Huculskie nazwy miesięcy w zapisach

SLAVIA ORIENTALIS tom lxIII, nr 1, rok 2014
J Ę Z Y K O Z N AW S T W O
Janusz Rieger
Warszawa
Huculskie nazwy miesięcy w zapisach terenowych
Jana Janowa z lat 1936-1938
(w związku z podziałami językowymi Huculszczyzny)1
Huculskie nazwy miesięcy z zapisów J. Janowa i jego współpracowników znalazly się w Słowniku huculskim Profesora (JSH). Po hasłem „misiać” czytamy tam
m.in. „Nazwy miesięcy częściowo tylko zgodne są z literackimi, zresztą się różnią,
są nawet zależne od okolic, por. wykaz Sz[uchiewicz, Huculszczyzna] III 3-4. Nad
górną Bystrzycą używa się następujących nazw:1. siczeń perszyj, 2, siczeń druhyj
(kazybrid Pdl), 3. marot (kazybrid Bż), 4. b'erezeń, 5. maj, 6. bydzeń perszyj, 7.
bydzeń druhyj, 8. yływ'yj (bo przypada wtedy uroczystość św. Eliasza), 9. żowteń,
10. padołyst (łystopad Dłż), 11. hrudeń, 12. prosymec Mat. XV 2, andrejiw Mik,
andrijiw Pdl; niektórzy zaczynają rok od marca (Jar), inni od maja (Jar, Mik, Pdl)”.
U Szuchiewicza wiele więcej nie ma, ale w rękopiśmiennych zapiskach J. Janowa jest jeszcze trochę zapisów; dotyczą one także układu chronologicznego nazw
miesięcy.Warto te unikalne zapisy opublikować także dlatego, że wszystkie razem
układają się w pewną całość.
*
Zacznę od przedstawienia nazw miesięcy, zapisywanych w notesach jeden pod
drugim, przeważnie z ich numeracją (tu uwzględnioną). W Jaremczu są zapisy od
dwóch informatorów.
1
Profesorowi Wiesławowi Witkowskiemu w osiemdziesiątą piątą rocznicę urodzin i sześćdziesiąta rocznicę naszej znajomości
80
Janusz Rieger
Dołżyniec 1936 r.(Dowżyneć, LAH p. 9): 1. s'ičeń od'en (peršyj); 2. s'ičeń druhyj;
3. marot; 4. b'erezeń; 5. maj; 6. beȝeń 1-yj; 7. beȝeń druhyj, 8. yłev'yj (śv. Yłyij'a),
9. ž'outeń; 10. łystopad; 11. hrudeń; 12. prosymec (prosyt zym'ey).
̑
Jaremcze
[1] 1936 r. (Jaremcza, LAH p. 15): 1. m'arot; 2. b'erezeń; 3. maj – vesn'a; 4. b'yȝeń peršyj; 5. b'yȝeń druhyj, za tymy byȝńymy; 6. yłev'yj; 7. ž'outeń; 8.
̑
pad'ołyst; 9. hr'udeń; 10. s'ičeń – śvyt'a ryzdv'yni; 11. pros'ymec → [= ?] andrijiu
;
̑
12. kaz'ybrid.
Jaremcze [2] 1936 r.(Jaremcza LAH p. 15): 1. maj; 2. b'yȝeń 1; 3. b'yȝeń 2; 4.
yłev'yj; 5. ž'outeń; 6. pad'ołyst; 7. hrudeń; 8. pros'ymec (gdzie indziej andr'ijiu),
̑
prośymćye uoȗḱye zbyr'ajut śi do kupy; 9. śičeń; 10. kaz'ybrid; 11. m'arot; 12. b'ȇ
̑
rezeń; tym'oj maje buty nazyvajut andr'ij šo Andr'ija [nie bardzo wiadomo czego
zapis dotyczy]
Mikuliczyn 1936 r. (Mykułyczyn, LAH p. 17), [zapisy bez numeracji]: maj;
č'erveń; łypeń; yłev'yj; žouteń; [tu jest przerwa w zapisie, nie zapisano jakichś miesięcy]; hr'udeń; andr'ejiu –̑ šo vouḱ'y do kupy śi sχ'oǵe; prosynec.
̑ LAH p. 19): 1. śičyeń, 2. kaz'ybrid, 3. m'arot,
Podleśniów 1936 r. ̑(Pidłesniw,
4. b'erezeń, 5. maj ?, 6. b'yȝeń peršyj, 7. b'yȝeń dr'uhyj, 8. yłev'yj, 9. ž'outeń, 10.
