Raport z focus group Bialystok

Raport
z badania jakościowego szkolnictwa
zawodowego
metodą zogniskowanego wywiadu grupowego
Autor: doc. dr Barbara Pokorska
Białystok
20 maja 2009 roku
1
W badaniu uczestniczyło:
• 2 dyrektorów szkół zawodowych,
• 3 przedstawicieli Miejskiego Ośrodka Doradztwa Metodycznego,
• 2 przedstawicieli Powiatowego Urzędu Pracy,
• 2 przedstawicieli lokalnych związków pracodawców,
• 1 przedstawiciel Wydziału Edukacji Urzędu Miejskiego w Białymstoku.
Reprezentacja róŜnych środowisk zajmujących się z jednej strony problematyką szkolnictwa
zawodowego z drugiej problematyką stanu i rozwoju lokalnego rynku pracy miała zapewnić
pogłębione rozpoznanie zagadnienia rozwoju szkolnictwa zawodowego w dostosowaniu do
potrzeb rynku pracy w Białymstoku.
Dyskusja uczestników spotkania podzielona została na cztery podstawowe
bloki problemowe:
1. Poznanie opinii o lokalnym rynku pracy i popycie na określone zawody;
2. Określenie udziału szkół zawodowych w kształtowaniu podaŜy na lokalnym rynku
pracy;
3. Współpraca podmiotów rynku pracy i partnerów mająca na celu kształtowanie tego
rynku;
4. Profil absolwentów szkół zawodowych.
Ad. 1. Rynek pracy w Białymstoku i popyt na określone zawody
Dyskusja w tym bloku problemowym toczyła się wokół obecnego stanu rynku pracy
oraz projekcji jego rozwoju.
W rezultacie wymiany poglądów, na temat obecnego stanu na rynku pracy
sformułowana została przez uczestników aktualna lista zawodów deficytowych i
nadwyŜkowych, to jest zawodów obecnie najbardziej poszukiwanych na rynku pracy w
Białymstoku i zawodów prowadzących do bezrobocia.
Lista zawodów nadwyŜkowych i deficytowych
Zawody nadwyŜkowe
Zawody deficytowe
Technik rolnik
Murarz
Specjalista ds. turystyki
Tynkarz
2
Technik hotelarstwa
Spawacz
Pracownicy branŜy włókienniczej
Elektromonter
Specjalista/s marketingu (bez doświadczenia instalacji
w zawodzie)
słaboprądowych)
Księgowy (bez uprawnień)
Ślusarz
(sieci
napowietrznych,
silnoprądowych
oraz
Szlifierz
Technik elektronik
Technik logistyk
Kierowca samochodów cięŜarowych
Masarz, wykrawacz i rozbieracz mięsa
Sprzedawca
Pracownik biurowo-administracyjny
Kucharz
Pielęgniarka
Opiekunka do dzieci
Księgowy z uprawnieniami
Specjalista ds. marketingu z doświadczeniem
zawodowym
Uczestnicy dyskusji nie byli w stanie, zgodnie z załoŜeniami badania, określić pięciu
najbardziej deficytowych zawodów, bowiem występują one w wielu branŜach.
Niektóre spośród wymienionych zawodów deficytowych występują w aktualnej
ofercie edukacyjnej szkół zawodowych. Deficyt potencjalnych pracowników świadczy zatem
o zbyt niskiej rekrutacji do szkół kształcących w tych zawodach. MoŜe składać się na to wiele
przyczyn. Jedną z nich jest brak zgłoszeń kandydatów do klas o określonym profilu
zawodowym. Absolwenci gimnazjów kierują się bowiem róŜnymi motywami wybierając
ścieŜkę kształcenia zawodowego, nie koniecznie zwracając uwagę na nasilenie popytu na
pracę w danym zawodzie.
