Polityka 9 kor2.indd

Publikowanie, kopiowanie, przetwarzanie oraz wykorzystanie całej lub części artykułów i grafik bez zezwolenia jest zabronione.
ZACHOWANIA FINANSOWE A PODATNOŚĆ NA UBÓSTWO
GOSPODARSTW DOMOWYCH O NISKICH DOCHODACH
W WARUNKACH TRANSFORMACJI
Michał Matul*
Microinsurance Innovation Facility
Międzynarodowa Organizacja Pracy w Genewie
WSTĘP
Współcześnie uznaje się, że dalekowzroczne działania mające na celu
zarówno zapobieganie ubóstwu, jak i jego zwalczanie wymagają spojrzenia na problem ubóstwa w ujęciu dynamicznym: przez pryzmat vulnerability to poverty – podatności na ubóstwo (Holzmann, Jorgensen 2000;
World Bank 2001; Dercon 2005). Ta bowiem miara odzwierciedla narażenie na kryzysy i szoki oraz umiejętność ich przezwyciężania. Niezdolność
reagowania na ryzyko może mieć poważne konsekwencje, z wykluczeniem
społecznym i biedą włącznie. Ponadto brak odpowiednich zabezpieczeń
uniemożliwia członkom gospodarstw domowych o niskich dochodach
skorzystanie z nadarzających się możliwości rozwoju, które pozwalałyby
na wyjście z ubóstwa. Dzieje się tak, ponieważ gospodarstwa domowe
o niskich dochodach charakteryzują się wysoką awersją do ryzyka, ograniczając sposoby zarabiania do mało ryzykownych, acz też mało dochodowych zajęć (Rosenzweig, Binswanger 1993; Ravallion 1997; World Bank
2001; Dercon 2005).
Podatność na ubóstwo jest wypadkową różnych czynników – poczynając od strukturalnych, a na indywidualnych kończąc. Twierdzi się, że dostęp
do zasobów i kontrola nad nimi stanowią klucz do zrozumienia zjawiska
podatności na ubóstwo, jako że determinują one dostęp do skutecznych
* Niniejszy artykuł został sporządzony na podstawie własnej pracy doktorskiej,
przygotowanej pod kierunkiem prof. dra hab. Jerzego Wilkina w Katedrze Ekonomii
Politycznej na Wydziale Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego. Praca
została nagrodzona główną nagrodą European Microcredit Research Award 2010
przez Fundación Nantik Lum i European Microfinance Network.
Polityka Społeczna nr 9/2010
strategii zarządzania ryzykiem przed (ex ante) i po jego wystąpieniu (ex
post) (Sebstad, Cohen 2000). Osoby o niskich dochodach pozyskują większe sumy pieniędzy w celu budowania zasobów i radzenia sobie z ryzykiem
za pośrednictwem szerokiego wachlarza strategii oszczędnościowych,
pożyczkowych i ubezpieczeniowych. Intuicja podpowiada, że zarządzanie
posiadanymi środkami, świadomość finansowa i zachowania finansowe
powinny wpływać na procesy akumulacji zasobów, a zatem i na podatność
na ubóstwo.
Zasadniczo należy oczekiwać różnic w skuteczności akumulowania
zasobów między osobami, które przezornie gospodarują pieniędzmi – są
pozytywnie nastawione do zarządzania finansami, planują wydatki w dłuższym horyzoncie czasowym, systematycznie oszczędzają, korzystają
z ubezpieczeń lub co najmniej przygotowują się na ryzyko i biorą pożyczki
w sposób przemyślany – a osobami przyjmującymi reaktywną postawę
w tym zakresie, czyli tymi, które nie widzą większego sensu w gospodarowaniu finansami, żyją z dnia na dzień i spontanicznie reagują na pojawiające
się ryzyko.
Artykuł napisany został na podstawie badań, które były próbą odpowiedzi na pytanie, czy zachowania finansowe determinują podatność
na ubóstwo gospodarstw domowych o niskich dochodach, a więc czy
aktywne zarządzanie finansami ma znaczenie dla poprawy ich bytu, czy
też ich zasoby są tak ograniczone, a czynniki strukturalne tak znaczące, że
przewidujące zachowania finansowe nie wnoszą istotnej wartości dodanej
w zakresie zmniejszania stopnia podatności na ubóstwo?
Podatność na ubóstwo stała się ostatnio szeroko omawianym tematem, podejmowanym w wielu znaczących analizach w tej dziedzinie.
Poszerza się również nasza wiedza na temat zachowań finansowych na
podstawie badań z zakresu mikrofinansów, działań na rzecz edukacji finan-
45
sowej oraz ekonomii behawioralnej i instytucjonalnej. Obecny stan badań
wskazuje jednak, że nie przeprowadzono dotychczas wielu analiz, które
łączyłyby obie kwestie i prezentowały zagadnienie podatności na ubóstwo
przez pryzmat zachowań finansowych, np. prace Sebstad i Cohen (2000)
oraz Hospes i Lont (2004). Artykuł wypełnia tę lukę w wiedzy poprzez
stworzenie ramy koncepcyjnej oraz zbadanie powiązań między zachowaniami finansowymi i podatnością na ubóstwo na podstawie dwóch zbiorów
danych ilościowych i jakościowych pochodzących z badań, wykonanych
na terenie Polski.
Przeprowadzone analizy wskazują, że reaktywne zachowania finansowe hamują proces akumulacji zasobów i znacząco zwiększają podatność
na ubóstwo w gospodarstwach domowych o niskich dochodach. Jest to
ważny wniosek w warunkach transformacji, gdzie podatność na ubóstwo
wzrosła podczas ostatnich 20 lat w wyniku osłabienia się systemów zabezpieczenia społecznego i spóźnionej reakcji osób o niskich dochodach,
które nie były w stanie zaadaptować się do nowej sytuacji i wytworzyć
w tak krótkim okresie własnych mechanizmów ochronnych. Jednocześnie
reaktywne zachowania finansowe są wszechobecne w krajach transformacji, co ma swoje korzenie w praktykach okresu komunizmu, kiedy to ludzie
mieli niską motywację do aktywnego zarządzania swoimi środkami pieniężnymi.
Tym samym zrozumienie czynników warunkujących reaktywne zachowania finansowe stanowi klucz do opracowania skutecznej polityki
zmniejszającej podatność na ubóstwo w Europie Wschodniej. Chociaż
dotychczas podejmowano próby wyeliminowania strukturalnych przyczyn
podatności na ubóstwo, niewiele działań było ukierunkowanych na propagowanie przewidujących zachowań finansowych. Wnioski z tego artykułu
mają też ważny wymiar dla mikrofinansów, które to nie zintegrowały jeszcze
w swoich działaniach edukacji finansowej i innych praktyk ograniczających
reaktywne zachowania finansowe. Wydaje się, że osiągnięcie celów mikrofinansów tylko przez zapewnienie dostępu do usług finansowych ma małe
szanse w sytuacji, kiedy potencjalni beneficjenci mają niską świadomość
finansową.
Artykuł przedstawia ramę koncepcyjną wykorzystaną w badaniu,
metodologię badawczą i opis danych oraz krótkie omówienie procesu
transformacji, ubóstwa i podatności na ubóstwo. Podejmuje również próbę
zrozumienia finansowych zachowań gospodarstw o niskich dochodach.
Prezentuje analizę zależności między zachowaniami finansowymi a akumulacją zasobów oraz podatnością na ubóstwo, a na zakończenie podaje
główne wnioski.
RAMA KONCEPCYJNA
POTRZEBY
FINANSOWE
Nagáe wydatki
Zdarzenia cyklu
Īycia
ZACHOWANIA
FINANSOWE
Reaktywne /
przewidujące
Strategie
oszczĊdzania,
poĪyczania,
ubezpieczania
Wiedza, umiejĊtnoĞci
i postawy wobec:
-zarządzania
pieniądzem
Formalne
i nieformalneXVáXJL
finansowe
ZASOBY
MoĪliwoĞci i szanse
ĝWIADOMOĝû
FINANSOWA
PODATNOĝû NA UBÓSTWO
Podstawowy byt
DROGA ĩYCIOWA
46
Schemat 1. Rama koncepcyjna do analizy zachowań finansowych
i podatności na ubóstwo
Kontekst, aktor, zasoby, strategie Īyciowe i dziaáania
Biorąc pod uwagę złożony charakter zarówno kwestii podejmowania
decyzji finansowych, jak i podatności na ubóstwo, w przeprowadzanym
badaniu należało odwołać się do teorii z różnych dyscyplin. Posłużono się
jako naczelną koncepcją zrównoważonego życia (sustainable livelihood),
sformułowaną po raz pierwszy przez Chambersa i Conwaya (1992). Jak
twierdzą Lont i Hospes (2004), głównym uzasadnieniem dla zastosowania
tej koncepcji we współczesnych badaniach nad rozwojem jest konieczność
spojrzenia na problem ubóstwa i podatności na nie w szerszej perspektywie
niż tylko przez pryzmat pracy i dochodu.
Zrozumienie łańcucha przyczynowo-skutkowego odnośnie do ryzyka i strategii radzenia sobie z nim jest ważne przy opisie podatności na
ubóstwo. W jego skład wchodzą: realizacja szoku, zarządzanie ryzykiem
i wpływ szoku na warunki życia gospodarstwa domowego (Sebstad, Cohen 2000; Heitzman i in. 2002; Cohen i in. 2003). Wymiar wpływu bądź
ostatecznej straty wskazuje obecny poziom podatności na ubóstwo danego
gospodarstwa domowego. Wpływ szoku zależy od poziomu narażenia na
ryzyko, natury samych szoków (częstość i siła uderzenia) oraz dostępu
i skuteczności strategii zarządzania ryzykiem, która to z kolei jest funkcją
poziomu i układu zasobów gospodarstwa domowego. Tym samym finansowe, rzeczowe, ludzkie i społeczne zasoby gospodarstwa domowego
odgrywają bardzo ważną rolę w analizie podatności na ubóstwo (Sebstad,
Cohen 2000; Moser 1998; Sherraden 1991).