̑
list'opad (?), 11. hr'udeń, 12. andr'ijiu [podkreślone]
̑
Żabie Puszkar 1938 r. (Werchowyna, LAH p. 24) [na początku zapis: hn'yłeń =
č'erveń]: 1. sičeń; 2. kaz'yber = luty; 3. berezeń; [4. – w tym wierszu tylko parafka,
brak nazwy]; 5. traveń; 6. hn'yłeń; 7. bił'eń; 8. k'opeń lub bił'eń druhyj = yłyv'yj; 9.
žouteń; 10. padołyst; 11. hrudeń; 12. prosynec.
̑Bereżnica 1938 r. (Bereżnycia, LAH p. 36).[Zaczyna się od uwagi: vid Dmytr'a
sy raχuvało; buu]: 1. hrudeń; 2. padołyst; 3. siczeń; 4. siczeń druhyj; 5. kaz'ybrid;
̑
6. marot; 7. berezeń;
8. maj; 9. hnyłyń; 10. byȝeń; 11. žouteń; 12. yłev'yj.
̑ p'eršyj; 2. sičeń druhyj;
Perechresne 1936r. (Perechresne, LAH p. 27): 1. sičeń
3. marot; 4. b'erezeń; 5. tr'aveń; 6. hn'yłeń (– sap'ajut); 7. b'yȝeń, b'iłeń; 8. k'opeń
(šo ad'y žnut), 9. ž'outeń ces, 10. łyst'opad || pad'ołyst, 11. hrudeń; 12 pros'ynec.
̑ 81 pokazano identyczności, podobieństwa i różnice pomięW tabeli na stronie
dzy poszczególnymi gwarami, w szczególności pomiędzy odłamem zachodnim
i wschodnim (oddzielone podwójną linią). Podwójna linia pozioma ==== oznacza
początek cyklu kalendarzowego (jeśli nie liczono go od stycznia).
Dzięki uprzejmości p. dr Tetiany Jastremskiej uzyskałem dodatkowe informacje
o wybranych nazwach, figurujących w kartotece słownika huculskiego w Instytucie Ukrainoznawstwa NANU we Lwowie. I tak:
– kazybor ‘luty’ zanotowano w Zielonej w pow. nadwórniańskim (Zełena,
p. 8 LAH), też kazibor w Zełenem w pow. werchowyńskim (Zełene, ok. 8 km na
południe od p. 25 LAH; kazybrid zapisano w Żabiu = Werchowyna p. 24 LAH
i w Jaworowie = Jaworiw – ok. 10 km na południowy zachód od Kosowa)
– wyrazu traveń ‘maj’ w zapisach terenowych brak (jest w kalendarzu huculskim,
może informatorzy Janowa też znali wyraz z jakiegoś kalendarza huculskiego?)
81
Huculskie nazwy miesięcy w zapisach terenowych...
miesiąc
I
II
Doł
sičeń 1
sičeń 2
Jar 1
prosymec
kazybrid
III
marot
marot
IV
berezeń
berezeń
V
maj
maj
Jar 2
sičeń
kazybrid
marot
berezeń
=====
maj
Mik
prosynec
[brak]
[brak]
[brak]
=====
maj
Pod
sičeń
kazybrid
marot
berezeń
=====
maj (?)
Żab
sičeń
kazyber
Ber
sičeń 2
kazybrid
Per
sičeń 1
sičeń 2
berezeń
marot
marot
[brak]
berezeń
berezeń
traveń
maj
traveń
VI
beȝeń 1
byȝeń 1
byȝeń 1
červeń
byȝeń 1
hnyłeń
hnyłyń
VII
beȝeń 2
byȝeń 2
byȝeń 2
łypeń
byȝeń 2
biłeń
byȝeń
VIII
yłevyj
yłevyj
yłevyj
yłevyj
yłevyj
kopeń,
biłeń 2
byȝeń,
biłeń
kopeń
IX
žouteń
̑
žouteń
̑
žouteń
̑
žouteń
̑
žouteń
̑
X
łystopad
padołyst
pado-łyst
[brak]
žouteń
̑
listo-pad
(?)
