1 KRYZYSY SPOŁECZNO-GOSPODARCZE I POLITYCZNE W PRL

KRYZYSY SPOŁECZNO-GOSPODARCZE I POLITYCZNE W PRL
Poznaoski czerwiec
Zła sytuacja ekonomiczna i niskie płace spowodowały wiosną 1956 r. napiętą sytuację w wielu
przedsiębiorstwach. Pracownicy Zakładów im. Stalina w Poznaniu (Zakłady H. Cegielskiego)
zażądali obniżenia norm, zmniejszenia podatków i podwyższenia płac. Minister przemysłu najpierw
zgodził się z żądaniami robotników, a następnie wycofał z obietnic. W tej sytuacji robotnicy
postanowili zastrajkowad i 28 czerwca 1956 r. większośd załogi Cegielskiego (ponad 80%) opuściła
miejsca pracy i wyszła na ulice. Pochód skierował się do centrum miasta, a po drodze przyłączali
się do niego pracownicy innych poznaoskich
zakładów. Ogromny,
100-tysięczny tłum
z transparentami "chleba i wolności" dotarł przed siedzibę Wojewódzkiej Rady Narodowej
i Komitetu Wojewódzkiego PZPR. Brak reakcji Ulica Poznania w czerwcu 1956 r. władz i plotka o
aresztowaniu delegacji demonstrujących
wzburzyły zgromadzonych,
którzy zaatakowali
więzienie. Następnie przenieśli się pod gmach Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeostwa Publicznego,
gdzie padły strzały. Do miasta zostały wprowadzone oddziały wojskowe pod dowództwem
generała Stanisława Popławskiego i przystąpiły do pacyfikacji demonstrujących. Mimo użycia prawie
10 tys. żołnierzy i milicjantów przeciwko niewielkiej liczbie uzbrojonych cywili (około 200), walki
w niektórych punktach Poznania trwały jeszcze przez całą noc. Ich rezultat okazał się tragiczny, 75
osób zostało zabitych, m.in. 13-letni Romek Strzałkowski, a ponad 800 rannych. Aresztowano prawie
700 osób, które zostały poddane brutalnemu śledztwu. Wydarzenia poznaoskie wywołały szok
w społeczeostwie i pogłębiły kryzys zaufania do władzy komunistycznej.
Przełom październikowy
Wiosną 1956 r. w kierownictwie
PZPR ujawnił się podział na frakcje: "natolioczyków"
i "puławian". "Natolioczycy" skupieni wokół Wiktora Kłosiewicza, Franciszka Jóźwiaka, i Zenona
Nowaka byli konserwatywnymi stalinowcami, którzy nie widzieli potrzeby zmian w systemie
politycznym i stopniu zależności Polski od ZSRR. "Puławian" stanowili młodzi sekretarze Roman
Zambrowski, Władysław Matwin i Jerzy Morawski, którzy byli zwolennikami reform systemowych
i wewnątrzpartyjnych oraz zwiększenia
samodzielności Polski w stosunkach z ZSRR. Podziały te
zostały jeszcze pogłębione przez wydarzenia poznaoskie i doprowadziły do walk personalnych.
W tej sytuacji podjęto decyzję o przywróceniu do życia politycznego Władysława Gomułki, który
miał zastąpid dotychczasowego I sekretarza KC PZPR Edwarda Ochaba. Rozpoczęcie 19 października
1956 r. VIII Plenum
KC PZPR spowodowało niespodziewaną wizytę delegacji radzieckiej
z I sekretarzem KC KPZR Nikitą Chruszczowem na czele. Jednocześnie rozpoczęły się ruchy wojsk
radzieckich stacjonujących w Polsce. Po dramatycznych rozmowach Chruszczow zgodził się na
kandydaturę Gomułki na przywódcę partii i nakazał wstrzymad radzieckie kolumny pancerne
kierujące się na Warszawę. Gomułka wybrany I sekretarzem KC PZPR w swoim przemówieniu
programowym skrytykował kult jednostki, zapowiedział liberalizację życia politycznego, zmianę
metod zarządzania, nieskrępowany rozwój rolnictwa indywidualnego i przestrzeganie zasady
suwerenności w stosunkach z ZSRR, ale jednocześnie podkreślił kontynuowanie socjalistycznej
drogi rozwoju i przyjaźni z ZSRR. Społeczeostwo przyjęło rezultaty plenum z ulgą i nadzieją na
demokratyzację życia i rozliczenie winnych "błędów i wypaczeo". Władysław Gomułka uzyskał
pełne poparcie społeczne, o czym świadczył wiec na Placu Defilad z udziałem 400 tys.
warszawiaków.