Termin „zachowania finansowe” opisuje szeroki wachlarz strategii
i narzędzi wykorzystywanych do zgromadzenia większej sumy pieniędzy
w celu zaspokajania różnych potrzeb finansowych. Rutherford (1999)
wyjaśnia, że gospodarstwa domowe o niskich dochodach generują
większe sumy pieniędzy poprzez osobiste pośrednictwo finansowe, które
sprowadza się do oszczędzania „do przodu” (oszczędzanie z dochodu
lub obcinanie wydatków, żeby zwiększyć konsumpcję w przyszłości),
ubezpieczanie się w celu zabezpieczenia zasobów oraz oszczędzanie
„wstecz” (pożyczanie z przyszłego dochodu, żeby zwiększyć konsumpcję
teraz). Można powiedzieć, że wszystkie strategie finansowe mają charakter
oszczędzania. Dlatego też teorie oszczędzania są szczególnie przydatne do
analizy zachowań finansowych.
Neoklasyczne teorie oszczędzania nie opisują dobrze praktyk oszczędzania gospodarstw domowych o niskich dochodach (Beverly 1997).
W artykule zrównoważona droga życiowa i koncepcja Rutherforda osobistego pośrednictwa finansowego (personal financial intermediation) są
poszerzone o kombinację teorii behawioralnych i instytucjonalnych, które
pozwalają lepiej objaśnić te praktyki. Ekonomia behawioralna analizuje
procesy ekonomiczne jako manifestację ludzkich zachowaniach. Odróżnia
możliwości od chęci oszczędzania i głosi, że motywy, postawy i oczekiwania konsumentów odgrywają znaczną rolę w określeniu ich zachowań finansowych (Katona 1975). Współczesna ekonomia behawioralna podkreśla,
że jednostki nieskończenie odkładają decyzje, aby ograniczyć konsumpcję
teraz i zacząć oszczędzać w przyszłości, ponieważ wykazują się brakiem
cierpliwości w krótkim okresie i preferują natychmiastowe nagrody. Dlatego
też oszczędzanie jest rezultatem zachęt i ograniczeń stworzonych przez
jednostki (Thaler, Shefrin 1981; Shefrin, Thaler 1988; Laibson 1996; Barberis, Thaler 2003). Z kolei teorie instytucjonalne głoszą, że oszczędzanie
jest kreowane przez porozumienia instytucjonalne, takie jak związki, zasady,
zachęty i subwencje, np. odpisy od podatku, dodatki do mieszkania itd.
(Sherraden 1991; Beverly, Sherraden 1999).
Przedstawione powyżej koncepcje są wzbogacone o model świadomości finansowej – financial capability (PFRC 2005; Cohen i in. 2003).
Świadomość finansowa jest funkcją wiedzy, umiejętności i postaw, które
wpływają na sposób zarządzania finansami gospodarstwa domowego.
Można określić cztery główne obszary świadomości finansowej: zarządzanie pieniądzem, planowanie, przygotowanie na ryzyko, korzystanie z usług
finansowych. Podsumowując, świadomość finansowa oznacza stawianie
sobie celów i określanie strategii ich realizacji.
Rama koncepcyjna zastosowana w tym badaniu odróżnia przewidujące i reaktywne zachowania finansowe. Te pierwsze powinny prowadzić
do bardziej skutecznej alokacji zasobów. Osoby i gospodarstwa domowe,
które przezornie gospodarują pieniędzmi, są pozytywnie nastawione do
zarządzania finansami, planują wydatki w dłuższym horyzoncie czasowym,
systematycznie oszczędzają, korzystają z ubezpieczeń lub co najmniej
przygotowują się na ryzyko i biorą pożyczki w sposób przemyślany.
Reaktywne zachowania finansowe są na drugim biegunie. Osoby przyjmujące reaktywną postawę w tym zakresie nie widzą większego sensu
w gospodarowaniu finansami, żyją z dnia na dzień i spontanicznie reagują
na pojawiające się ryzyko.
Przedstawiona na schemacie 1 rama koncepcyjna obrazuje zależność między podatnością na ubóstwo a zachowaniami finansowymi2. Te
ostatnie obejmują szeroki wachlarz strategii, jakie są stosowane w celu zaspokajania potrzeb finansowych. Strategie te mogą mieć postać pieniężną
lub pozapieniężną oraz być realizowane za pośrednictwem formalnych lub
nieformalnych usług finansowych. Zachowania finansowe gospodarstwa
domowego zależą od poziomu jego świadomości finansowej rozumianej
jako wiedza, umiejętności i postawy pozwalające na rozsądne zarządzanie
pieniędzmi, przygotowanie się na ryzyko, planowanie przyszłości i inteligentne korzystanie z właściwych usług finansowych. Zmienne z zakresu
warunków bytowych determinują potrzeby finansowe i świadomość
finansową, a jednocześnie wpływają bezpośrednio na zachowania finansowe (np. profil psychograficzny aktora, dostępna oferta finansowa)
oraz akumulację zasobów i poziom podatności na ubóstwo (np. czynniki
strukturalne, teren narażony szczególnie na ryzyko, profil działalności
gospodarstwa).
-przygotowania na
ryzyko
-planowania
-korzystania z usáug
finansowych
Polityka Społeczna nr 9/2010
METODOLOGIA I DANE
Podejście badawcze uwzględnia metody zarówno ilościowe, jak i jakościowe na danych pochodzących z badań przeprowadzonych na terenie
Polski. Te drugie pozwoliły lepiej zrozumieć pojęcia, zaprojektować instrumenty ilościowe oraz zinterpretować ich wyniki. Z kolei dzięki metodom
ilościowym można było dokonać pomiaru badanych zjawisk na reprezentatywnej próbie gospodarstw o niskich dochodach. Wykorzystano dwa zbiory
danych jakościowych i dwa zbiory danych ilościowych.
1. Dane MFC – przekrojowe dane zebrane w Polsce w 2006 r. na
reprezentatywnej próbie 1020 gospodarstw domowych o niskich dochodach w ramach jednego z projektów Centrum Mikrofinansowego (MFC) na
Europę Wschodnią i Azję Centralną. Badanie to, opracowane przez autora
i przeprowadzone przez instytut badawczy Ipsos, miało na celu zebranie
informacji na temat świadomości finansowej, zachowań finansowych,
stanu posiadania zasobów, narażenia na ryzyko i podatności na ubóstwo.
Badanie było przeprowadzone tylko na gospodarstwach domowych o niskich dochodach, które były zdefiniowane jako te żyjące poniżej mediany
dochodu na osobę obliczonego przy użyciu skal ekwiwalentności (850 zł,
blisko granice minimum socjalnego w Polsce).
2. Dane DS – dane panelowe na temat gospodarstw domowych i osób
indywidualnych zebrane w Polsce w latach 2000, 2003 i 2005 w ramach
projektu Diagnoza Społeczna pod kierownictwem prof. Czapińskiego i prof.
Panka. Bogaty zbiór danych opisujący warunki życiowe, jak i zachowanie
i preferencje Polaków zebrany na reprezentatywnej próbie: 3066 gospodarstw i 8790 osób (2000), odpowiednio: 3962 i 9597 (2003) oraz 3858
i 8790 (2005); w 2005 r. w badaniu wzięło udział 64% tych samych gospodarstw w porównaniu z 2000 r. i 81% w porównaniu z 2003 r. W niniejszej
analizie gospodarstwo o niskich dochodach jest zdefiniowane w ten sam
sposób, jak w badaniu MFC.
3. Badanie na temat edukacji finansowej – badanie jakościowe
opracowane i przeprowadzone przez autora oraz innych ekspertów MFC
w 2004 r. Jego celem było określenie i zrozumienie przyczyn luk w zakresie
edukacji finansowej gospodarstw o niskich dochodach w Polsce (Matul i in.
2004). Badanie zostało przeprowadzone w małych miastach i na terenach
wiejskich. Zawierało 11 grup fokusowych, każda składająca się z 5–10
uczestników, oraz 23 pogłębionych wywiadów indywidualnych, które miały
miejsce w powiatach: Nowe Miasto Lubawskie, Iława i Rypin.
4. Badanie na temat przedsiębiorczości i praktyk finansowych
– badanie jakościowe opracowane przez autora i przeprowadzone wspólnie z instytutem badawczym Ipsos w 2006 r. w celu zebrania informacji na
potrzeby opracowania ww. badania ilościowego MFC. Badanie dotyczyło
przedsiębiorczości, świadomości finansowej, zachowań finansowych
gospodarstw domowych o niskich dochodach w Polsce. Składało się
z 6 grup fokusowych, złożonych z sześciu uczestników każda w Łodzi
i Rypinie.
Gospodarstwo domowe o niskich dochodach jest podstawową jednostką analizy, w której zastosowano unitarny model gospodarstwa domowego,
co implikuje następujące założenia: 1) wszystkie zasoby gospodarstwa domowego są zgromadzone razem, a procesy ich dystrybucji nie dyskryminują żadnego z członków gospodarstwa; 2) większość decyzji finansowych
jest podejmowanych wspólnie przez członków gospodarstwa domowego.
Te założenia upraszczają znacznie rzeczywistość i powinny zostać zbadane
dogłębniej w następnych badaniach na ten temat.
Oba zbiory danych różnią się nieco strukturą próby oraz wyborem
zmiennych. Z tego względu zastosowano w ramach tej samej ramy koncepcyjnej różne podejścia do pomiaru stanu posiadania zasobów i podatności
na ubóstwo. Pozwala to na weryfikację wyników uzyskanych z różnych
źródeł (triangulacja), co prowadzi do zwiększenia wiarygodności ostatecznych wniosków. Bazując na przeglądzie technik pomiaru podatności na
ubóstwo (Gamanou, Morduch 2002; Hoddinot, Quisumbing 2003; Ligon,
Schechter 2004), w badaniu wykorzystano dwa podejścia do zmierzenia
tego zjawiska:
1) w przypadku danych DS przeprowadzona została analiza zmienności konsumpcji, przy czym wydatki zostały zastąpione subiektywną oceną
siły nabywczej;
2) w przypadku danych MFC zastosowano kryterium „umiejętności
radzenia sobie”, opierając się na dwóch wskaźnikach:
a) odzwierciedlającym potencjalne skutki chorób na budżet gospodarstwa domowego;
b) odzwierciedlającym rzeczywiste skutki sześciu zdarzeń losowych
wskazanych jako najważniejsze w grupach fokusowych.
