POWSTANIE STYCZNIOWE W ZAGŁĘBIU DĄBROWSKIM Po

POWSTANIE STYCZNIOWE W ZAGŁĘBIU DĄBROWSKIM
Po trzecim rozbiorze Polski w 1795 roku zarówno zachodnia Małopolska, jak i cała Rzeczpospolita na 123 lata dostała się pod panowanie zaborców. W tym
czasie Zagłębie Dąbrowskie stało się regionem granicznym, w którym kolejno sprawowali rządy Prusacy, Rosjanie, Austriacy i znów Niemcy. (…)
Administracyjnie Zagłębie Dąbrowskie należało wówczas do powiatu olkuskiego w guberni radomskiej. Od 1848 roku przez Zagłębie Dąbrowskie prowadziła
droga żelazna warszawsko-wiedeńska. W 1859 roku połączone z nią zostały największe ośrodki przemysłowe w Dąbrowie Górniczej, Będzinie i Sosnowcu. Przez
Zagłębie wiódł najważniejszy szlak komunikacyjny z Królestwa Polskiego i całego imperium rosyjskiego do Krakowa i Wiednia oraz do Katowic i Berlina.
Rozwój gospodarczy regionu w połowie XIX wieku nie zmienił stosunków społeczno-ekonomicznych ludności, nadal obowiązywało prawo czynszowo-pańszczyźniane. Karłowate gospodarstwa chłopskie nie dawały utrzymania, a pańszczyzna, głównie w dobrach prywatnych, skutecznie hamowała napływ chłopów do
przemysłu.
Pod koniec lat pięćdziesiątych XIX wieku tak w Zagłębiu Dąbrowskim, jak i w całym Królestwie Polskim nastąpiła radykalizacja nastrojów ludności, żądano
swobód narodowych i społecznych. Rozpoczęły działalność koła konspiracyjne. W 1861 i 1862 roku w stolicy i na prowincji miały miejsce wielotysięczne demonstracje. Patriotycznie nastawieni działacze niepodległościowi powołali w Warszawie Komitet Centralny Narodowy, który postawił sobie za cel odbudowanie państwa
polskiego. Wśród służących w armii rosyjskiej Polaków powstało tajne sprzysiężenie planujące powstanie zbrojne. Ruch patriotyczny w Zagłębiu Dąbrowskim
skupił się wokół właściciela kilku kopalń węgla kamiennego oraz właściciela ziemskiego Jacka Siemieńskiego, który został przywódcą spiskowców. (…)
Opanowanie nadgranicznego obszaru Zagłębia Dąbrowskiego gwarantowało kontrolę nad drogą żelazną z Królestwa Polskiego do Prus i Austrii. Tędy zatem
mogły być dostarczane zakupione za granicą transporty broni. Przewidywano również produkcję uzbrojenia na miejscu, w licznie działających w Zagłębiu zakładach
metalowych. „Trójkąt Trzech Cesarzy” był przewidywany również jako obszar koncentracji oddziałów powstańczych przybywających do Kongresówki z Galicji.
Oddziały te planowano zasilać ochotnikami z całej Europy. (…) Najczynniejszymi spiskowcami oprócz Jacka Siemieńskiego byli m.in.: Telesfor Maksymilian
Wanert – kontroler Kasy Górniczej w Dąbrowie Górniczej, Marcin Kalaga – praktykant kolejowy w Maczkach, Andrzej Goldman – pracownik kolejowy
w Sosnowcu, Bronisław Holtz – naczelny mechanik dyrekcji Zachodniego Okręgu, oraz Maksymilian Zdanowicz – inspektor Komory Celnej w Sosnowcu.