Uwagę zwraca jednak fakt, Ŝe kilka zawodów występuje po obydwu stronach listy. Ich
zaszeregowanie do grupy zawodów deficytowych, bądź nadwyŜkowych jest związane z
posiadaniem doświadczenia zdobytego w trakcie wykonywania tego zawodu. Jest to problem,
którego nie da się rozwiązać. Nawet praktyki zawodowe przewidziane w toku nauczania nie
3
są w stanie przysposobić absolwenta do podejmowania samodzielnie odpowiedzialnych
wyzwań od pierwszego dnia zatrudnienia, tym bardziej, iŜ sytuacja dotyczy zawodów o
szczególnym znaczeniu dla funkcjonowania i rozwoju firmy.
W toku dyskusji postawiony został takŜe problem braku niektórych wymienianych
zawodów deficytowych w zestawach zawodów, które występują w ofercie edukacyjnej szkół
zawodowych. Następstwem tego jest, zdaniem pracodawców, konieczność przyuczania
absolwentów szkół zawodowych do konkretnych zawodów robotniczych dopiero po ich
zatrudnieniu w zakładzie pracy. Jest to niezmiernie istotne dla dalszego rozwoju szkolnictwa
zawodowego zagadnienie, dotyczące koncepcji kształcenia na tym poziomie edukacji. Wśród
dyskutantów zarysowały się rozbieŜności w postrzeganiu roli szkolnictwa zawodowego.
Grupa wyraźnie podzieliła się na pracodawców oczekujących absolwentów szkół
zawodowych posiadających wąskie specjalizacje, którzy byliby zdolni do natychmiastowego
podjęcia pracy w konkretnym zawodzie, oraz na przedstawicieli szkolnictwa zawodowego,
zdaniem których kształcenie powinno obejmować zawody szeroko profilowane. Po burzliwej
wymianie poglądów dyskutanci skłonili się w stronę koncepcji kształcenia zawodowego
bardziej ogólnego stwarzającego podstawy do podjęcia pracy w kilku róŜnych zawodach
(przykład technika mechanika, który po przyuczeniu moŜe zostać spawaczem lub ślusarzem).
Wymagałoby to stworzenia podstawowego programu wykształcenia w danym zawodzie oraz
specjalistycznych bloków dodawanych w końcowym etapie kształcenia. W oparciu o taki
system naleŜałoby wypracować specjalne ścieŜki kariery zawodowej. Problem jest o tyle
waŜny, Ŝe w sytuacji duŜej róŜnicy pomiędzy potrzebami pracodawców a umiejętnościami
absolwentów, wielu z tych ostatnich nie podejmuje obecnie pracy w wyuczonym zawodzie.
Dlatego tak trzeba przygotować absolwentów, aby byli elastyczni na rynku pracy.
Przedstawiciele szkolnictwa wyrazili pogląd, Ŝe większa moŜliwość specjalizacji
zawodów robotniczych zgodnie z potrzebami rynku występuje w zasadniczych szkołach
zawodowych. I właśnie takie „złote rączki” po szkołach zawodowych są zdaniem
pracodawców
potrzebne
na
rynku
pracy.
Z
drugiej
strony
w
warunkach
wielkoprzemysłowych po przyuczeniu do nowoczesnych zachodnich maszyn technik moŜe
być zatrudniony na stanowisku inŜyniera.
W kontekście dyskusji nad modelem szkolnictwa zawodowego wyłonił się równieŜ
problem w jakim zakresie koszty kształcenia zawodowego mają ponosić zakłady pracy.
4
Dyskutanci zgodzili się, Ŝe powinny to być wyłącznie koszty dokształcania w wybranych
dziedzinach, aby pracodawca uzyskał pracowników o oczekiwanych umiejętnościach..
Dyskusję dotyczącą przyszłości białostockiego rynku pracy zdominowały
perspektywy kryzysu gospodarczego i pogarszającej się sytuacji na rynku, między innymi w
rezultacie obniŜającej się konkurencyjności krajowych przedsiębiorstw. Uruchamianie
nowych przedsiębiorstw, które tworzą miejsca pracy jest natomiast uwarunkowane dobrą
sytuacją gospodarczą. Tym niemniej dyskutanci uzgodnili stanowisko w kwestii szans i
zagroŜeń dla przyszłości absolwentów szkół zawodowych w Białymstoku.