Wskaźniki dla zasobów gospodarstwa domowego opracowano na
podstawie równej wagi czterech grup zasobów: finansowych, rzeczowych,
Polityka Społeczna nr 9/2010
kapitału ludzkiego i społecznego. Segmentacja ze względu na zachowania
finansowe została przeprowadzona przy użyciu analizy skupień z wykorzystaniem wszystkich dostępnych wskaźników zachowań finansowych oraz
świadomości finansowej.
Związek między zachowaniami finansowymi i podatnością na ubóstwo
przedstawiony jest za pomocą równania regresji wielorakiej szacowanego
przy użyciu modelu liniowego (metody najmniejszych kwadratów). Indeks
podatności na ubóstwo jest zmienną zależną, a zmiennymi niezależnymi
są: zero-jedynkowe zmienne opisujące zachowania finansowe, indeks
zasobów i inne zmienne określające drogę życiową. Podobny model jest
wykorzystany do opisania wpływu zachowań finansowych na akumulację
zasobów z indeksem zasobów jako zmienną niezależną.
TRANSFORMACJA A PODATNOŚĆ NA UBÓSTWO
W wyniku transformacji dramatycznie wzrósł poziom ubóstwa w Europie
Wschodniej. Ogólna liczba ubogich w 18 krajach regionu wzrosła z 14 mln
w 1987–1988, czyli około 4% populacji, do 168 mln w 1993–1995, czyli
około 45% (Milanovic 1998)3. Niewielki wzrost w indeksie rozwoju ludzkiego i redukcji ubóstwa został zaobserwowany dopiero w późnych latach 90.
(UNDP 2006). Według Banku Światowego (2005) około 21% żyło poniżej
linii ubóstwa skrajnego w 1998 r., ale już w 2003 było to 12%. W znacznym
stopniu spadek ten wynikał z polepszenia warunków życia w dużych krajach, takich jak Kazachstan, Rosja i Ukraina.
Ubóstwo zmniejszyło się niemal wszędzie z wyjątkiem Polski, Litwy
i Gruzji. W Polsce, jednej z bardziej rozwiniętych gospodarek w regionie,
ubóstwo stale wzrastało. W 1997 r. 13,3% żyło poniżej oficjalnej linii ubóstwa, a w 2005 r. było to już 18% (GUS 2005). Połowa ludności Polski
posiada niskie dochody, żyjąc poniżej progu minimum socjalnego. Wzrost
ubóstwa przyczynił się do powstania zjawiska „nowych biednych” oraz tzw.
kieszeni ubóstwa – istotnych różnic regionalnych w poziomie ubóstwa.
W chwili obecnej zgromadzono wystarczającą wiedzę o tym, kto jest
biedny, do jakiego stopnia i dlaczego. Jednakże przeprowadzono tylko
kilka badań na temat podatności na ubóstwo w warunkach transformacji.
Te badania opierały się na modelach mobilności dochodów czy szoków
konsumpcyjnych. Przedstawiają one ogólny obraz wysokiej podatności na
ubóstwo w krajach postkomunistycznych (Bank Światowy 2000; Okrasa
1999a; Szukiełojć-Bieńkuńska 1996).
Analiza podatności na ubóstwo na podstawie kryterium „umiejętności
radzenia sobie” i portfela zasobów gospodarstwa domowego przeprowadzona w trakcie niniejszego badania wskazuje, że ponad połowa gospodarstw o niskich dochodach w Polsce podatna jest na ubóstwo. W przypadku aż 61% z nich znaczący spadek poziomu życia w danym miesiącu może
zostać spowodowany zaledwie trzema pomniejszymi chorobami członków
gospodarstwa domowego4. Tylko 7% nie odczuwa z tego powodu żadnych
konsekwencji finansowych. Z kolei 94% gospodarstw o niskich dochodach
doświadczyło spadku siły nabywczej dóbr podstawowych i luksusowych
w latach 2000–2005.
Dociekania badawcze wskazują również na znaczenie edukacji,
nowoczesnych umiejętności życiowych, zatrudnienia i odpowiedniego
poziomu dochodów w obniżaniu podatności na ubóstwo. Uzyskane wyniki
potwierdzają ponadto, że podatność gospodarstw domowych na ubóstwo
jest silnie związana z niskim stanem posiadania zasobów finansowych,
rzeczowych, kapitału ludzkiego i społecznego. Analiza obu zbiorów danych
– DS i MFC – daje podobne wyniki:
– zasoby finansowe, rzeczowe, kapitał ludzki i społeczny są wzajemnie zależne, a zatem akumulacja jest najskuteczniejsza, gdy obejmuje
gromadzenie wszystkich tych zasobów jednocześnie;
– podatność gospodarstw na ubóstwo jest ściśle związana z posiadaniem zasobów; kryterium zasobów lepiej opisuje podatność na ubóstwo
niż inne wskaźniki społeczno-demograficzne, psychograficzne, dochód czy
zatrudnienie.
Poza spadkiem posiadanych zasobów zaobserwowany ogólny wzrost
podatności na ubóstwo w okresie transformacji można przypisać występowaniu znaczących luk w zakresie skutecznych mechanizmów zarządzania
ryzykiem. Z jednej strony w większości krajów transformacji nastąpił upadek systemu zabezpieczeń społecznych i bezpłatnych usług publicznych
(Fox 2003; Okrasa 1999b; Bank Światowy 2000). Wiele świadczeń „wyciekło” także do bogatszej części społeczeństwa, np. subwencje cen paliwa,
lub nie było skutecznie ukierunkowanych na biednych (na Łotwie i w Bułgarii z osób objętych świadczeniami społecznymi tylko 2% stanowili biedni).
Z drugiej strony „nowi biedni” nie wykształcili jeszcze mechanizmów radzenia sobie z zaistniałą sytuacją i ich obecne praktyki z zakresu zarządzania
ryzykiem są wciąż dalekie od optymalnych.
47
ZACHOWANIA FINANSOWE W WARUNKACH TRANSFORMACJI
Reaktywne zachowania finansowe są szeroko rozpowszechnionym zjawiskiem w kontekście transformacji w Polsce: większość osób o niskich dochodach bardzo rzadko oszczędza, korzysta z ubezpieczeń w ograniczonym
zakresie i w znacznym stopniu zapożycza się. Tylko 15% gospodarstw domowych o niskich dochodach regularnie oszczędza5. Poważne problemy z budżetowaniem i zarządzaniem przepływem gotówki miała jedna trzecia. Większość ludzi nie planuje swoich finansów, a 7% nie planuje na dłuższy okres niż
miesiąc. Tylko 21% zabezpiecza się na starość. Gospodarstwa domowe
często pożyczają w celu zaspokojenia podstawowych potrzeb i pokrycia nagłych wydatków. W przeciągu ostatnich 5 lat 47% wzięło pożyczkę. Ludzie
o niskich dochodach rzadko korzystają z usług finansowych w celu realizacji
swoich celów finansowych; 33% ciągle nie ma założonego konta w banku.
Podsumowując, tylko 28% gospodarstw domowych o niskich dochodach przezornie zarządza swoimi zasobami. Odzwierciedla to zakorzenione
przyzwyczajenia z czasów komunizmu, gdy ludzie mieli ograniczoną
motywację, by gospodarować finansami domowymi. Bez znaczenia było
bowiem, czy ktoś reaktywnie, czy przezornie zarządza swoimi finansami,
jeśli możliwości konsumpcji były ograniczone, dochód był niski, acz stały,
szeroki wachlarz świadczeń w naturze był dostarczany przez państwo,
emerytury były pewne, własność prywatna była ograniczona, tzw. kultura
marnotrawstwa była wszechobecna, a tylko kilka standardowych usług finansowych było dostępnych na rynku. Dodatkowo, jako wynik poprzednich
rozwiązań instytucjonalnych, w warunkach transformacji nie ma właściwie
żadnych nieformalnych grup samopomocy oszczędnościowo-kredytowych, które są bardzo popularne w krajach rozwijających się i odgrywają
ważną rolę w gromadzeniu zasobów i zarządzaniu ryzykiem (Bouman,
Hospes 1995; Rutherford 1999).
Skutki zmian systemowych wpłynęły na zachowania finansowe gospodarstw. Wiele z nich straciło oszczędności w pierwszych latach transformacji
z powodu hiperinflacji, wprowadzenia rzeczywistych stóp wymiany walut, czy
w wyniku upadku instytucji finansowych. To z kolei podważyło zaufanie do
sektora finansowego, które to ciągle, 20 lat po zmianach systemowych, jest
na niskim poziomie. Co więcej, reformy systemu emerytalnego i szybki rozwój usług finansowych przełożyły odpowiedzialność i ryzyko związane z decyzjami finansowymi z państwa na jednostki, jednocześnie wprowadzając
duże możliwości wyboru, ale też komplikując te decyzje finansowe.
DLACZEGO LUDZIE NIE OSZCZĘDZAJĄ?
Zachowania oszczędnościowe są kluczem do zrozumienia zachowań
finansowych. Na podstawie przeprowadzonych badań można wnioskować,
że dla zrozumienia ograniczonych zachowań oszczędnościowych w gospodarstwach domowych o niskich dochodach w warunkach transformacji
większe znaczenie ma chęć oszczędzania niż cykl życia lub zdolność
oszczędzania.
Analiza zachowań oszczędnościowych wśród gospodarstw o niskich
dochodach w Polsce nie potwierdza neoklasycznych teorii oszczędzania.
Ani teoria cyklu życia Modiglianiego (1954), ani hipoteza permanentnego
dochodu Friedmana (1957) nie znajdują potwierdzenia w danych. Krzywa
oszczędzania w cyklu życia zamiast odwróconej litery „U” przybiera kształt
tej litery, czyli wskazuje na to, że młodsi i starsi oszczędzają bardziej niż ludzie w średnim wieku. Obie teorie nie znajdują odzwierciedlenia w rzeczywistości, ponieważ gospodarstwa domowe o niskich dochodach nie planują
na przyszłość. Dodatkowo niska zdolność oszczędzania nie jest najważniejszym czynnikiem determinującym poziom oszczędzania. Niski dochód
określa w sposób istotny stopę oszczędzania tylko wśród najuboższych.