14 października 1862 roku władze carskie wprowadziły w Królestwie Polskim stan wojenny. (…) Rosjanie, uprzedzając powstanie, rozpoczęli pobór młodych
mężczyzn do wojska, podejrzewanych o chęć udziału w planowanej insurekcji. W tej sytuacji Komitet Centralny Narodowy zdecydował o rozpoczęciu powstania
w nocy z 22 na 23 stycznia 1863 roku. Głównym punktem koncentracji spiskowców w Zagłębiu Dąbrowskim miał być zamek będziński. Niestety, zamierzenie to
z różnych przyczyn się nie powiodło. Spiskowcy z nastaniem świtu opuścili zamek i małymi grupami przedarli się do Ojcowa, gdzie zorganizowano już obóz
powstańczy. Tam został sformowany oddział pod dowództwem naczelnika wojennego i cywilnego województwa krakowskiego w jednej osobie, pułkownika Apolinarego Kurowskiego. Już od 1 lutego niewielkie oddziały rozpoczęły rozpoznanie sił rosyjskich w Zagłębiu. Za granicą, we Wrocławiu, Bytomiu i Wiedniu czekały
przygotowane dla powstańców zapasy broni i amunicji. Oponowanie stacji granicznych kolei warszawsko-wiedeńskiej stało się koniecznością.
5 lutego pułkownik Apolinary Kurowski rozpoczął marsz z Ojcowa w celu wyzwolenia Zagłębia Dąbrowskiego. Pierwszym miastem zajętym bez walki był
powiatowy Olkusz, w którym ustanowiono władze powstańcze i utworzono Gwardię Narodową. (…) Po utworzeniu powstańczych władz powiatowych oddział
pułkownika Kurowskiego 6 lutego oswobodził Sławków, w którym również ustanowił władze Tymczasowego Rządu Narodowego. Następnie powstańcy zajęli stację
graniczną w Maczkach, skąd wcześniej uciekli Rosjanie. W nocy z 7 na 8 lutego oddział powstańczy zaatakował dworzec kolejowy i komorę celną w Sosnowcu
(dzisiaj Sosnowiec Główny). Po 5-godzinnej bitwie Moskale zostali pokonani. W walce wyróżnili się kosynierzy dowodzeni przez kapitana Teodora Cieszkowskiego awansowanego po bitwie na pułkownika. Zdobycie granicznych stacji drogi żelaznej zapewniło powstańcom kontrolę połączeń kolejowych z Austrią i Prusami.
Odtąd to powstańcy wykonywali odprawy celne i kontrolowali ruch graniczny.
Po zdobyciu Sosnowca już bez walki zajęte zostały: Będzin, Dąbrowa Górnicza, Czeladź i Siewierz. Tym samym w całym Zagłębiu Dąbrowskim została ustanowiona władza Tymczasowego Rządu Narodowego. Opanowanie przez powstańców tak dużego i strategicznie ważnego obszaru Królestwa Polskiego nie miało
precedensu w całym powstaniu styczniowym, chociaż nie zostało to należycie docenione tak przez ówczesną, jak i dzisiejszą historiografię. Rozpoczął się krótki, bo
trwający do 23 lutego okres polskich rządów w Zagłębiu. (…) Po sukcesach powstańców w Zagłębiu, Rosjanie postanowili odbić utracone terytorium. Sprzyjała
temu klęska oddziałów powstańczych poniesiona 17 lutego podczas próby zdobycia Miechowa. Przegrana bitwa miała decydujący wpływ na sytuację w Zagłębiu.
Pułkownik Teodor Cieszkowski, w obliczu zbliżających się przeważających sił rosyjskich, postanowił wycofać się z Dąbrowy Górniczej. Oddział swój skierował
przez Koziegłowy na Panki. Ostatecznie po utarczkach z Rosjanami założył obóz w okolicach Mrzygłodu, z którego po krótkiej bitwie odszedł do Ojcowa. Rosjanie
już 22 lutego ponownie zajęli Dąbrowę Górniczą, a następnego dnia wkroczyli do Sosnowca. W zaistniałej sytuacji władze powstańcze w Zagłębiu Dąbrowskim
zeszły do podziemia. Przerwane zostały dostawy broni i amunicji, dostarczane koleją żelazną.
