full_text

Jadwiga-Anio³-Kwiatkowska,-Adrian-Popiel
Scandix pecten-veneris
(Apiaceae) – historia
wystêpowania na Dolnym Œl¹sku
192
192
Scandix pecten-veneris (Apiaceae) – the history of occurrence
in Lower Silesia
JADWIGA ANIO£-KWIATKOWSKA1, ADRIAN POPIEL2
Instytut Biologii Roœlin, Uniwersytet Wroc³awski, Kanonia 6/8, 50-328 Wroc³aw;
e-mail: [email protected], [email protected] 2
Abstract: Scandix pecten-veneris originate from Mediterranean-Irano-Turanian region. It grows
on field crops, fallows, on bare calcareous soil and occasionally on ruderal sites. Actually,
it is reported from: the Kraków-Czêstochowa Jurassic Upland, Ma³opolska Upland and
Lublin Upland. In Lower Silesia the species was observed before 1945 year on four localities.
Unfortunately, after that period, it has not been rediscovered at any locality in Lower Silesia
and therefore it is very likely the species has become extinct in that region.
S³owa kluczowe: Scandix pecten-veneris, Dolny Œl¹sk, wymieranie archeofitów, gatunki
wymar³e, chwasty segetalne
Key words: Scandix pecten-veneris, Lower Silesia, archaeophytes extinction, extinct species,
segetal weeds
Wstêp
Czechrzyca grzebieniowa Scandix pectenveneris L. posiada w Polsce status zadomowionego antropofita [1], archeofita, obecnie
krytycznie zagro¿onego wymarciem (CR) [2]. Na
obszarze Wielkopolski uznano j¹ za gatunek
wymar³y (EX) [3], a na wy¿ynie Lubelskiej,
Roztoczu, Wo³yniu Zachodnim i Polesiu Lubelskim jako zagro¿ony wymarciem (EN) [4]. Na
Dolnym Œl¹sku zaliczono j¹ do grupy gatunków
wymar³ych RE [5].
Praca przedstawia biologiê, historiê wystêpowania gatunku na Dolnym Œl¹sku oraz ocenê
jego stopnia zagro¿enia w województwie.
Charakterystyka gatunku
(synonimy: Scandix cornuta Gilib., Scandix
laevigata (Azn.) Stoj. et Stef. [6, 7].)
Morfologia i biologia: terofit.
£odyga rozga³êziona, wzniesiona lub podnosz¹ca siê, kreskowana, zwykle ow³osiona, 10–
40 cm wysoka. Liœcie 2–4. pierzaste, z ³atkami
równow¹skimi lub nitkowatymi, ostro zakoñczonymi, dolne z w¹skimi pochwami, natomiast
górne z pochwami nieco rozdêtymi, krótkimi.
Pokryw brak, pokrywki jajowate lub lancetowate,
orzêsione. Kwiaty obup³ciowe lub mêskie
zebrane w baldachy. P³atki korony d³ugoœci
2–3 mm, bia³e, odwrotnie jajowate. Kwitnie (IV)
V–VI (VII). Owoce wyd³u¿one, 2–3 cm d³ugie, z
¿ó³tawymi ¿ebrami szerszymi od bruzd oraz ze
sp³aszczonym dzióbkiem, 2–6 razy d³u¿szym od
reszty owocu. Kr¹¿ek miodnikowy krótki,
o karbowanym brzegu. 2n = 16 [6, 8].
Uwagi taksonomiczne: z kilku wyró¿nionych
podgatunków obserwowano w Polsce tylko
subsp. pecten-veneris [7].
Siedlisko: roœnie na polach i ugorach, na
glebach bogatych w wêglan wapnia [6, 9], na
marglach kredowych i glebach gliniastych [10].
Jest gatunkiem charakterystycznym dla zespo³u
Caucalido-Scandicetum [11], rzadziej wystêpuje w zespole Lamio-Veronicetum politae [9].
Pojawia³ siê tak¿e na siedliskach ruderalnych
(np. tereny kolejowe) jako efemerofit [12, 13].
Rozmieszczenie geograficzne: czechrzyca
grzebieniowa pochodzi z obszaru œródziemnomorsko-iranoturañskiego [2], nale¿y do elementu ³¹cznikowego œródziemnomorsko-iranoturañsko-œrodkowoeuropejskiego [14]. Roœnie
w Europie po³udniowej i œrodkowej oraz Azji
po³udniowo-zachodniej i œrodkowej, jak równie¿
bywa zawlekana jako chwast do innych czêœci
œwiata [6]. Przez obszar Polski przebiega czêœæ
wschodniej i pó³nocnej granicy antropoge-
ANIO£-KWIATKOWSKA J., POPIEL A. 2011. Scandix pecten-veneris (Apiaceae) – historia wystêpowania
na Dolnym Œl¹sku. Acta Botanica Silesiaca, Supplementum 1: 192–194.