Teorie instytucjonalne oszczędzania (Beverly, Sherraden 1999) też nie
opisują dobrze tego zjawiska. Rozwiązania instytucjonalne wprowadzone
w latach 90. i na początku XXI wieku w Polsce odegrały minimalną rolę
w kształtowaniu zachowań finansowych Polaków, szczególnie gospodarstw
o niskich dochodach. Jest to odzwierciedlone w małym zainteresowaniu
produktami III filaru systemu emerytalnego i indywidualnymi kontami emerytalnymi. Ponadto analiza nie dostarczyła dowodów, że korzystanie z usług
finansowych stymuluje oszczędzanie.
Behawioralne teorie oszczędzania lepiej odzwierciedlają rzeczywistość.
Tabela 1 prezentuje najbardziej powszechne postawy wobec oszczędzania
wśród osób o niskich dochodach, które można podsumować w kilku punktach.
1. Około 20% gospodarstw o niskich dochodach nie wierzy w ogóle
w oszczędzanie. Nie dostrzegają oni korzyści z oszczędzania w celu realizacji celów w przyszłości i są pewni, że oszczędzanie nie ma sensu.
2. Powszechna jest opinia, że oszczędzanie jest dobre tylko dla bogatych i, mając niski dochód do dyspozycji, nie ma możliwości odłożenia
drobnej sumy pieniędzy. 80% tych, co nie oszczędzają twierdzi, że głównym
powodem jest brak wystarczającego dochodu. Dla 72% wyższy dochód
jest najważniejszym motywatorem do oszczędzania, a 48% zgadza się ze
stwierdzeniem, że tylko bogaci mogą oszczędzać.
3. Nie chce zacząć oszczędzać 25%, ponieważ nie ma wystarczającej
cierpliwości, aby czekać na rezultaty. Nawet jak zaczęli oszczędzać, to
szybko się zrażali wobec braku błyskawicznych efektów i wykorzystali
uzbierane sumy na zaspokojenie doczesnych potrzeb. To potwierdza
tendencje do odkładania ważnych zadań i decyzji na później. Dodatkowo
aż 58% gospodarstw o niskich dochodach jest zdania, że będzie w stanie
oszczędzić w ciągu 12 następnych miesięcy.
Te trzy postawy są mocno skorelowane między sobą i objaśniają
praktyki oszczędnościowe gospodarstw domowych w największym
stopniu, porównując z wszystkimi innymi wyżej dyskutowanymi czynnikami. Podsumowując, to badanie potwierdza centralną hipotezę behawioralnej teorii oszczędzenia, że jednostki nie podejmują decyzji
o oszczędzaniu, ponieważ bardziej preferują szybkie rezultaty osiągane
w krótkim czasie niż w długim (Shefrin, Thaler 1988; Laibson 1996).
Dlatego też odwlekają decyzje o ograniczeniu konsumpcji teraz i oszczędzaniu na przyszłość.
Niska świadomość finansowa jest następnym ważnym czynnikiem
objaśniającym niską stopę oszczędzania wśród mniej zamożnych gospodarstw domowych. Zwykle sprowadza się to do braku umiejętności
stworzenia planu oszczędzania, z jasno określonymi celami i instrumentami
do jego realizacji. Prawie połowa gospodarstw zaczęła oszczędzać, ale
poniosła porażkę.
Badania jakościowe ukazały, że ludzie albo nie stawiają sobie celów
(Nie oszczędzałbym nawet gdybym mógł, ponieważ nie ma na co oszczędzać; Po co stawiać cele, jak zawsze coś się zawali) lub, jeśli kiedykolwiek
sobie je określili, nie byli w stanie się ich trzymać ([trudno jest trzymać
pieniądze] zawsze jest coś na co trzeba je wydać). Gospodarstwa nie znają
na tyle możliwych strategii i narzędzi, żeby móc stworzyć spójną strategię
finansową dla swojej rodziny, która łączy najważniejsze cele finansowe
z odpowiednimi narzędziami do ich realizacji.
Planowanie przyszłości i przygotowywanie się na ryzyko
Aż 80% gospodarstw domowych o niskich dochodach nie wierzy,
że oszczędzanie drobnych sum może pomóc im w osiągnięciu ich celów
finansowych, a 73% z nich nie widzi sensu w planowaniu czegokolwiek na
Tabela 1. Postawy wobec oszczędzania w %
Wyszczególnienie
Warto jest oszczędzać nawet przy niskim dochodzie.
Nie warto jest oszczędzać, ponieważ nigdy nie wiadomo, co przyniesie jutro.
Tylko bogaci mogą oszczędzać.
Każdy może oszczędzać, nawet jeśli to są tylko małe kwoty.
Nawet drobne odłożone kwoty mogą zapewnić większą stabilność i bezpieczeństwo
finansowe w przyszłości.
Nie warto jest oszczędzać, ponieważ trzeba czekać bardzo długo na realizację celów.
Oszczędzanie jest nie możliwe, ponieważ zawsze pojawią się nagłe wydatki, które
zmuszą do wydania zaoszczędzonych pieniędzy.
Chciałem oszczędzać, ale nie udało mi się.
Warto jest trzymać pieniądze na koncie w banku, ponieważ pokusa, aby je wydać,
jest mniejsza.
Całkowicie się
zgadzam
Zgadzam się
Nie zgadzam
się
Całkowicie się
nie zgadzam
Trudno
powiedzieć
20,0
7,0
23,0
12,0
51,0
19,0
25,0
38,0
15,0
46,0
38,0
27,0
6,0
21,0
11,0
16,0
8,0
7,0
3,0
7,0
17,0
6,0
56,0
19,0
15,0
43,0
5,0
22,0
7,0
10,0
15,0
13,0
33,0
33,0
34,0
35,0
7,0
11,0
10,0
8,0
16,0
42,0
22,0
8,0
13,0
Źródło: analiza autora na podstawie danych MFC. Stwierdzenia opracowane na podstawie badań jakościowych.
48
Polityka Społeczna nr 9/2010
tak długi okres, jak 5 czy 10 lat. Aż 64% gospodarstw domowych o niskich
dochodach uważa, że nie jest możliwe odkładanie na wypadek nagłych
wydatków. Aż 41% gospodarstw nie widzi korzyści z zarządzania ryzykiem
w sposób bardziej przewidujący. Są oni także zdania, że nie ma sensu martwić się na zapas i odkładać na „czarną godzinę”. Znajduje to potwierdzenie
w słowach respondentów badań jakościowych: Ludzie nie zawracają sobie
głowy myśleniem, że coś nieprzewidywalnego może się wydarzyć. Mówią,
że jak coś się wydarzy to jakoś sobie poradzą. A jak to się wydarza, uczą
się, że to wcale nie jest takie łatwe.
Dwa fundamentalne obszary koncepcji świadomości finansowej,
mianowicie planowanie i przygotowywanie się na ryzyko, zależą w dużym
stopniu od zachowań oszczędnościowych. Dlatego czynniki wpływające na
nie są podobne do tych opisanych w poprzedniej części tekstu.
Pożyczanie i dług
Preferowanie szybkiej wygranej i wysoka stopa dyskonta wyjaśniają
wysoką skłonność do pożyczania. Mimo wstydu, negatywnych postaw
wobec pożyczania i ograniczonych zdolności do podjęcia właściwych
decyzji finansowych, gospodarstwa domowe o niskich dochodach w warunkach transformacji pożyczają coraz więcej. Analiza dostarcza dowodów
na to, że ludzie o niskich dochodach nie pożyczają w sposób racjonalny,
czyli na rzeczy, których wartość powinna wzrosnąć w przyszłości. Pożyczają albo w celu nabycia sprzętu domowego, czy w celu pokrycia
nagłych wydatków lub zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych.
Bardzo często pożyczanie jest spontaniczne, bez zastanawiania się nad
jego konsekwencjami. Zachowania pożyczkowe wskazują na niski stopień
świadomości finansowej.
Nadmiernie zadłużone jest 5% gospodarstw o niskich dochodach6.
Spośród gospodarstw spłacających obecnie pożyczkę 17% jest nadmiernie
zadłużona; są one w skrajnej biedzie. Znajduje to potwierdzenie w innych
badaniach, które wskazują, że najubożsi są non stop zadłużeni. Opanowali
oni sztukę życia „na kredyt”, spłacania jednej pożyczki z drugiej, i nie
widzą większego sensu zmiany tego sposobu bycia (Palska 2002; Matul
i in. 2004).
Korzystanie z usług finansowych
Konto w banku ma 67% gospodarstw domowych o niskich dochodach, 16% korzysta z usług oszczędnościowych, 24% z formalnych usług
finansowych, 52% z usług ubezpieczeniowych, a 14% posiada kartę kredytową. Podział na tych, którzy używają usług finansowych, i tych, którzy
ich nie używają, nie jest łatwy do określenia. Poziom dochodu i cena usług
finansowych nie są najważniejszymi determinantami korzystania z tych
usług. Jest to istotne tylko dla jednej czwartej gospodarstw, które mają
pozytywne nastawienie, ale są oni wyłączeni przez instytucje finansowe
głównie z powodu za wysokich cen. Jednak prawie połowa gospodarstw
sama rezygnuje z korzystania z usług finansowych ze względu na sceptycyzm, deklarowanie braku potrzeb na takie usługi czy z powodu niskiej
świadomości finansowej.
Profile gospodarstw domowych
ze względu na zachowania finansowe
Opierając się na segmentacji gospodarstw domowych o niskich dochodach, przez wskaźniki świadomości i zachowań finansowych można
wyodrębnić następujące grupy7:
a) planiści (28%) – przejawiają aktywność we wszystkich aspektach
zachowania finansowego, oszczędzają, planują i skutecznie korzystają
z usług finansowych w celu gromadzenia zasobów;
b) tradycjonaliści (24%) – oszczędzają i planują, ale głównie w nieformalny sposób. Są sceptycznie nastawieni do usług finansowych i rzadko
z nich korzystają. Do pożyczania mają stosunek obojętny: nie uważają tej
praktyki za wstydliwą, ale i nie twierdzą, by było to rozwiązanie słuszne;
c) reaktywni (25%) – mają kłopoty finansowe, nie oszczędzają i nie
planują. Jednocześnie mają pozytywne nastawienie do pożyczania i usług
finansowych, co spycha ich w kierunku pułapki zadłużenia;
d) nieświadomi (23%) – nie radzą sobie w żadnym aspekcie zachowań finansowych. Nie planują, nie oszczędzają i mają bardzo negatywne
nastawienie do oszczędzania. Boją się zadłużyć i za wszelką cenę unikają
pożyczania. Ponadto są zdecydowanymi przeciwnikami instytucji finansowych i świadczonych przez nie usług.