Szanse i zagroŜenia znalezienia miejsca na rynku pracy w
Białymstoku przez absolwentów szkół zawodowych
Szanse
ZagroŜenia
Poprawa jakości kształcenia
Kryzys w niektórych branŜach np. w
Oddziaływanie na ponowny wzrost etosu budownictwie
zawodowego
Spadek
konkurencyjności
krajowych
Zmiana charakteru kształcenia na wielo przedsiębiorstw
zawodowe z naciskiem na umiejętności Zwiększenie aspiracji młodzieŜy w zakresie
praktyczne
wykształcenia, co powoduje ograniczenie
Przygotowywanie absolwentów do samo kształcenia zawodowego
zatrudnienia
(zakładania
własnych MłodzieŜ nie garnie się do prac „brudnych i
przedsiębiorstw)
Przygotowywanie
trudnych”
absolwentów
do Nie wszyscy absolwenci szkół zawodowych
mobilności zawodowej po ukończeniu szkoły przywiązują wagę do zdobywania uprawnień
zawodowych ułatwiających wykonywanie
pracy w swoich specjalnościach
Pracodawcy podkreślali, Ŝe dobre wykształcenie zawodowe zwiększa absolwentom szanse
znalezienia pracy na rynku europejskim. Bardzo waŜna jest jakość wykształcenia. Dobrzy
absolwenci szybko znajdują pracę, gorsi pozostają bezrobotni. Istotne jest równieŜ
ukierunkowanie młodzieŜy na konkretne oczekiwane przez rynek zawody.
5
Obecnie kwalifikacje zawodowe potwierdzane są egzaminem zewnętrznym i specjalnym
dyplomem. Nikt jednak nie rozlicza szkół z przygotowania uczniów do wykonywania
zawodu, tylko z liczby pozytywnie zdanych egzaminów zawodowych.
Przedstawiciele szkolnictwa zawodowego zwracali równieŜ uwagę na powyŜszy problem,
co potwierdza fakt, Ŝe w większości przypadków nie znają oni wartości dyplomu szkół
zawodowych.
Ad 2. Udział szkół zawodowych w kształtowaniu podaŜy rynku pracy.
Dyskusja ukierunkowana została na dwie grupy zagadnień:
• Ocenę oferty edukacyjnej szkół zawodowych;
• Mechanizmy tworzenia oferty edukacyjnej.
Z aktualnych informacji na temat realizacji tegorocznej oferty kształcenia zawodowego
wynika, Ŝe wiele zawodów na poziomie zasadniczych szkół zawodowych zostanie
wyeliminowana z oferty edukacyjnej szkół z powodu braku kandydatów. Gimnazjaliści
wybierają technika i uzyskają w nich wykształcenie bardziej ogólne (w mniejszym stopniu
przysposabiające do zawodu), co toruje im to drogę do studiów. Na przykład na 30 miejsc w
zawodzie technik kucharz zgłosiło się 40 chętnych, podczas gdy na 20 oferowanych miejsc w
zawodzie kucharz małej gastronomii zgłosiło się 9 chętnych. Popularnością cieszą się tylko
zawodowe szkoły mechaniczne. Na 90 miejsc w zawodzie mechanika samochodowego jest
89 zgłoszeń. Słabe wyposaŜenie techniczne szkół, brak zasilenia finansowego i małe
zainteresowanie gimnazjalistów nauką niektórych zawodów eliminuje je z oferty edukacyjnej
szkół. Tymczasem zdaniem przedstawicieli szkolnictwa zawodowego absolwenci szkół
zawodowych są duŜo lepiej przygotowani zawodowo niŜ absolwenci techników, bo pracują
na zlecenia zewnętrzne, wykonują wiele zadań praktycznych i mają w programie duŜo godzin
przeznaczonych na praktyki zawodowe.