193
Scandix-pecten-veneris-(Apiaceae)
193
nicznego zasiêgu tego gatunku. Dawniej notowany by³ przewa¿nie na Pomorzu Zachodnim,
Œl¹sku i wy¿ynie Ma³opolskiej. Obecnie wystêpuje g³ównie na wy¿ynach: Ma³opolskiej,
Œl¹sko-Krakowskiej i Lubelskiej. Na pó³nocy
kraju pojawia³ siê jedynie efemerycznie [9, 15].
Informacje dodatkowe: -
Wyniki
Wystêpowanie w regionie: ju¿ na pocz¹tku
XX w. czechrzyca grzebieniowa zaliczana by³a
do gatunków bardzo rzadkich na Œl¹sku, gdzie
podawano j¹ z czêœci ni¿owej. W niektórych
jednak miejscach wystêpowa³a obficie [16].
Odnotowano j¹ na Dolnym Œl¹sku przed 1945 r.
na 4 stanowiskach w 3 kwadratach ATPOL.
Ros³a na polach w okolicach Legnicy: w Paw³owicach i okolicach Prochowic – zw³aszcza od
Lisowic do ujœcia Kaczawy [16, 17]. By³a te¿
zawlekana na tereny kolejowe we Wroc³awiu:
w roku 1931 odnaleziono j¹ na posesji firmy
importuj¹cej owoce przy ul. Têczowej [12],
a w latach 1930–1932 na terenie Dworca Towarowego Wroc³aw-Zachód [13]. Po 1945 r. nie
uda³o siê potwierdziæ wystêpowania Scandix
pecten-veneris na obszarze Dolnego Œl¹ska,
pomimo intensywnych badañ terenowych [18,
19, 20, 21, 22, 23].
Stanowisko S. pecten-veneris podawane
przez Schubego [17] z Görlitz-Ponte i cytowane
w opracowaniach jako polski Zgorzelec [9, 15]
znajduje siê na terytorium Niemiec [24].
Aktualny zasiêg w regionie: brak.
Populacja regionalna: jedyne informacje na
temat wielkoœci populacji historycznych dotycz¹
stanowiska na Dworcu Towarowym Wroc³awZachód, gdzie w latach 1930–32 ros³o od 4 do ponad 25 osobników czechrzycy grzebieniowej [13].
Zagro¿enia: czechrzyca grzebieniowa wymar³a na Dolnym Œl¹sku z tych samych powodów, z jakich zanik³y tu inne gatunki zespo³u
Caucalido-Scandicetum. Jako archeofit zwi¹zany z tradycyjnymi technikami uprawy utraci³a
swoje stanowiska w wyniku unowoczeœnienia
metod agrotechnicznych: dok³adniejszego
oczyszczania materia³u siewnego, wprowadzenia
plennych odmian zbó¿, d³ugotrwa³ego stosowania herbicydów, ale te¿ z powodu silnego
i postêpuj¹cego zakwaszenia gleb wapiennych
oraz ekspansji terytorialnej miast i przeznaczania
pól uprawnych na cele nierolnicze [9, 25].
foto/photo J. Kruk
Status na Dolnym Œl¹sku: gatunek wymar³y
w regionie – RE
ród³a informacji:
[1] MIREK Z., PIÊKOŒ-MIRKOWA H., ZAJ¥C A., ZAJ¥C M.
2002. Flowering plants and pteridophytes of Poland. A
Checklist. – W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy
of Sciences, Kraków, 442 ss.
[2] ZAJ¥C M., ZAJ¥C A., TOKARSKA-GUZIK B. 2009.
Extinct and endangered archaeophytes and the
dynamics of their diversity in Poland. – Biodiv.
Res. Conserv. 13: 17–24.
[3] JACKOWIAK B., CELKA Z., CHMIEL J., LATOWSKI K.,
¯UKOWSKI W. 2007. Red list of vascular flora of
194
Jadwiga-Anio³-Kwiatkowska,-Adrian-Popiel
Wielkopolska (Poland). – Biodiv. Res. Conserv. 5-8:
95–127.
[4] KUCHARCZYK M., WÓJCIK J. 1995. Gin¹ce i zagro¿one gatunki roœlin naczyniowych Wy¿yny
Lubelskiej, Roztocza, Wo³ynia Zachodniego i Polesia
Lubelskiego. – Ochrona Przyrody 52: 33–46.
[5] K ¥CKI Z., D AJDOK Z., S ZCZʌNIAK E. 2003.
Czerwona lista roœlin naczyniowych Dolnego Œl¹ska.
– W: K¥CKI Z. (red.), Zagro¿one gatunki flory
naczyniowej Dolnego Œl¹ska. – Inst. Biologii Roœlin
UWr & PTPP „Pro Natura”, Wroc³aw, s. 9–65.
[6] KOCZWARA M. 1960. Scandix L., Trybulka. –
W: SZAFER W., PAW£OWSKI B. (red.), Flora Polski.
Roœliny naczyniowe Polski i ziem oœciennych. 9. –
PWN, Kraków, s. 34–35.
[7] CANNON J. F. M. 1968. Scandix L. – W: TUTIN T. G.,
HEYWOOD V. H., BURGES N. A., VALENTINE D. H., WALTERS S. M., WEBB D. A. (red.), Flora Europaea. 2. Rosaceae
to Umbelliferae. – Cambridge University Press, London,
s. 326–327.