Tabela 2. Segmentacja przez świadomość i zachowania finansowe
Tradycjonaliści
Nieświadomi
Udział
24,0
23,0
Profil
Region centralny, mniejsze
miasta i wieś, starsi,
mniejsze gospodarstwa (single, bez dzieci),
podstawowa edukacja,
niski poziom nowoczesnych
umiejętności, średnie
dochody, zatrudnieni, ale
nie na swoim, pewni siebie,
praworządni
Wielkie miasta, wiek 50+,
średnie wykształcenie,
niski poziom nowoczesnych
umiejętności, niski dochód,
bezrobotni, beneficjenci
pomocy społecznej
Wyszczególnienie
Reaktywni
Planiści
25,0
28,0
w%
Kobiety głową gospodarstwa, Wiek 30–49 lat,
wiek 40–59 lat, fataliści
3–4-osobowe gospodarstwa,
średnie i wyższe wykształcenie, wysoki poziom
nowoczesnych umiejętności,
wyższe dochody, stała praca
i samo-zatrudnienie, pewni
siebie, lubiący ryzyko
ZARZĄDZANIE PIENIĄDZEM
Udział tych, którzy mają problemy z budżetowaniem
i kontrolą przepływu gotówki
18,0
56,0
54,0
4,0
4,0
21,0
2,0
18,0
35,0
24,0
14,0
13,0
40,0
12,0
31,0
34,0
3,0
46,0
56,0
52,0
7,0
80,0
15,0
1,0
39,0
9,0
41,0
6,0
88,0
13,0
8,0
82,0
30,0
93,0
32,0
43,0
99,0
62,0
OSZCZĘDZANIE
Udział tych, którzy oszczędzają regularnie lub często
Udział tych, którzy trzymają oszczędności w domu
16,0
48,0
Udział tych, którzy wierzą w planowanie przyszłości i planują
44,0
PLANOWANIE
ZARZĄDZNIE RYZYKIEM
Udział tych, którzy odkładają na nagłe wydatki
Udział tych, którzy pożyczają na nagłe wydatki
Udział tych, którzy mają polisę ubezpieczeniową
27,0
12,0
33,0
Udział tych, którzy spłacają teraz pożyczkę
Udział tych, którzy są nadmiernie zadłużeni
11,0
2,0
POŻYCZANIE
KORZYSTANIE Z USŁUG FINANSOWYCH
Udział tych, którzy posiadają konto w banku
Udział tych, którzy mają kartę kredytową
Udział tych, którzy korzystają z formalnych usług oszczędnościowych
Udział tych, którzy korzystają z formalnych usług pożyczkowych
Udział tych, które korzystają z 3 lub więcej usług
34,0
4,0
5,0
23,0
5,0
46,0
4,0
5,0
32,0
3,0
Źródło: obliczenia własne na podstawie danych MFC.
Polityka Społeczna nr 9/2010
49
ZACHOWANIA FINANSOWE I PODATNOŚĆ NA UBÓSTWO
W celu ustalenia zależności między zachowaniami finansowymi a akumulacją zasobów została przeprowadzona analiza regresji jednorakiej i wielorakiej na obu zbiorach danych MFC i SD. Następnie dokonano modelowania
w celu zbadania wpływu zachowań finansowych na podatność na ubóstwo
(w modelu tym zasoby zostały uwzględnione jako zmienna niezależna).
Wpływ zachowań finansowych na akumulację zasobów
Zgodnie z ramą koncepcyjną przetestowano hipotezę, że wyższy
poziom zasobów gospodarstwa domowego jest związany z wyższym
poziomem świadomości finansowej i przewidującymi zachowaniami finansowymi. Odwrotny łańcuch przyczynowo-skutkowy też jest możliwy, kiedy
to poziom zasobów determinuje zachowania finansowe. Tę możliwość też
wzięto pod uwagę.
Tabela 3 prezentuje trzy wielowymiarowe modele regresji, które najlepiej objaśniają akumulację zasobów. Dla wszystkich modeli współczynniki
regresji dla zmiennych opisujących zachowania finansowe są istotne i mają
oczekiwany znak. Co więcej, po standaryzacji współczynników te, które
opisują zachowania finansowe, mają najwyższe wartości, co wskazuje na
to, że zachowania finansowe w sposób najsilniejszy determinują akumulację zasobów spośród szerokiego wachlarza innych zmiennych wziętych
pod uwagę w analizie. Planiści mają najlepsze wyniki co do akumulacji
zasobów. Trzy inne grupy są zdecydowanie mniej skuteczne w tej kwestii.
Nieświadomi mają najmniej zasobów. Co ciekawe, tak jak w analizie dwuwymiarowej, reaktywni są bardziej skuteczni niż tradycjonaliści.
Kilka innych zmiennych ma też ważny wpływ na akumulację zasobów.
Wśród tych najważniejszych są: źródło dochodu (np. zależność od pomocy
społecznej, bezrobocie), wiek i miejsce zamieszkania. Ci, którzy mają stałą
pracę lub są samozatrudnieni, są skuteczniejsi w akumulacji zasobów.
Trudniej jest gromadzić zasoby tym, którzy mieszkają w małych miastach
i na terenach wiejskich oraz gospodarstwom domowym prowadzonym
przez starszych ludzi.
Wskaźnik zmiany zasobów, dostępny na zbiorze DS, jest bardziej
wiarygodną miarą akumulacji zasobów (model 3 w tab. 3). Jeszcze raz
zachowania finansowe są najmocniejszym z determinantów akumulacji zasobów. Inne ważne zmienne, które wpływają na poziom zasobów, to: miejsce zamieszkania, źródło dochodu, wiek i płeć. Tutaj rezultaty są sprzeczne
z poprzednimi przy wykorzystaniu tylko poziomu zasobów jako zmiennej
objaśnianej. W przypadku gospodarstw, które są zależne od pracy dodatkowej i pomocy społecznej, żyjące poza wielkimi miastami, prowadzone przez
kobiety lub młodsze pary, wzrost zasobów jest bardziej prawdopodobny.
Jednym z możliwych wytłumaczeń jest fakt, że łatwiej jest osiągnąć szybszy wzrost, startując z niskiego poziomu zasobów.
Dodatkowa analiza wielowymiarowa została przeprowadzona na oddzielnych podgrupach przez poziom dochodu, poziom nowoczesnych umiejętności i zasobów8. Wpływ zachowań finansowych na akumulacje zasobów
jest niezależny od poziomu dochodów i nowoczesnych umiejętności. Analizy
na obydwu zbiorach danych dostarczają takie same wyniki. Innymi słowy,
przewidujące zachowania finansowe dają podobne rezultaty w przypadku
tych z najniższym dochodem czy poziomem nowoczesnych umiejętności
życiowych, jak i tych, którzy mają wyższy dochód i umiejętności. Co do
różnic między podgrupami przez poziom dochodów wyniki są mniej spójne.
Tabela 3. Wielowymiarowa analiza wpływu zachowań finansowych na akumulację zasobów
Model 1 (MFC)
Wyszczególnienie
Stała
Profil zachowań
finansowych
Tradycjonaliści
Nieświadomi (ref.)
Reaktywni
Planiścic
Współczynnik
regresji
Model 2 (DS)
Standaryzacja
współczynników
12,31b
Współczynnik
regresji
Model 3 (DS)
Standaryzacja
współczynników
3,33a
Współczynnik
regresji
Standaryzacja
współczynników
-0,16
0,36
0,04
0,47a
2,82b
0,06
0,37
0,21b
0,48
0,03b
0,16
-0,25
-0,44
-0,62b
-0,18
-0,41
-0,03
0,05
-0,07
0,02
-0,04
-0,71b
-0,59a
-0,6a
-0,21
-0,37
-0,09
-0,08
-0,08
-0,02
-0,04
-0,26
-0,09
-0,2
-0,04
-0,1
-0,07
-0,02
-0,05
-0,01
-0,02
Region
Centralny (ref.)
Południowy
Wschodni
Północno-zachodni
Południowo-zachodni
Północny
Miejsce
zamieszkania
Wieś
Małe miasta
Średnie miasta
Duże miasta (ref.)
-0,18
-0,67b
-0,43
-0,03
-0,08
-0,05
-0,98b
-0,04
-0,81a
-0,16
-0,01
-0,06
0,45b
0,62b
0,6b
0,15
0,2
0,09
Płeć
Kobiety
0,22
0,03
-0,49b
-0,08
0,24a
0,08
Wiek
do 29 lat (ref.)
30–39 lat
40–49 lat
50–59 lat
60 lat i więcej
-0,5
-0,08
-0,55
-0,89b
-0,05
-0,01
-0,07
-0,11
1,46b
1,6b
0,67
0,49
0,19
0,25
0,13
0,06
-0,64a
-0,39
-0,66a
-0,95b
-0,17
-0,12
-0,2
-0,23
1 osoba
2 osoby
3 osoby
4 osoby
5 osób i więcej
-0,68b
Ref.
-0,27
-0,17
-0,83b
-0,08
Liczba osób
w gospodarstwie
domowym
ref.
2,21b
1,86a
2,51b
2,2b
0,22
0,23
0,37
0,35
ref.
0,2
0,53
0,45
0,34
0,04
0,14
0,14
0,11
Główne źródło
dochodu
Stała praca
Samozatrudnienie
Rolnictwo
Emerytura, renta
Prace dodatkowe
Pomoc społecznad
-1,26b
-1,31b
-1,31b
ref.