Pomimo tych niepowodzeń Zagłębie nadal było terenem walk oddziałów partyzanckich. 22 marca w Kuźnicy Masławskiej pod Łazami oddział pułkownika
Cieszkowskiego po zerwaniu połączeń telegraficznych i zniszczeniu trzech mostów oraz linii kolejowej starł się z oddziałami rosyjskimi.(…) 20 kwietnia z Galicji
przybył liczący ponad 300 ludzi oddział powstańczy kapitana Mossakowskiego, który planował zajęcie Olkusza. Niestety, nie było to możliwe ze względu na znaczne
siły rosyjskie w tym mieście. (…) Po kilku potyczkach Polacy wycofali się w okolice Poręby i Łaz, skąd 24 kwietnia dotarli do Żarek. Tam rozegrała się jedna
z najkrwawszych w Zagłębiu bitew, w której każda z walczących stron straciła ponad 100 ludzi. Resztki powstańczego oddziału wróciły do Galicji.
W tym samym czasie nieoczekiwanie z województwa kaliskiego nadciągnął do Zagłębia oddział Józefa Oxińskiego. 23 kwietnia stoczył on bój pod Siewierzem, 25
kwietnia pod Łazami i wreszcie 5 maja, zmierzając do Galicji, wdał się w walki w samym centrum Zagłębia pomiędzy Dąbrową Górniczą a Sosnowcem, gdzie poległa znaczna liczba powstańców.
W nocy z 3 na 4 maja granicę austriacko-rosyjską przekroczył 500-osobowy oddział dowodzony przez pułkownika Józefa Miniewskiego. Wśród powstańców
była grupa cudzoziemców – Włochów i Francuzów, którymi dowodził garibaldczyk podpułkownik Francesco Nullo. 5 maja oddział został otoczony i zaatakowany
przez Moskali pod Krzykawką nieopodal Sławkowa. W bitwie tej poległ podpułkownik Francesco Nullo. Oddział poszedł w rozsypkę, (…) wielu trafiło do niewoli.
(…) Po kolejnym niepowodzeniu (w bitwie oddziału dowodzonego przez Ramockiego z oddziałami rosyjskimi pod Szycami) władze powstańcze wstrzymały wysyłanie oddziałów do Kongresówki. Mimo to jeszcze 28 maja jeden z podjazdów opanował Modrzejów i skonfiskował tam kasę rządową z komory celnej.
Na tym jednak walka się nie skończyła. W okolicach Żarek i Łaz nadal działały patrole z oddziału Zygmunta Chmieleńskiego, pozyskując nowych ochotników oraz
niszcząc tory kolejowe i zrywając połączenia telegraficzne.
(…) Obecność w Zagłębiu Dąbrowskim dużych sił moskiewskich sprawiła, że od października powstańcy zmienili taktykę walki. Odtąd działali małymi
grupami, których głównym celem było zdobywanie pieniędzy na działalność powstańczą (…).
W 1912 roku Józef Piłsudski, opracowując plany przyszłej insurekcji mającej umożliwić Polsce wywalczenie niepodległości, dokonał szczegółowej analizy działań
powstańczych 1863 roku w Zagłębiu Dąbrowskim. Uwzględniając położenie strategiczne „Trójkąta Trzech Cesarzy” oraz jego potencjał ludzki i gospodarczy,
właśnie w Zagłębiu Dąbrowskim zaplanował rozpoczęcie przyszłego powstania (…).
dr Zbigniew Matuszczyk
Czeladź:
IEC
W
SNO
22.01-28.02.2013 r. – Muzeum Saturn – wystawa pt. „W krwawym polu srebrne ptaszę...”