Generalnie
oferta
edukacyjna
szkolnictwa
zawodowego
uznana
została
za
wystarczająco szeroką w stosunku do jego moŜliwości technicznych i dydaktycznych, chociaŜ
krytykowane były proporcje pomiędzy liczbą szkół zawodowych (za mało) i liczbą techników
(za duŜo). Szczególnie moŜliwości techniczne szkół pozostawiają wiele do Ŝyczenia,
poniewaŜ pracodawcy niechętnie udostępniają szkołom nowinki techniczne. Zwrócono takŜe
uwagę na pojawiające się przypadki wychodzenia naprzeciw zapotrzebowaniom uczniów i
6
tworzenia przez szkoły nowych kierunków. Jednak w warunkach braku odpowiedniego
zaplecza dydaktycznego, przygotowanie absolwentów nie odpowiada przyjętym standardom.
Zdaniem dyrektorów szkół najlepsze w branŜy placówki szkolne dające wykształcenie na
wysokim poziomie, potwierdzone wysoką zdawalnością egzaminów zawodowych powinny
się specjalizować i kształcić 80% uczniów danej specjalności. Szkoły, które się nie
sprawdzają powinny zmienić profil.
Przedstawiciele szkolnictwa zawodowego podkreślali w dyskusji wzrost aspiracji
młodzieŜy powodujący intensyfikację ich zainteresowania kształceniem w technikach, przy
zmniejszającym się naborze do szkół zawodowych, mimo Ŝe te kształcą w konkretnych
zawodach poszukiwanych na rynku pracy. Potrzebne są zatem kompleksowe działania
zwiększające prestiŜ szkolnictwa zawodowego. Przydałyby się takŜe indywidualne działania
promocyjne poszczególnych szkół, prezentujące zakres zajęć, poziom zdobywanego
wykształcenia i moŜliwości przyszłego zatrudnienia, poprzez wskazanie jaki procent
absolwentów znajduje miejsce na rynku pracy. Dyrektorzy szkół zwracali uwagę, Ŝe część
uczniów po pierwszym roku nauki w technikum przechodzi do szkół zawodowych.
Z technikami konkurują licea ogólnokształcące, których liczba systematycznie zwiększa
się.
Tworząc
klasy
wyspecjalizowane
(fotograficzne,
plastyczne,
menedŜerskie,
psychologiczne), zwiększają zainteresowanie gimnazjalistów wykształceniem ogólnym.
Zdaniem pracodawców często licealiści wypierają z rynku pracy techników, poniewaŜ obie
grupy wymagają przyuczenia zawodowego, a licealistę moŜna pozyskać za niŜszą płacę.
Konkurencja na rynku pracy pomiędzy absolwentem liceum a technikum dotyczy zatem
między innymi wysokości płacy. RóŜni ich takŜe stopień mobilności zawodowej.
Absolwentów liceów cechuje większa mobilność zawodowa. Absolwenci techników i szkól
zawodowych nastawieni są na wykonywanie konkretnego zawodu.
Z propozycją oferty edukacyjnej szkół zawodowych występują ich dyrektorzy. Próbują
oni rozpoznawać zainteresowania gimnazjalistów, ale to nie zawsze się udaje. Z drugiej
strony szukają odwołań do prognoz gospodarczych, ale te często są niekompletne, bądź
wyrywkowe i nie moŜna ich uogólniać w odniesieniu do całego rynku pracy. Przykładem
mogą być prognozy dotyczące rozwoju turystyki na Podlasiu, które zaowocowały rozwojem
tego kierunku w szkołach. Tymczasem brak funduszy na rozwój infrastruktury w turystyce
przyczynił się do bezrobocia absolwentów tego kierunku.