-0,68
-0,73
0,18
0,06
0,06
-0,04
-0,04
2,86b
3,16b
1,36
1,84
1,92
0,45
0,23
0,13
0,24
0,16
0,99
1,17
0,64
1,13
1,55b
0,33
0,18
0,1
0,31
0,28
Bezrobotni w gospodarstwie
Głowa gospodarstwa na
bezrobociu
Udział transferów socjalnych
w dochodzie gospodarstwa
domowego
-0,99b
-0,12
-0,03
-0,01
-0,14
-0,05
-0,34b
-0,03
-0,02b
-0,18
Status bezrobocia
R2
0,43
N
911
-0,03
-0,02
-0,08
0,5
524
0,09
593
a p< = 0,1; b p < =0,05; c w zbiorze DS inna miara jest wykorzystana do opisu zachowań finansowych, wysokie wartości tego indeksu powinny odpowiadać kategorii „planiści”
na zbiorze MFC; d na zbiorze DS dodatkowe prace i pomoc społeczna są umieszczone w tej samej kategorii.
OBJAŚNIENIA: Model 1: na danych MFC; indeks wszystkich posiadanych zasobów przez gospodarstwo jako zmienna zależna. Model 2: na danych DS; indeks wszystkich posiadanych zasobów przez gospodarstwo jako zmienna zależna. Model 3: na danych DS; zmiana indeksu zasobów gospodarstwa jako zmienna zależna. Dla lepszej prezentacji kilka
zmiennych psychograficznych (np. stosunek do ryzyka), które weszły jako zmienne niezależne do tych modeli, nie są zamieszczone w tabeli, ponieważ nie miały istotnego wpływu
na akumulację zasobów.
50
Polityka Społeczna nr 9/2010
Analiza na danych DS wskazuje, że zachowania finansowe mają taki sam
wpływ na akumulację zasobów wśród gospodarstw charakteryzujących się
niskim i wysokim poziomem dochodów. Wyniki na podstawie danych MFC
wskazują, że wpływ zachowań finansowych na akumulację zasobów jest
nieistotny wśród dwóch grup o najniższym poziomie zasobów.
oczekiwany znak w przypadku modeli 1 i 2 na danych MFC. Co więcej, po
standaryzacji współczynników regresji te, które dotyczą zachowań finansowych, mają najwyższe wartości, wyższe niż współczynniki opisujące siłę
wpływu zasobów na podatność na ubóstwo. Bycie planistą lub tradycjonalistą, czyli innymi słowy planowanie swoich finansów, obniża zdecydowanie
podatność na ubóstwo wśród osób o niskich dochodach. Mimo że wyniki
na zbiorze DS są mniej istotne9, można podsumować, że zachowania finansowe są bardzo ważną determinantą podatności na ubóstwo.
Zgodnie z poprzednią analizą miary poziomu zasobów (zarówno posiadanie, jak i zmiana) są drugą co do ważności determinantą podatności
na ubóstwo. Niewiele innych zmiennych ma istotny wpływ na podatność
Wpływ zachowań finansowych na podatność na ubóstwo
Tabela 4 prezentuje cztery modele regresji opisujące wpływ zachowań
finansowych na obniżenie podatności na ubóstwo. Współczynniki regresji dla zmiennych dotyczących zachowań finansowych są istotne i mają
Tabela 4. Wielowymiarowa analiza wpływu zachowań finansowych na podatność na ubóstwo
Model 1 (MFC)
Wyszczególnienie
Współczynnik
regresji
Model 2 (MFC)
Standaryzacja współczynników
Współczynnik
regresji
Model 3 (DS)
Standaryzacja współczynników
Współczynnik
regresji
Współczynnik
regresji
-0,11
-0,39b
-0,07
-0,11
-0,19
-0,31b
-0,16
-0,12
7,92b
Standaryzacja współczynników
Stała
3,39b
Zasoby
Wszystkie zasoby (wysoki)
Zmiana zasobów (pozytywna)
-0,04b
-0,17
-0,04a
-0,14
Tradycjonaliści
Nieświadomi (ref.)
Reaktywni
Planiścic
-0,49b
-0,25
-0,42b
-0,18
Profil zachowań
finansowych
0,15b
-0,39b
0,08
-0,21
0,12
-0,37b
0,06
-0,17
-0,06
-0,1
-0,05
-0,09
Region
Centralny (ref.)
Południowy
Wschodni
Północno-zachodni
Południowo-zachodni
Północny
-0,03
0,05
-0,11
0,09
-0,1
-0,01
0,02
-0,05
0,04
-0,04
-0,15
-0,09
0,01
-0,16
-0,12
-0,06
-0,04
0
-0,05
-0,05
0,78
0,4
1,1
0,95
1,67b
0,06
0,03
0,09
0,06
0,12
0,65
0,13
0,33
0,61
1,05a
0,06
0,01
0,03
0,05
0,1
Miejsce
zamieszkania
Wieś
Małe miasta
Średnie miasta
Duże miasta (ref.)
0,03
-0,17b
0,16a
0,02
-0,08
0,07
-0,18
-0,61b
-0,25a
-0,1
-0,27
-0,09
-0,4
-0,02
2,33b
-0,04
0
0,11
-0,15
0
1,5a
-0,02
0
0,09
Płeć
Kobiety
0,05
0,03
0,03
0,01
0,04
0
-0,07
-0,01
Wiek
do 29 lat (ref.)
30–39 lat
40–49 lat
50–59 lat
60 lat i więcej
0,14
0,02
0,11
0,19
0,07
0,01
0,05
0,11
0,29
0,02
0,22
0,31
0,11
0,01
0,11
0,14
1,16
1,36
1,67
3,02b
0,11
0,13
0,15
0,22
1,11
1,05
1,44
2,57b
0,11
0,13
0,17
0,24
0,04
0,02
-0,34b
-0,15
-0,17b
-0,11
-0,09
-0,09
-0,05
-0,04
-0,03
-0,27a
-0,21
-0,01
-0,11
-0,08
-0,72
-0,83
0,35
-0,46
-0,04
-0,07
0,03
-0,05
-0,81
-0,86
0,24
-0,27
-0,07
-0,09
0,03
-0,04
-0,02
-0,04
-0,15
-0,01
-0,02
-0,05
0,29b
0,15
0,1
0,15
0,07
0,03
-0,47
-0,98
-0,03
-0,04
0,34
-0,91
0,03
-0,05
0,06
0,07
0,03
0,04
0,11
0,21
0,06
0,09
ref.
0,79
-0,83
-1,17
-2,71b
0,04
-0,04
-0,1
-0,15
ref.
0,56
-0,95
-1,3b
-1,61b
0,03
-0,06
-0,14
-0,11
0,4
0,04
0,08
0,01
1 osoba
2 osoby (ref.)
Liczba osób
w gospodarstwie 3 osoby
domowym
4 osoby
5 osób i więcej
2,86b
Model 4 (DS)
Standaryzacja współczynników
Poziom edukacji
głowy
gospodarstwa
Podstawowy (ref.)
Zawodowy
Średni
Wyższy
Nowoczesne
umiejętności
życiowee
Low (ref.)
Average
High
Poziom dochodu
1 kwartyl (ref.)
2 kwartyl
3 kwartyl
4 kwartyl
-0,01
-0,12
-0,24a
0
-0,06
-0,12
0,1
-0,01
-0,24
0,05
-0,01
-0,11
Główne źródło
dochodu
Stała praca
Samozatrudnienie
Rolnictwo
Emerytura, renta
Prace dodatkowe
Pomoc społecznad
-0,08
-0,4a
-0,06
ref.
0,22
0,18
-0,05
-0,07
-0,01
0,02
0,01
0,09
0,05
0,04
0,03
0,04
0,45a
ref.
0,06
0,56a
0,13a
0,07
0,06
0,03
Status
bezrobocia
Bezrobotni w gospodarstwie
Głowa gospodarstwa na
bezrobociu
Udział transferów socjalnych
w dochodzie gospodarstwa
domowego
0,08
0,03
0,29
0,09
0
-0,07
0
0,04
0,01
0,13
6,28b
R2
0,28
0,26
0,13
0,15
N
878
791
456
480
a p< = 0,1; b p < =0,05; c w zbiorze DS inna miara jest wykorzystana do opisu zachowań finansowych, wysokie wartości tego indeksu powinny odpowiadać kategorii „planiści”
na zbiorze MFC; d na zbiorze DS dodatkowe prace i pomoc społeczna są umieszczone w tej samej kategorii; e nowoczesne umiejętności życiowe są zdefiniowane jako umiejętność
posługiwania się komputerem i zdolność komunikacji w językach obcych.
OBJAŚNIENIA: Model 1: na zbiorze MFC, zmienna objaśniana to miara podatności na podstawie potencjalnego wpływu ryzyka zdrowotnego. Model 2: na zbiorze MFC, zmienna objaśniana to miara podatności na podstawie wskaźnika wpływu sześciu większych szoków. Model 3: na zbiorze DS, zmienna objaśniana to miara podatności na podstawie wskaźnika
negatywnych zmian w subiektywnej ewaluacji przystępności podstawowych i luksusowych dóbr. Model 4: na zbiorze DS, zmienna objaśniana to miara podatności na podstawie
negatywnych zmian w subiektywnej ewaluacji przystępności tylko podstawowych dóbr. Dla lepszej prezentacji kilka zmiennych psychograficznych (np. stosunek do ryzyka), które
weszły jako zmienne niezależne do tych modeli, nie są zamieszczone w tabeli, ponieważ nie miały istotnego wpływu na podatność na ubóstwo.
Polityka Społeczna nr 9/2010
51
na ubóstwo. Mimo kilku różnic między modelami można powiedzieć, że
następujące czynniki obniżają podatność na ubóstwo: wyższy poziom
zasobów, pozytywna zmiana zasobów w ostatnim czasie, zamieszkanie
w małym mieście; a następujące je zwiększają: podstawowa lub zawodowa
edukacja, bezrobotni w gospodarstwie, zamieszkanie w średnim mieście,
starsza głowa gospodarstwa.
Dodatkowa analiza wielowymiarowa została przeprowadzona na oddzielnych podgrupach przez poziom zasobów i podatności na ubóstwo w celu
zobaczenia, czy wpływ zachowań finansowych na podatność na ubóstwo
jest istotny dla najbiedniejszych (niski poziom dochodów czy wysoka podatność na ubóstwo). Wyniki są mniej istotne niż w poprzedniej analizie dla
ogółu gospodarstw o niskich dochodach. Na zbiorze MFC badana zależność
jest istotna bez względu na poziom zasobów czy podatności na ubóstwo. Na
zbiorze DS ta zależność nie jest istotna dla najuboższych grup.