žouteń
̑
yłevyj
=====
padołyst
hrudeń
XI
XII
hrudeń
prosymec
hrudeń
sičeń
hrudeń
prosymec
hrudeń
andrejiu
̑
hrudeń
andrijiu
̑
hrudeń
prosynec
padołyst
sičeń
hnyłeń
žouteń
̑
łystopad,
padołyst
hrudeń
prosynec
Ber – Bereżnica punkt 36 LAH; Doł – Dołżyniec p. 9 LAH; Jar – Jaremcze p. 15 LAH; Mik – Mikuliczyn p. 17
LAH; Per – Perechresne p. 27 LAH; Pod – Podleśniów p. 19 LAH; Żab – Żabie p. 24 LAH.
– hnyłeń ‘czerwiec’ zanotowano w Zielonej w pow. nadwórniańskim (Zełena,
p. 8 LAH) oraz w Czeremosznej w pow. werchowińskim (dawniej Fereskula,
ok. 3 km na południowy zachód od p. 28 LAH) i w Wielkim Rożenie (Wełykyj
Rożyń, ok. 2 km na południowy zachód od Kut)
– biłeń ‘lipiec’ zanotowano w Zielonej w pow. nadwórniańskim (Zełena, p. 8
LAH) oraz w Hryniawie (p. 26 LAH), Żabiu (Werchowyna; p. 24 LAH) i w Wielkim Rożenie (Wełykyj Rożyń, ok. 2 km na południowy zachód od Kut)
– kopeń ‘sierpień’ zanotowano w Zielonej w pow. nadwórniańskim (Zełena,
p. 8 LAH) oraz w Żabiu (Werchowyna; p. 24 LAH) i w Zełenem w pow. werchowyńskim (Zełene, ok. 8 km na południe od p. 25 LAH).
Wszystkie te nazwy należą do dawnych, dziś nie są używane.
*
W sumie zapisów jest niewiele i trudno na ich podstawie wysuwać dalej idące
wnioski. Tym nie mniej sugerują one, że
— określenia kazyber, kazybor występują tylko we wschodniej części obszaru
huculskiego
— określenie traveń występuje tylko we wschodniej części obszaru huculskiego
— określenia hnyłeń, biłeń, kopeń występują w zasadzie we wschodniej części obszaru huculskiego; ich obecność w jednym punkcie na skraju południowo-
82
Janusz Rieger
-zachodnim (w Zielonej w pow. nadwórniańskim) wskazuje albo na dawniejsze
rozpowszechnienie wyrazu, albo na jakąś migrację.
Jan Janów ustalił zasadniczy podział gwar huculskich, oparty na cechach fonetycznych i morfologicznych (por. LAH mapa 255). Pokazał on różnice pomiędzy
gwarami nad górną Bystrzycą i górnym Prutem (odłam zachodni gwar huculskich)
i gwarami występującymi dalej na wschód, głównie nad Czeremoszami (odłam
wschodni). Różnice w zakresie nazw miesięcy są w zasadzie zgodne z tym podziałem, a znajdują potwierdzenie także w innych zasięgach leksykalnych, których część prezentuję. Najpierw podaję wyraz z zachodniej części, następnie —
wschodniej (należy wszakże pamiętać, że zasięgi nie zawsze się z tym podziałem
całkowicie pokrywają): ńeńo (i tato) ~ ǵeǵa, ďeďa ‘ojciec’ LAH 3, nanaško ~
baťko ‘ojciec chrzestny’, nanaška ~ matka ‘matka chrzestna’ LAH 11, fiłyn ~ fijin,
fin ‘chrześniak’ LAH 12, fiłyna ~ fijina, fina ‘chrześniaczka’ LAH 13, nyni, nynika
~ sehodńa ‘dzisiaj’ LAH 37, šutkova (nedila) ~ bečkova (nedila) ‘Niedziela Palmowa’ LAH 45, danec’ ~ tanec’ ‘taniec’ LAH 56, dudky pl. ~ dudka sg. ‘kobza’
LAH 58, vijka ~ vija ‘powieka’ LAH 59, scaty [!] ~ ssaty ‘ssać’ LAH 67, ostroky ~
obory ‘dziurki do sznurowadeł w kierpcach’ LAH 74, žubeła, ȝ̌ ubeła ~ guȝ̌ ula ‘żuk
gnojnik’ LAH 103, ripa ~ barabola (i buryška) ‘ziemniaki’ LAH 119, četyna ~ foja
‘szpilki drzew iglastych’ LAH 128, siny ~ xoromy ‘sień’ LAH 137, vereta ~ vereńa
LAH 145, kudela ‘kądziel’ ~ kužil, kuživka LAH 151, jarmo ‘jarzmo na woły’ ~
jarem LAH 174, skorodyty ‘bronować’ ~ škorodyty LAH 175, kurman ‘(krótki)
sznur’ ~ kurmej LAH 184.