7
Zdaniem dyskutantów brakuje, zarówno źródeł pozyskiwania, jak i kanałów dopływu
informacji, które umoŜliwiałyby podjęcie racjonalnych decyzji dotyczących oferty
kształcenia. Informacji takich nie posiada ani administracja samorządowa, ani powiatowe
urzędy pracy, ani tym bardziej szkoły. Ponadto oferta zawodów jest ograniczana tylko do tych
zawodów, dla których MEN opracował podstawy programowe. Szkoły nie mogą zmieniać
nazw zawodów na bardziej nowoczesne i moŜe bardziej chwytliwe. Muszą pozostawać przy
ich tradycyjnej klasyfikacji. Co waŜniejsze klasyfikacja zawodów szkolnych nie pokrywa się
z klasyfikacją zawodów występujących w gospodarce.
Zdaniem pracodawców ofertę zawodową szkół powinny wyznaczać kierunki zmian Ŝycia
zachodzące w ostatnich latach w kraju oraz kierunki popytu i podaŜy usług obserwowane w
krajach wyŜej rozwiniętych gospodarczo.
W podsumowaniu określono słabe i mocne strony oferty edukacyjnej szkół zawodowych
w dostosowaniu do potrzeb rynku pracy.
Dostosowanie oferty edukacyjnej szkół zawodowych do potrzeb rynku
pracy
Słabe strony oferty
Mocne strony oferty
Zestaw zawodów proponowanych przez Próby dostosowania oferty do zainteresowań
szkoły jest ograniczony listą narzuconą przez absolwentów gimnazjów
Próby nawiązywania w ofercie do prognoz
MEN
Kształcenie w proponowanych przez szkoły gospodarczych
zawodach jest bardziej teoretyczne niŜ
praktyczne
Szkoły mają słaby kontakt z przemysłem
Ostateczna oferta zaleŜy od liczby zgłoszeń
ze strony uczniów
Brak
nowoczesnej
bazy
technicznej
i
dydaktycznej, uniemoŜliwia szybką zmianę
profilu kształcenia
Szkoły,
aby
uruchamiają
utrzymać
nowe
się
kierunki
na
rynku,
kształcenia,
niekiedy bez zapewnienia odpowiedniej bazy
dydaktycznej
8
W opiniach dyrektorów szkół, szkoły zawodowe powoli poprawiają swoją sytuację na
rynku. Z pierwszego naboru do szkół zawodowych i techników trafiają coraz częściej
uczniowie z dobrymi ocenami. Słabsi uczniowie dołączają w drugim naborze.
Ad. 3. Współpraca podmiotów na białostockim rynku pracy
Za najwaŜniejszego partnera do współpracy przedstawiciele szkół zawodowych uznali
lokalnych pracodawców. Dyskutanci wymienili następujące formy współpracy i wymiany
informacji pomiędzy szkołami a pracodawcami:
• spotkania w szkołach,
• praktyki zawodowe,
• spotkania branŜowe, seminaria, konferencje,
• targi branŜowe,
• wykłady otwarte menedŜerów firm,
• szkolenie specjalistów branŜowych w szkołach,
• zaopatrywanie
szkół
w
specjalistyczny
sprzęt
słuŜący
do
przysposobienia
zawodowego.
OŜywioną dyskusję wywołał bardzo istotny dla szkolnictwa zawodowego problem
praktyk
zawodowych
przewidzianych
tokiem
nauczania,
a
trudnych
do
wyegzekwowania u pracodawców.
Zdaniem pracodawców praktykanci wymagają opiekunów, ci jednak poświęcając im
czas odchodzą od swojego stanowiska pracy i nie są w stanie wykonać obowiązków
słuŜbowych. Co więcej nie wszyscy praktykanci przychodzą do zakładu pracy z zamiarem
wykorzystania praktyk w celu przyuczenia do zawodu, a często w celu potwierdzenia
odbycia praktyki. Padła propozycja, aby stworzyć jakieś rozwiązanie systemowe w tym
zakresie, które miałoby polegać na stworzeniu w wybranych zakładach pracy stanowisk
dla praktykantów. RozwaŜano moŜliwość sfinansowania takich stanowisk z funduszy
powiatowych urzędów pracy.