WNIOSKI
Świadomość finansowa i zachowania finansowe wydają się mieć zasadnicze znaczenie dla wyjaśnienia podatności na ubóstwo, jako że są najmocniejszymi predyktorami z szerokiego zbioru zmiennych określających
zakres warunków bytowych i zasobów, jakie są wykorzystywane w analizach na dwóch różnych zbiorach danych. Wyniki te są jeszcze bardziej wiarygodne w świetle silnej zależności między przewidującymi zachowaniami
finansowymi i gromadzeniem zasobów. Również i tu zachowania finansowe
stanowią najmocniejszy predyktor akumulacji zasobów. Potwierdza to
słuszność wyboru koncepcji teoretycznej oraz związku przyczynowego
przyjętego w artykule: świadomość finansowa – zachowania finansowe
– zasoby – podatność na ubóstwo.
Segmentacja gospodarstw domowych o niskich dochodach przez
zachowania finansowe wyodrębniła cztery główne grupy:
1) planiści – przejawiają aktywność we wszystkich aspektach zachowania finansowego i korzystają z usług finansowych,
2) tradycjonaliści – oszczędzają i planują, ale głównie w nieformalny
sposób,
3) reaktywni – ci, którzy dużo pożyczają, korzystają z formalnych usług
finansowych, ale nie oszczędzają i nie planują,
4) nieświadomi – ci, którzy mają najniższą świadomość finansową, nie
planują i nie korzystają z usług finansowych.
W odniesieniu do akumulacji zasobów i podatności na ubóstwo przewidujący planiści znacząco różnią się od pozostałych grup. Co ciekawe,
reaktywni odnoszą nieco większe sukcesy pod względem gromadzenia zasobów niż tradycjonaliści. Wskazuje to na znaczenie pożyczania i korzystania z usług finansowych dla powiększania zasobów. Sytuacja przedstawia
się nieco inaczej w przypadku podatności na ubóstwo. Bycie planistą lub
tradycjonalistą znacząco zmniejsza to zagrożenie wśród gospodarstw domowych o niskich dochodach. Z kolei reaktywni i nieświadomi są bardziej
narażeni na ubóstwo. Oznacza to, że przejawami świadomości finansowej
mającymi największe znaczenie dla zmniejszenia podatności na ubóstwo
są: dobre gospodarowanie środkami finansowymi, planowanie, oszczędzanie i antycypowanie ryzyka. Z kolei pożyczanie i zadłużenie nie mają
znaczącego wpływu na podatność na ubóstwo. Efekt korzystania z usług
finansowych z punktu widzenia ograniczenia podatności na ubóstwo jest
niższy niż w odniesieniu do akumulacji zasobów.
Te wyniki mają znaczenie dla mikrofinansów (inkluzji finansowej), które
zakładają, że dostęp do usług finansowych osób o niskich dochodach przyczynia się do wzrostu dobrobytu (Helms 2005). Niniejsza analiza dowodzi,
że dostęp ten jest istotny z punktu widzenia akumulacji zasobów. Segmenty
korzystających z usług finansowych (planiści i reaktywni) mają większą
szansę na zwiększanie zasobów niż pozostałe dwa segmenty, które z usług
tych nie korzystają. Z kolei korzystanie z usług finansowych nie przekłada
się na zmniejszenie stopnia podatności na ubóstwo. Tu większe znaczenie
ma aktywne zarządzanie ryzykiem i planowanie przyszłości bez względu na
to, czy towarzyszy temu korzystanie z usług finansowych (planiści) czy też
nie (tradycjonaliści). Mikrofinanse dążą do osiągnięcia obu celów: ułatwienia akumulacji i ochrony zasobów oraz zmniejszenia podatności na ubóstwo. Wydaje się, że redukcja podatności na ubóstwo wyłącznie poprzez
zapewnienie dostępu do usług finansowych jest utrudniona w warunkach
niskiej świadomości finansowej grupy docelowej.
Prezentowana analiza dostarcza również interesujących wniosków
w odniesieniu do najuboższych grup społecznych. Rzadko wykazują się
one aktywnym zarządzaniem środkami finansowymi, a zadłużenie jest
integralną częścią ich życia. Fakt, że zależność pomiędzy zachowaniami
finansowymi i podatnością na ubóstwo jest istotna, choć słabsza, w przypadku tych grup stanowi potwierdzenie, iż przewidujące zachowania
finansowe są korzystne dla wszystkich, w tym również dla osób ubogich,
52
przynajmniej w kontekście transformacji w Europie Wschodniej. Zarządzanie ryzykiem jest ważnym punktem wyjścia dla tej grupy, ponieważ brak
kontroli nad kosztami nagłych wydarzeń uniemożliwia realizowanie bardziej zaawansowanych celów finansowych i korzystanie z nadarzających
się możliwości.
Podsumowując, reaktywne zachowania finansowe hamują proces
akumulacji zasobów i znacząco zwiększają podatność na ubóstwo w gospodarstwach domowych o niskich dochodach. Jest to ważny wniosek
z punktu widzenia kształtowania polityki rozwoju w Europie Wschodniej,
bowiem dotychczas nie podjęto żadnych działań w celu poprawy świadomości finansowej gospodarstw domowych oraz propagowania przewidujących zachowań finansowych w procesie transformacji. Ze 156 programów
edukacji finansowej prowadzonych w 27 krajach UE w 2007 r. zaledwie
14% realizowanych było w 10 krajach Europy Wschodniej (Habschick et
al 2007).
Głównym wyzwaniem dla twórców polityki rozwoju, a w szczególności
dla branży mikrofinansowej, jest wybór najlepszego sposobu propagowania przewidujących zachowań finansowych. Każde z rozwiązań – edukacja
finansowa, poprawa usług finansowych czy wprowadzenie rozwiązań
instytucjonalnych – ma wady i zalety. Beverly i Sherraden (1999) słusznie
wymieniają kluczowe czynniki sukcesu w zakresie zmiany nastawienia
z reaktywnego na przewidujące: informacja, dostęp do dobrych usług finansowych, bodźce motywacyjne i stała opieka. Jednakże warto rozróżnić
między transferem informacji a edukacją, która to ma za zadanie krzewienie
wiedzy, umiejętności i właściwych postaw tak ważnych, jak pokazuje powyższa analiza, w kontekście transformacji. Ponadto bodźce motywacyjne
i stała opieka są bardzo istotne, jak pokazują ostatnie badania wykonane
przez Ashraf i współpracowników (2006). Wykazali oni, że instrumenty
oszczędnościowe, które promują regularność i „zamrażają” środki cieszą się dużą popularnością tylko wtedy, kiedy działania komunikacyjne
i marketingowe są kontynuowane, bo inaczej gospodarstwa powracają do
wyjściowego stanu niskiego oszczędzania. Jedynie długofalowe rozwiązania łączące wszystkie kluczowe elementy mają szanse doprowadzić do
trwałych zmian.
Na koniec należy stwierdzić, że przedstawione wyniki uwypuklają potrzebę włączenia w większym stopniu tematyki zachowań finansowych oraz
świadomości finansowej w dalszych badaniach na temat ryzyka, ubóstwa,
mikrofinansów i rozwoju.
1
2
3
4
5
6
8
9
Możliwy jest również odwrotny związek przyczynowy: reaktywne zachowania finansowe mogą wynikać z wysokiej podatności na ubóstwo. Zastosowane podejście
badawcze uwzględnia również taką możliwość.
Korzystając z oficjalnych statystyk Milanovic zaniża poziom ubóstwa przed transformacją. Analizy danych historycznych wskazują spadek ubóstwa w czasach komunizmu. Jednak są dowody, że w większości krajów Europy Wschodniej 10–20%
populacji żyła w ubóstwie (5% w skrajnym ubóstwie) pod koniec lat 80. (Ladanyi,
Szelenyi 2000; Golinowska 2002; Tarkowska 2000; Domański 2002).
W większości badań jakościowych wydatki na zdrowie są głównym ryzykiem dla
gospodarstw domowych o niskich dochodach w warunkach transformacji (Matul
i in. 2004). Palska (2002) w swoich badaniach jakościowych na temat stylów życia
ubogich w Polsce potwierdza, że seria kilku chorób stanowi poważny problem
finansowy, ponieważ większość biednych gospodarstw domowych nie ma odłożonych środków, żeby sprostać nagłym wydatkom. Szoki zdrowotne są ważne także
dlatego, że są one jednym z najczęstszych ryzyk i w większości przypadków nie
mogą być odłożone w czasie. Ponadto w skład gospodarstw o niskich dochodach
wchodzi więcej osób, które trzeba leczyć z tego samego, skromnego budżetu.
Dostęp do leczenia i leków stał się drogi.
Wyniki te są potwierdzone przez inne badania. Czapiński i Panek (2003, 2005)
wykazali, że prawie 80% polskich gospodarstw nie oszczędza w żadnej formie i połowa z nich jest obecnie w trakcie spłacania pożyczki. Ipsos (2004) donosi, że tylko
12% Polaków udało się odłożyć trochę pieniędzy w porównaniu z 1999 r., kiedy ta
statystyka wynosiła 25%.
Nadmiernie zadłużone są te gospodarstwa, dla których miesięczna spłata długów
(bez brania pod uwagę kredytu hipotecznego) jest większa niż 25% miesięcznego
dochodu do dyspozycji. Biorąc pod uwagę fakt, że temat zadłużenia jest w Polsce
delikatny, stopa pożyczania jest trudna do oszacowania w sondażach. Dlatego
można przyjąć, że w Polsce jest więcej nadmiernie zadłużonych gospodarstw niż
pokazują zaprezentowane statystyki.
Segmentacja przy wykorzystaniu analizy czynnikowej (metoda k-średnich) na wszystkich wymiarach świadomości i zachowań finansowych (wszystkie zmienne przekształcone na zmienne 0-1).
