który
spowodowałby, że świat jako całość stałby się
naprawdę gorszy niż wówczas gdybyśmy postąpili
inaczej, zawsze musi być niesłuszne.
Etyka, tłum. Z. Szawarski, s. 119.
Varia
D. Hume, J.S. Mill, I. Berlin, J. Gray, P. Singer
1.
2.
3.
4.
5.
Hume – krytyka zabobonu (Dialogi o religii naturalnej)
Mill – indywidualizm i prawa kobiet ( Poddaństwo kobiet)
Berlin – wolność negatywna (Dwie koncepcje wolności)
Gray – postliberalizm (Słomiane psy: myśli o ludziach i innych zwierzętach)
Singer – etyczność globalizmu (Jeden świat. Etyka globalizacji)
Nowożytność – Oświecenie - Nowoczesność
1.
2.
3.
4.
5.
F. Nietzsche – krytyka zabobonu racjonalizmu w moralności
oświeceniowej („zezwierzęcenie”)
G.W.F. Hegel – powrót do systemu ; dzieje ducha
Idealizm i romantyzm – dojrzewanie i schyłek epoki przednowoczesnej
Oświecenie jako projekt dla nowoczesności , m.in. Dilthey, Cassirer
Oświecenie jako projekt skończony lecz obecny, m.in. szkoła
frankfurcka
Hegel: Fenomenologia ducha
 Duch prawdziwy: życie etyczne
 Etyczny świat: prawo ludzkie, rodzina, związek płci
 Przesąd i oświeceniowe wyzwolenie
 Duch pewny samego siebie: moralność; pogląd na
świat – stosunek moralny
 Moralny pogląd na świat . Samowiedza, czyli jedność
czystego obowiązku z rzeczywistością
 Sumienie (jego istniejąca rzeczywistość, czyli jaźń)
 Zło i jego wybaczenie
Dialektyka Oświecenia
Program odczarowania świata
2. Mit – nadzieja i strach
3. Cnoty oświeceniowe: Racjonalizm w miejsce ratio
4. Prawa społecznej hierarchii
5. „Oświecenie jako masowe oszustwo”
6. Granice Oświecenia: Inność
1.
Zagdnienia egzaminacyjne (wykłady 7-13)
 Podstawowe cechy (struktura zagadnień) etyki nowożytnej XV-XVII wieku
 Charakterytyka filozofii moralnej humanizmu
 Zagdanienia prawa i polityki (Grocjusz, Machiavelli, Hobbes)
 Nauka o afektach (np. Descartes, Spinoza)
 Etyka Spinozy
 Podstawowe zagadnienia oświecenia francuskiego
 Tolarancja wg Locke‘a, Woltera, Lessinga
 Umowa społeczna wg Rousseau
 Monteskiusza „duch praw” – podział praw i ich jedność
 Źródła etyki wg M. Mendelssohna
 Kanta definicja Oświecenia
 Analiza „Uzasadnienia metafizyki moralności”, rozdz. 1-2 (por. ćwiczenia!)
 Locke‘a koncepcja wychowania
 Hume‘a koncepcja wolności słowa (prasa, prawo, religia)
 Koncepcja wolności wg Milla (ćwiczenia – „O wolności”; „O poddaństwie kobiet”)
 Definicja użyteczności wg Benthama, Milla i Moore‘a
 Główne przekonania etyczne i metaetyczne Moore‘a
 Krytyka Oświecenia – Nietzsche, Adorno/Horkheimer, J. Gray, Z. Bauman (por. ćwiczenia)