Podobnie, ale zwykle z większym areałem występowania raz jednej, raz drugiej
formy (czasem brak jest zapisów, by móc to stwierdzić z pewnością), przebiegają
zasięgi: mama ‘matka’ ~ ńeńa LAH 4, torik ‘ubiegły rok’ ~ tohid LAH 42, pryvyla‘nawiedzanie zmarłego’ ~ posižińa LAH 48, domovyna‘trumna’ ~ derevyšče LAH
50, pamjatna subota ‘sobota poświęcona pamięci zmarłych’ ~ didova i didyvna
subota LAH 51, kapčury ‘pończochy z wełny lub sukna’ ~ kapci LAH 76, jarčytyna ‘wełna z rocznej owcy’ ~ natynyna LAH 113, pčoła‘pszczoła’ ~ bȝ̌ oła LAH 118,
ševkyńa ‘krawcowa’ ~ švala LAH 155, trońky ‘trochę’ ~ trošky etc. LAH 227.
Komentarze do map
Mapa 2. Formy fijin, fijina z jednej strony oraz fin, fina z drugiej zajmują zwarte
obszary; formy fin, fina występują we wschodniej części mapowanego obszaru nad
Białym Czeremoszem i nad Czeremoszem. Określenia ‘chrześniaka’ mogą mieć
też formy fiłyna, fijina, fina. Nad Bystrzycą Nadwórniańską i dalej na zachód jest
już poxresnyk.
Mapa 5. Znakiem dla foja zmapowano w dwóch punktach formę xoja.
Huculskie nazwy miesięcy w zapisach terenowych...
83
Wykaz skrótów
JSH – J. Janów, Słownik huculski. Opracował i przygotował do druku J. Rieger.
Kraków 2001.
LAH – J. Rieger, A Lexical Atlas of the Hutsul Dialects of the Ukrainian Language, Compiled und Edited from the Fieldnotes of Jan Janów and His Students. Semper. Warszawa 1996.
Sz. III. – W. Szuchiewicz, Huculszczyzna, t. III. Lwów 1904.
Mapa i punkty na mapie
Podkład mapy został oparty na mapach atlasu leksykalnego Huculszczyzny
(LAH), tam też podano nazwy wsi, oznaczonych na mapie liczbami. Punkty dodatkowe wprowadzone w niniejszym artykule: 25a Zełene, 26a Fereskula (dziś Czeremoszna), 31a Wielki Rożen, 37a Jaworów. Mapy sporządziła moja Żona Ewa
Giedroyć-Rieger, za co serdecznie jej dziękuję.
S U M M A RY
Hutsul Month Names in Jan Janów’s Fieldnotes from the Years 1936-1938
(In Connection with the Language Differentiation of the Hutsul Region)
In the years 1936-1938 Jan Janów and his students recorded in the Hutsul region a very
rich vocabulary, containing, among others, the names of months. Only part of them was
published in the J. Janów’s Hutsul Dictionary (JSH). The analysis of these month names,
excerpted from the J. Janów field notes, shows that their areal differentiation agree with the
fundamental differentiation of the Hutsul (and Pokuttja) dialects into two parts: western and
eastern ones, given by J. Janów. This conclusion is also confirmed by data from the Hutsul
dictionary files kept at the Institute for Ukrainian Studies in Lviv which were excerpted by
Dr. T. Yastremska. Such a division of the Hutsul dialects can be traced in the area of other
words presented on 30 maps of the Hutsul lexical atlas (LAH); some of these words are
demonstrated on maps 2-5 in the presented paper.
84
Janusz Rieger
:\EUDQHKXFXOVNLHQD]Z\PLHVLĊF\
r
Dni
es
t
2
3
Bystrz
y ca
1
4
Horodenka
49a
64
Nadwórna
5
6
66
49
11
7
qzQT
'HODW\Q
8
k49=
k49
k49
46
14
15
9
12
13
10
18
21a
48
47
51
45
16
44
17
19
20
168
5RĪQyZ
41
40
39
Rachów
201
Ci
s
a
209
207
37
33
27a
q
35
34
32
31
29
27
qzQ
.
q.