W ten sposób możliwe było sprawdzenie istotności dochodu i edukacji dla akumulacji zasobów (niemożliwe przy zastosowanym podejściu, ponieważ obie zmienne
wchodziły w skład opisu zasobów gospodarstwa domowego). Te dodatkowe analizy pozwoliły także zweryfikować odwrotną hipotezę przez spojrzenie, czy wpływ
zachowań finansowych na akumulację zasobów jest istotny dla tych, co mają niską
i wysoką bazę zasobów, poziom dochodów czy edukacji.
Wyniki na zbiorze DS są mniej istotne (dla modeli 3 i 4 na zbiorze DS p = 0,15), ale
mają taki sam znak, jak w przypadku istotnych zależności uzyskanych na zbiorze
Polityka Społeczna nr 9/2010
MFC. Jest to związane z tym, że miara podatności na ubóstwo na zbiorze DS ma
znacznie wyższe wymagania co do mocy statystycznej i potrzebuje większej próby,
ponieważ jest opracowana na podstawie subiektywnych obserwacji zmian w zdolności konsumpcyjnej wśród tych, którzy doświadczyli ryzyka i musieli sprostać
nagłym wydatkom. Dzieje się tak, ponieważ wśród tych, którzy nie doświadczyli
ryzyka, znajduje się grupa „szczęśliwców”, którzy są podatni na ubóstwo, ale
w analizie zostali zakwalifikowani jako nie podatni, ponieważ nie można było zaobserwować ich subiektywnych opinii.
LITERATURA
Ashraf N., Karlan D., Yin W. (2006), Household Decision Making and Savings Impacts:
Further Evidence from a Commitment Savings Product in the Philippines.
Barberis N., Thaler R. (2003), A Survey of Behavioural Finance. In Handbook of the
Economics of Finance, Edited by G.M. Constantinides, M. Harris and R. Stulz,
Elsevier Science B.V.
Beverly S. (1997), How Can the Poor Save? Theory and Evidence on Saving in LowIncome Households, Working Paper No. 97-3, Center for Social Development,
St. Louis: Washington University.
Beverly S.G., Sherraden M. (1999), Institutional determinants of saving: Implications
for low-income households and public policy, „Journal of Socio-economics”
No. 28, s. 457–473.
Bouman F., Hospes O. (1995), Financial Landscapes Reconstructed.
Chambers R., Conway G.R. (1992), Sustainable rural livelihoods: practical concepts
for the 21st century, IDS Discussion Paper 296.
Cohen M., McCord M., Sebstad J. (2003), Reducing Vulnerability: Demand for and
Supply of Microinsurance In East Africa, Synthesis Report.
Cohen M., Sebstad J. (2003), Financial Education for the Poor, Microfinance Opportunities, Working paper No 1, www.microfinanceopportunities.org.
Czapinski J., Panek T., red. (2000, 2003, 2005), Diagnoza Społeczna 2000, 2003,
2005: Warunki i jakość życia Polaków, Warszawa: WSPiZ.
Dercon S., red. (2005), Insurance Against Poverty, WIDER, Oxford University Press.
Domański H. (2002), Ubóstwo w społeczeństwach postkomunistycznych, Warszawa:
ISP.
Fox L. (2003), Safety Nets in transition Economies. A Primer. Social Protection Unit,
Humand Development Network, World Bank.
Friedman M. (1957), A theory of the consumption function, National Bureau of
Economic Research General Series No. 63. Princeton: Princeton University
Press.
Gamanou G., Morduch J. (2002), Measuring Vulnerability to Poverty, WIDER Discussion Paper 2002/58, UN, Helsinki.
Golinowska S., Beblo M., Lauer Ch., Piętka K., Sowa A. (2002), Poverty Dynamics in
Poland. Selected Quantitative Analyses, CASE-Warsaw/ZEW-Mannheim.
GUS (2004), Warunki życia ludności, Warszawa.
Habschick M., Seidl B., Evers J. (2007), Survey of the Financial Literacy Schemes in
the EU27, http://ec.europa.eu/internal_market/finservicesretail/docs/capability/
report_survey_en.pdf.
Helms B. (2005), Access for All. Building Inclusive Financial Systems, Consultative
Group to Assist the Poor, World Bank.
Hoddinott J., Quisumbing A. (2003), Methods for microeconometric risk and vulnerability assessments, Social Protection Discussion paper No. 324, Social
Protection Unit, Humand Development Network, World Bank.
Holzmann R., Jorgensen S. (2000), Social Risk Management: a new conceptual
framework for social protection and beyond, Social Protection Discussion paper
No. 6, Social Protection Unit, Humand Development Network, World Bank.
IPSOS (2004), Oszczędzanie Polaków: lata 1999–2004, Warszawa.
Katona G. (1975), Psychological Economics, New York: Elsevier.
Lacoste J.P. (2003), Livelihood Strategies of Poor Women in Zimbabwe: a Multidisciplinary Perspective, unpublished PhD thesis, Graduate Institute of Development
Studies, Universtity of Geneva.
Ladanyi J., Szelenyi I., red. (2000), Poverty and social structure in transitional societies, Centre for Cooperative reseach, Yale Univesrsity.
Laibson D. (1996), Hyperbolic Discount Functions, Undersaving, and Savings Plans,
NBER Working Paper 5635.
Lont H., Hospes O. (2004), Livelihood and Microfinance: Anthropological and Sociological Perspectives on Savings and Debt, Eburon Academic Publishers.
Matul M., Pawlak K., Falkowski J. (2004), Priorytety wzmacniania edukacji finansowej
wśród ubogich rodzin w Polsce, MFC Research Paper.
Milanovic B. (1998), Income, Inequality, and Poverty during the Transition from Planned to Market Economy, Washington D.C.: World Bank.
Modigliani F., Brumberg R. (1954), Utility analysis and the consumption function: An
interpretation of cross-section data, w: K.K. Kurihara (red.), Post-Keynesian economics, New Brunswick, NJ: Rutgers University Press, s. 388–436.
Moser C. (1998), The asset vulnerability framework: reassessing urban poverty reduction strategies, „World Development” No. 26(1).
Okrasa W. (1999a), Who avoids and who escapes from poverty during the transition:
evidence from polish panel 1993–96, World Bank.
Okrasa W. (1999b), The Dynamics of Poverty and the Effectiveness of the Poland’s
Safety Net (1993–96), World Bank.
Palska H. (2002), Bieda i dostatek. O nowych stylach życia w Polsce w latach 90.,
Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN.
PFRC (2005), Measuring Financial Capability: an Exploratory Study, Prepared for
Financial Services Authority by Personal Finance Research Centre, University
of Bristol.
Ravallion M. (1997), Famine and Economics, „Journal of Economic Literature”
No. 35(3).
Rosenzweig K., Binswanger H. (1993), Wealth, Weather Risk and the Composition
and Profitability of Agriculture Investements, „Economic Journal” No. 103.
Rutherford S. (1999), The Poor and Their Money, Institute for Development Policy and
Management, University of Manchester.
Sebstad J., Cohen M. (2000), Microfinance, Risk Management, and Poverty, AIMS
Paper, Washington, D.C.: Management Systems International.
Shefrin H.M., Thaler R. H. (1988), The Behavioural Life-Cycle Hypothesis, „Economic
Inquiry” No. 26(4), s. 609–643.
Sherraden M. (1991), Assets and the Poor, Armonk, NY: M.E. Sharpe, Inc.
Szukiełkojć-Bieńkuńska A. (1996), Relatywne linie ubóstwa i wyniki ich zastosowania
w badaniach budżetów domowych, w: S. Golinowska (red.), Polska bieda. Kryteria. Oceny. Przeciwdziałanie, Warszawa: IPiSS.
Tarkowska E., red. (2000), Zrozumieć biednego. O dawnej i obecnej biedzie w Polsce,
IFiS PAN, Warszawa: Typografika.
Thaler R.H., Shefrin H.M. (1981), An Economic Theory of Self-Control, „Journal of
Political Economy” No. 89, s. 392–410.
UNDP (2006), Human Development Report.
World Bank (2000), Making Transition Work for Everyone. Poverty and Inequality in
Europe and Central Asia, Washington D.C.
World Bank (2001), Attacking Poverty, World Development Report 2000/1, Washington D.C.
World Bank (2005), Growth, Poverty and Inequality. Eastern Europe and the Former
Soviet Union, Washington D.C.
SUMMARY
This paper examines links between financial behaviours of low-income individuals and their vulnerability to poverty in transition context of Poland. Based on a multidisciplinary approach and an analysis conducted on two qualitative and two quantitative
datasets, this study shows that reactive financial behaviours in low-income households hamper asset accumulation and significantly increase vulnerability to poverty. Driven by levels of financial capability, the financial behaviours are instrumental in explaining vulnerability to poverty as they are the strongest predictor from a wide menu of other livelihood and asset variables. Limited
long-term financial planning, saving and preparing for risks increase vulnerability, whereas borrowing and using financial services
do not influence it much, though help to accumulate assets. The relationship between financial behaviours and vulnerability is
weaker but also true for the poorest groups, which shows that the poorest can benefit from greater financial capability, especially
if it is coupled with better access to safety nets. Given that vulnerability to poverty increased significantly over the last 20 years in
the transition countries, I argue that determinants of reactive financial behaviours are key to develop sound vulnerability reduction
policies. While different actors have been trying to eliminate structural vulnerability drivers during the transition period, there have
been few actions to promote proactive financial behaviours. This study draws also important conclusions for microfinance. Achieving vulnerability reduction through ‘access to finance’ agenda uniquely is not evident in the context where individuals have low
financial capabilities. It seems like microfinance will not be fully successful in meeting its development objectives in the transition
context if it does not consider promoting proactive financial behaviours.
NOWE KSIĄŻKI
JAKOŚĆ ŻYCIA SENIORÓW W XXI WIEKU. KU AKTYWNOŚCI. Zbiór opracowań pod redakcją Doroty Kałuży i Piotra Szukalskiego, Wydawnictwo Biblioteka, Łódź
2010, stron 267.
POZIOM I STRUKTURA POPYTU NA PRACĘ W ŚWIETLE BADAŃ PODLASKICH PRACODAWCÓW. Redakcja naukowa Ryszard Cz. Horodeński i Cecylia Sadowska-Snarska, WSE w Białymstoku i IPiSS w Warszawie, Białystok–Warszawa 2010, stron 259.
Polityka Społeczna nr 9/2010
53