1
Wydarzenia marcowe 1968
Narastające trudności gospodarcze i spadek autorytetu Gomułki skomplikowały mocno sytuację
polityczną w Polsce lat sześddziesiątych. Konflikt między paostwem a Kościołem Katolickim na tle
obchodów 1000-lecia przekształcił się w spór o tradycję historyczną narodu. Potwierdzały to
emocjonalne
reakcje publiczności na antyrosyjskie akcenty zawarte w mickiewiczowskich
"Dziadach", wystawionych przez Kazimierza Dejmka w Teatrze Narodowym. Nerwowa reakcja
władz na te wydarzenia sprowadziła się do zakazu wystawiania sztuki. Ostatni spektakl z 30 stycznia
1968 r. zakooczył się długotrwałą owacją na stojąco i manifestacją pod pomnikiem Mickiewicza
na Krakowskim Przedmieściu. Okrzyki: "Precz z cenzurą" i "Chcemy Dziadów", interwencja milicji
i aresztowania poruszyły opinię publiczną. Studenci Uniwersytetu Warszawskiego, przede wszystkim
tzw. Komandosi, zaczęli zbierad podpisy pod petycją do władz, a warszawscy literaci uchwalili protest
przeciwko zdjęciu "Dziadów" z repertuaru teatru. Władze UW podjęły decyzję o relegowaniu
Adama Michnika i Henryka Szlajfera biorących udział w demonstracji styczniowej. Zwołany
na 8 marca 1968 r. wiec studencki w obronie kolegów został spacyfikowany przez aktywistów
partyjnych, ormowców i oddziały milicji. W proteście zastrajkowała większośd polskich uczelni
akademickich, np. Gdaosk, Kraków, Wrocław. Towarzyszyła temu antysemicka propaganda władz
wskazująca na żydowskie pochodzenie niektórych uczestników zajśd w Warszawie. Zapoczątkowało
to proces "oczyszczania" uczelni, urzędów, stowarzyszeo zakładów pracy z Polaków pochodzenia
żydowskiego, którzy zostali zmuszeni do opuszczenia Polski. Wyemigrowało około 15 tys. osób,
z których większośd zamieszkała w Europie Zachodniej. Następstwem wydarzeo marcowych były
zmiany personalne w elicie władzy - Marian Spychalski został przewodniczącym Rady Paostwa
(po Edwardzie Ochabie), ministrem obrony narodowej został Wojciech Jaruzelski, a Mieczysław
Moczar otrzymał "kopniaka w górę" i został sekretarzem KC PZPR. Masówki poparcia dla Gomułki
spowodowały, że on i jego ekipa nie zrozumieli ostrzeżenia, jakim były wydarzenia marcowe 1968.
Grudzieo 1970
Koniec lat sześddziesiątych przyniósł Polsce stagnację gospodarczą, którą
próbowano
przezwyciężyd reformą gospodarki. Jednak planowany "system bodźców
materialnego
zainteresowania" nie przewidywał w początkowym okresie wzrostu płac. Władze uważały, że
rosnącą lukę inflacyjną
można zlikwidowad przy pomocy podwyżki cen. Gomułka postanowił
swój największy sukces w polityce zagranicznej - podpisanie układu o normalizacji stosunków
z RFN - zdyskontowad w polityce wewnętrznej i podjął decyzję o podwyżce cen. Regulacja
cen - tak nazwano podwyżkę - podnosiła ceny na mięso i jego przetwory, węgiel i wyroby
włókiennicze, jednocześnie obniżała ze względów propagandowych ceny na niektóre artykuły
przemysłowe. Nastąpiło to 12 XII 1970 r., a więc w okresie zaczynającej się gorączki zakupów
przedświątecznych. Rankiem 14 XII 1970 r. robotnicy Stoczni Gdaoskiej zwołali wiec i zażądali
cofnięcia podwyżek.