QT
28
26a
25a
26
211
Cz
er
em
9
12
15
18
os z
Czerem
rn y
aáy
Bi
z
osz
6
.XW\
=
30
Cza
3
q
k
KQ\áHĔµF]HUZLHF¶
þHUYHĔE\G]HĔ
z
4
ELáHĔµOLSLHF¶
E\G]HĔá\SHĔ
Q
9
NRSHĔµVLHUSLHĔ¶
\áHY\M
T
ND]\EHUND]\ERUµOXW\¶
ND]\EULG
=
km
59
.
212
0
.
69
osz
rem
Cze
31a
25
205
200
60
Kosów
22
24
206
61
ĝQLDW\Q
37a
38
q
=qzQ
T
203
62
58
36
202
56
55
68
63
43
23
167
54
42
k49=
70
57
53
71
67
.RáRP\MD
52
21
166
72
50
Prut
73
65
85
Huculskie nazwy miesięcy w zapisach terenowych...
2. 3U]\NáDG\SRGVWDZRZHJRSRG]LDáX+XFXOV]F]\]Q\
r
Dni
es
t
2
3
k49 k49
k49
k49
Bystrz
y ca
1
4
Horodenka
49a
k49
64
73
4Q
qz
4
k49
k49
49
zQ
qzQ
k49 k49 k49k49
.RáRP\MD
49
qzQ
qzQ
qzQ
'HODW\Q
49 49
qzQ
49
k49 k49 4949 49
ĝQLDW\Q
k4Q qQ
49
k49 k49 49 49 494Qk4Q qzQ qz
k49
qz
49
k49
kzQ
49
5RĪQyZ qz
k49 49
k4Q Kosów
k49 k49 k49 k4949
kqz
.
k49
.XW\
k49 k49
k49
qz 49qQ
k4
.
k49
kqzQ
4qzQ
qQ qQ
k49
qQ qQ
qzQ
qQ
qz
k49
qzQ
k49
k49
k49
q ƧHƧDćHćDµRMFLHF¶
qzQ
k ĔHĔR
Rachów
. zQ
k49
.
k49
z EDĢNRµRMFLHFFKU]HVWQ\¶
PDWNDµPDWNDFKU]HVWQD¶
k49 k49
qzQ
4 QDQDãNR
QDQDãND
k49
Nadwórna
5
65
6
66
49
11
7
8
12
13
10
46
14
15
9
48
47
20
168
200
37
36
35
33
34
32
s
31
30
27a
29
27
28
26a
25a
Ci
a
209
37a
38
207
201
26
211
rn y
Cz
er
em
osz
os z
Czerem
Cza
aáy
Bi
212
Q
9
0
3
6
69
osz
rem
Cze
31a
206
205
61
59
40
25
203
62
60
22
24
202
56
58
39
68
63
43
23
167
55
41
21
166
54
42
19
70
57
53
44
21a
51
45
16
71
67
52
17
18
72
50
Prut
9
12
15
18
km
fijin, fin µFKU]HĞQLDN¶
fijina, finaµFKU]HĞQLDF]ND¶
ILá\Q
ILá\QD
86
Janusz Rieger
3U]\NáDG\SRGVWDZRZHJRSRG]LDáX+XFXOV]F]\]Q\
r
Dni
es
t
2
3
k49 k49
k49
Bystrz
y ca
1
4
49a
Horodenka
9
k49 Nadwórna
k49
k9 k9
k k49
k49
k9
k4Q
k49
k49
.RáRP\MD
k49
k4 'HODW\Q k49
k9
4qQ
k4
4
k49
k9
4qQ
4
k9
qQ 4qQĝQLDW\Q
4 k49 k49k49
k4 k49 k9 k49 4qQ
k k
qzQ
qzQ
49
qzQ
k4
5RĪQyZ
qzQ
k
k49 k
Kosów
q
k9
k
k4zQ
.
k4
.XW\
k49
k
k
k4
.
k
qzQ
qz
qQ qzQ
qz
qz
k
qzQ kqz
kqzQ
k
k
k
zQ
k
Rachów
. qzQ
.