Zdaniem przedstawicieli szkolnictwa zawodowego pracodawcy powinni w
większym stopniu czuć się odpowiedzialni za praktykanta i oceniać jego postępy w
pozyskiwaniu praktycznych umiejętności. Przedstawiciele przedsiębiorstw powinni w
większym stopniu być angaŜowani w praktyczną naukę zawodu w szkole. Powinni
uczestniczyć w szczegółowym ustalaniu programów praktyk.
9
Istnieje równieŜ moŜliwość wyposaŜenia pracowni w szkole pod kątem kształcenia
przyszłych specjalistów dla danego pracodawcy. Za granicą firmy w duŜym stopniu
organizują i sponsorują szkolnictwo zawodowe.
Ad. 4. Profil absolwentów szkół zawodowych
W dyskusji określono słabe i mocne strony absolwentów szkół zawodowych oraz podjęto
próbę określenia cech absolwenta idealnego.
Cechy absolwentów szkół zawodowych
Słabe strony
Mocne strony
Słabe umiejętności praktycznego
Dobre przygotowanie zawodowe
wykonywania zawodu – małe doświadczenie
Pozytywne nastawienie do pracy
zawodowe
Chęć do dalszego kształcenia
Brak umiejętności pracy w zespole
Chęć do zdobywania dodatkowych
Bardzo słaba znajomość języków obcych
kwalifikacji
Brak dodatkowych umiejętności i uprawnień
Aktywność i kreatywność
Częstym zjawiskiem jest brak pokory w
Entuzjazm do pracy
pracy zawodowej zastąpiony postawą
roszczeniową
Idealny absolwent szkół zawodowych w opiniach pracodawców
Kreatywny
ZaangaŜowany w wykonywaną pracę
Gotowy do pracy w stresie
Przygotowany na zmiany
Posiadający umiejętność pracy w zespole
Wykazujący się fachowością w wyuczonym zawodzie
Chętny do samokształcenia
Zdyscyplinowany
Dyspozycyjny
Odpowiedzialny
Ambitny
10
W podstawie programowej wymienionych jest 8 umiejętności, które powinny być utrwalane
w uczniach w toku kształcenia. NaleŜą do nich między innymi: negocjacje, planowanie
własnej nauki, podnoszenie wiary w siebie, kształtowanie wizerunku szkoły. Mogą one
przyczyniać się do osiągania cech absolwenta idealnego.
W podsumowaniu dyskusji zwrócono uwagę na następujące, szczególnie mocno
eksponowane zagadnienia:
• brak wystarczających umiejętności praktycznych u absolwentów techników i szkół
zawodowych;
• szkoły powinny wykształcać w uczniach nie tylko umiejętności praktyczne, ale
odpowiednie cechy osobowościowe i predyspozycje (por. Idealny absolwent …s 10);
• szybko postępujące zmiany w technice nie znajdują wystarczającego odzwierciedlenia
w zapleczu technicznym szkół – brak publicznych środków finansowych i
sponsoringu ze strony pracodawców;
• struktura szkolnictwa zawodowego nie nadąŜa za zmianami gospodarczymi;
• naleŜy odbudowywać wizerunek szkół zawodowych i etos kształcenia zawodowego;
• absolwenci szkół zawodowych są lepiej przygotowani do potrzeb rynku pracy niŜ
absolwenci techników;
• konieczna jest specjalizacja branŜowa szkół;
• naleŜy zlikwidować dwie funkcjonujące obok siebie klasyfikacje zawodów, to jest
klasyfikację zawodów szkolnych i klasyfikację zawodów gospodarczych i
wprowadzić klasyfikację ujednoliconą.;
Uwagi końcowe
Badanie przeprowadzone zostało zgodnie z załoŜonym scenariuszem.
Główne cele badania zostały osiągnięte.
Uzyskano odpowiedź na większość postawionych pytań.
Wnioski z badania poszerzają wiedzę w zakresie wiodącego problemu projektu jakim jest
dostosowanie szkolnictwa zawodowego do potrzeb rynku pracy.
11