[8] RUTKOWSKI L. 2006. Klucz do oznaczania roœlin
naczyniowych Polski ni¿owej. – Wyd. Nauk. PWN,
Warszawa, 814 ss.
[9] ZAJ¥C M., URBISZ A. 2001. Scandix pectenveneris L. Czechrzyca (Trybulka) grzebieniowa. –
W: KAMIERCZAKOWA R., ZARZYCKI K. (red.), Polska
czerwona ksiêga roœlin. – Inst. Botaniki im. W. Szafera
PAN, Inst. Ochrony Przyrody PAN, Kraków,
s. 266–268.
[10] MOWSZOWICZ J. 1986. Krajowe chwasty polne
i ogrodowe. Przewodnik do oznaczania. – PWRiL,
Warszawa, 672 ss.
[11] MATUSZKIEWICZ W. 2005. Przewodnik do
oznaczania zbiorowisk roœlinnych Polski. – Wyd. Nauk.
PWN, Warszawa, 537 ss.
[12] SCHALOW E. 1932. Die Ergebnisse der schlesischen
Phanerogamenforschung im Jahre 1931. – JahresBericht der schles. Gesellsch. vaterl. Cultur 104:
94–98.
[13] MEYER K. 1933. Neue schlesischen Adventivpflanzen: 1. Bahnhofspflanzen, 2. Wollbegleiter. –
Jahres-Bericht der schles. Gesellsch. vaterl. Cultur
105: 141–155.
[14] M EUSEL H., J ÄGER E., W EINERT E. 1965.
Vergleichende Chorologie der Zentraleuropäischen
Flora. I. – G. Fischer Verl., Jena, 258 ss.
[15] ZAJ¥C A., ZAJ¥C M. (red.). 2001. Atlas rozmieszczenia roœlin naczyniowych w Polsce. – Pracownia
Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki
Uniwersytetu Jagielloñskiego, Kraków, 714 ss.
[16] FIEK E. 1881. Flora von Schlesien. – J. U.
Kern’s Verl., Breslau, 571 ss.
[17] SCHUBE T. 1903. Die Verbreitung der Gefässpflanzen
in Schlesien, preussischen und österreichischen Anteils.
– R. Nischowsky, Breslau, 361 ss.
[18] A NIO£ -K WIATKOWSKA J. 1977. Rejonizacja
chwastów segetalnych na Dolnym Œl¹sku. – W:
Wyniki badañ nad rozmieszczeniem niektórych
194
gatunków chwastów segetalnych w ró¿nych rejonach
kraju. – IUNG, Pu³awy, Opole, s. 213–276.
[19] ANIO£-KWIATKOWSKA J. 1984. Flora segetalna
wschodniej czêœci Wa³u Trzebnickiego (Wzgórza
Trzebnickie, Twardogórskie i Ostrzeszowskie). –
Acta Univ. Wrat. 666, Prace Bot. 29: 99–130.
[20] A NIO£ -K WIATKOWSKA J. 1985. Materia³y do
flory pól uprawnych po³udniowo-zachodniej Polski.
Cz. II. Nizina Œl¹ska. – Acta Univ. Wrat. 787,
Prace Bot. 35: 33–45.
[21] ANIO£-KWIATKOWSKA J. 1988. Flora segetalna
zachodniej czêœci Wa³u Trzebnickiego (Wzniesienia
¯arskie, Wzgórza Dalkowskie i Obni¿enie Œcinawskie).
– Acta Univ. Wrat. 887, Prace Bot. 36: 3–46.
[22] A NIO£ -K WIATKOWSKA J. 1990. Zbiorowiska
segetalne Wa³u Trzebnickiego. Florystyczno-ekologiczne studium porównawcze. Acta Univ. Wrat.
1231, Prace Bot. 46: 3–230.
[23] A NIO£ -K WIATKOWSKA J. 2008. Zbiorowiska
segetalne miasta Wroc³awia. – Acta Botanica Silesiaca
3: 5–26.
[24] Mapa Görlitz (Zgorzelec). 1946. G³ówny Urz¹d
Pomiarów Kraju, Warszawa.
[25] ANIO£-KWIATKOWSKA J. 2003. Zagro¿enia flory
synantropijnej Dolnego Œl¹ska – problem wymierania
archeofitów. – W: K¥CKI Z. (red.), Zagro¿one gatunki
flory naczyniowej Dolnego Œl¹ska. – Inst. Biologii
Roœlin UWr & PTPP „Pro Natura”, Wroc³aw,
s. 151–164.
Summary
Scandix pecten-veneris (Apiaceae) is an archaeophyte critically endangered in our country. In Poland,
it has the northern and the eastern range of its
anthropogenic distribution. S. pecten-veneris grows
on bare soil rich in calcium.
In Lower Silesia, it was reported from four
localities lie in three ATPOL grid squares. Actually,
this species is considered to be extinct in Lower
Silesia region. Intensification and modernization of
agriculture, changes in habitat conditions, particularly
strong soil acidification, moreover urbanization and
changes of arable land for non-agricultural aims are
main reasons for extinction S. pecten-veneris in
Lower Silesia.