Pochód stoczniowców udał się pod gmach Komitetu Wojewódzkiego
PZPR, gdzie doszło do stard z milicją. Następnego dnia strajk objął wszystkie porty i stocznie
Trójmiasta, a zdesperowani robotnicy ponownie wyszli na ulicę. Doszło do oblężenia Komendy
Wojewódzkiej MO i spalenia siedziby wojewódzkich władz partyjnych. Kryzysową sytuację
próbował
rozwiązad wicepremier Stanisław Kociołek z władzami lokalnymi oraz działająca
osobno grupa w składzie: Zenon Kliszko, Ignacy Loga-Sowioski i generał Grzegorz Korczyoski.
Zapadła decyzja o użyciu broni i padli pierwsi zabici. Kolejni robotnicy padli od kul oddziałów
blokujących dostęp do stoczni w Gdyni. Wieśd o wydarzeniach w Trójmieście spowodowała strajki
2
i wystąpienia w Szczecinie i Elblągu. Bilans tych tragicznych wydarzeo to 45 osób zabitych, prawie
1200 rannych i ponad 5 tys. aresztowanych. Dramat na Wybrzeżu ostatecznie skompromitował
Gomułkę, który został zastąpiony 20 grudnia 1970 r. przez Edwarda Gierka.
Wydarzenia 1976 roku
W połowie lat siedemdziesiątych nastąpiły w Polsce dwa istotne wydarzenia: w 1975 r.
przeprowadzono reformę administracyjną, a w 1976 r. uchwalono zmianę konstytucji. Reforma
wprowadziła dwustopniowy podział administracyjny kraju: zlikwidowano powiaty i zwiększono liczbę
województw z 17 do 49. Wzmacniało to pozycję centrum, a ograniczało znaczenie władz
lokalnych. Nowelizacja konstytucji czyniła z Polski paostwo socjalistyczne powiązane przyjaźnią
z ZSRR, w którym kierowniczą rolę pełniła PZPR. Spotkało się to z ostrą krytyką ze strony
intelektualistów i Kościoła katolickiego. Przyczyniło się to do wyraźnego spadku popularności Gierka
wśród społeczeostwa. Pojawiły się również symptomy nadchodzącego kryzysu - załamanie się
rynku konsumpcji i objawy inflacji. W tej sytuacji
władze zdecydowały się na radykalne
ograniczenie konsumpcji. Przedstawiony 24 czerwca 1976 r. przez premiera Jaroszewicza projekt
podwyżki cen przewidywał wzrost cen mięsa i wędlin o około 70% oraz cukru o 100%. Już
następnego
dnia w 10 województwach
miały
miejsce strajki i protesty
robotnicze.
Najpoważniejsze miały miejsce w Ursusie i Radomiu. Robotnicy fabryki traktorów w Ursusie
zablokowali międzynarodową linię kolejową: Berlin-Moskwa. W Radomiu doszło do spalenia
budynku KW PZPR i stard demonstrantów z milicją, w których zginęły dwie osoby. Rząd został
zmuszony do wycofania się z zapowiedzianej podwyżki cen. Uczestnicy protestów zostali poddani
represjom: przesłuchiwanie połączone z biciem, wysokie kary więzienia i zwolnienia z pracy. Chęd
pomocy represjonowanym doprowadziła do powstania we wrześniu 1976 r. Komitetu Obrony
Robotników, którego głównymi działaczami byli: Mirosław Chojecki, Jacek Kuroo, Jan Józef Lipski,
Antoni Maciarewicz, Adam Michnik, Zbigniew Romaszewski i Halina Mikołajska. Amnestia z 1977 r.
umożliwiła skazanym robotnikom wyjście na wolnośd. W tej sytuacji KOR przekształcił się w Komitet
Samoobrony Społecznej KSS KOR, który miał byd bazą dla "samoorganizującego się społeczeostwa".
3