k
k
q VHKRGQHVHKRGĔDµG]Lж
k nyni, nynika
qzQ
k
k
k
64
5
6
66
49
11
7
8
12
13
10
46
14
15
9
48
47
20
168
200
s
a
209
37
36
35
22
31a
33
32
27a
29
27
28
26a
26
211
aáy
Bi
rn y
Cz
er
em
osz
6
9
12
15
18
km
os z
Czerem
Cza
3
31
30
212
0
34
25a
Ci
69
osz
rem
Cze
37a
38
207
201
61
59
40
206
205
62
60
25
203
56
58
39
24
202
68
63
43
23
167
55
41
21
166
54
42
19
70
57
53
44
21a
51
45
16
71
67
52
17
18
72
50
Prut
73
65
z
4
EHþNRYDQHGLOD)µ3DOPRZD
ãXWNRYDQHGLOD 1LHG]LHOD¶
Q
9
GDQHü‘WDQLHF’
WDQHü
87
Huculskie nazwy miesięcy w zapisach terenowych...
3U]\NáDG\SRGVWDZRZHJRSRG]LDáX+XFXOV]F]\]Q\
r
Dni
es
t
2
3
49
Bystrz
y ca
k9 k9
1
4
Horodenka
49a
k9 Nadwórna
k9 k9
k9
k9k49
k49Q
k49
k9
k4Q
k49 k49
9
'HODW\Q
k49 .RáRP\MD
k49 k4Q
49
k
k49 k49
kQ
k49Q
ĝQLDW\Q
k9
49 k9 k49k49 k9
k9
k49 4 k9
kzQ
k49
k9 k9 k49 qQ
4
49
qzQ
9
5RĪQyZ
qzQ
k9
k4 Q
Kosów
k49q
9
k9 k9
.
.XW\
k9
9q
Q
9
.
9
qQ q
qQ Q
z
9
qQ 9qz
qQ
9 9
qzQ
9
9 Rachów
qQ
.
.
9
9
q ssaty µVVDü¶
9 9
qQ
k scaty
9
z obory µG]LXUNLGRV]QXURZDGHá¶
64
5
6
66
49
11
7
8
12
13
10
46
14
15
9
48
47
20
168
200
s
a
209
37
36
35
22
31a
33
32
27a
29
27
28
26a
26
211
aáy
Bi
rn y
Cz
er
em
osz
6
9
12
15
18
km
os z
Czerem
Cza
3
31
30
212
0
34
25a
Ci
59
37a
38
207
201
61
40
206
205
62
60
25
203
56
58
39
24
202
68
63
43
23
167
55
41
21
166
54
42
19
70
57
53
17
21a
51
45
16
71
67
52
44
18
72
50
Prut
73
65
4
ostroky
Q
9
xoromy µVLHĔ¶
siny
69
osz
rem
Cze
88
Janusz Rieger
3U]\NáDG\SRGVWDZRZHJRSRG]LDáX+XFXOV]F]\]Q\
r
Dni
es
t
2
3
k
k
Bystrz
y ca
1
4
k
k k
Horodenka
49a
9
64
Nadwórna
6
8
14
15
9
4
46
48
52
53
44
18
20
168
200
37a
38
37
22
31a
Rachów
201
s
a
209
Ci
33
27a
27
26a
26
211
qzQ
aáy
Bi
Cz
er
em
9
12
15
18
km
os z
Czerem
rn y
osz
6
31
29
25a
Cza
3
32
28
212
0
35
34
30
206
207
69
osz
rem
Cze
59
40
39
24
205
61
60
25
203
62
58
36
202
56
68
63
43
23
167
55
41
21
166
54
42
19
70
57
45
16
71
67
51
47
17
21a
72
50
Prut
12
13
10
66
49
11
7
4
73
65
z
4 4
zQ
k9
4Q
k49
k4
4Q zQ
.RáRP\MD
k49
k
'HODW\Q
k9
k9
k4qQ
k49
zQ zQ
49 49Q
ĝQLDW\Q
k
k4 k9k49 k9
k49
9
k49 4 k49 k49 49 49 4qQ zQ
z
9qz
k4
9 k49
5RĪQyZ zQ
k4
k9
Kosów
49q q .
k9 k
.XW\
k49
9Q qQ
k4
.
9qzQ9q
qzQ
q qzQ qzQ
qz
qz
qQ
qzQ
.
.
5
q
k
foja µV]SLONLGU]HZ¶
þHW\QD
z
4
YHUHĔD µSáDFKWD¶
vereta
Q
9
kurmej µV]QXU¶
kurman