Podczas wernisażu – godz. 17:00 – wykład prof. D. Nawrota, pokaz filmu pt. "Powstanie Styczniowe w Zagłębiu Dąbrowskim" oraz koncert pieśni powstańczych
SO
1 L u t e g o • G o d z. 12.00 • S o s n o w i e c • E x p o s i l e s i a
Wystąpią:
Tadek Firma Solo, Pięć Dwa Dębiec, DJ Haem, Hemp Gru,
Bas Tajpan, Paweł Kukiz, Luxtorpeda, Janusz „Yanina” Iwański z zespołem.
Koncert dedykowany przede wszystkim dla młodych odbiorców. Wstęp wolny (liczba miejsc ograniczona).
Współorganizatorami koncertu są:
Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Urząd Miejski w Sosnowcu, Narodowe Centrum Kultury, Stowarzyszenie Pokolenie.
Ojców:
19.01.2013 r. – Ojcowski Park Narodowy – msza św. w Kaplicy „Na Wodzie” w Ojcowie, złożenie kwiatów pod tablicą pamiątkową, pokazy balonowe
„powstańczym szlakiem”, konkursy i zabawy dla dzieci, prelekcja Jadwigi Broczkowskiej, otwarcie trasy narciarskiej „Dolina Sąspowska”, bieg narciarski
(a w przypadku braku śniegu przechadzki z Nordic Walking pod kierunkiem instruktora), pokaz zimowych psich zaprzęgów, konkurs na strój narciarski w stylu retro,
ognisko powstańcze, kulig dla dzieci i rodziców, przejażdżki saniami, grochówka wojskowa
Olkusz:
kwiecień/maj 2013 r. – Miejska Biblioteka Publiczna – wystawa „Pamięć powstania styczniowego na ziemi olkuskiej”
maj/czerwiec 2013 r. – Muzeum Regionalne PTTK – wystawa „Powstanie styczniowe na ziemi olkuskiej”
4-5.05.2013 r. – Sławków, Krzykawka, Olkusz – rajd turystyczny „Złaz powstańczy 1863 roku”
05.05.2013 r.– Stary Cmentarz w Olkuszu – uroczystości przy grobie płk. Francesco Nullo
Bitwa o Dworzec w Sosnowcu - Inscenizacja Historyczna
9 lutego o godz. 17:00 pod Dworcem Głównym w Sosnowcu
Inscenizacja historyczna upamiętniająca walki o Dworzec Główny w Sosnowcu oraz złożenie kwiatów pod tablicą pamiątkową.
Udział w przedsięwzięciu wg scenariusza Krzysztofa Bordy wezmą grupy rekonstrukcyjne oraz młodzież liceów im. Emilii Plater oraz Stanisława Staszica w Sosnowcu,
która około godz. 16:00 przejdzie z pochodniami spod budynków swoich szkół do budynku dworca.
Po zakończeniu inscenizacji i złożeniu kwiatów odbędzie się Apel Oręża Polskiego.
Organizatorzy: Urząd Miejski w Sosnowcu, PKP PLK S.A.,
II LO im. Emilii Plater i IV LO im. Stanisława Staszica, Zespół Szkół Gastronomiczno-Hotelarskich w Sosnowcu,
Muzeum Miejskie „Sztygarka” w Dąbrowie Górniczej oraz Muzeum w Sosnowcu.
05.05.2013 r. – Miejski Ośrodek Kultury w Olkuszu - koncert i wystawa
Powiat zawierciański:
16.01. 2013 r. – godz. 16:00 – Towarzystwo Miłośników Ziemi Zawierciańskiej – spotkanie pt. „Powstanie Styczniowe w Powiecie Zawierciańskim”
20.01.2013 r. - godz. 12:00 – Grób Nieznanego Żołnierza – następnie przy trzech mogiłach powstańczych w Zawierciu oraz Grobie Zachertów w Zawierciu-Kromołowie
22.01.2013 r. – stary cmentarz w Szczekocinach – uroczystości rocznicowe
24.01.2013 r. – Klub Pasjonatów Historii Lokalnej w Porębie – spotkanie pt. „Poręba Mrzygłodzka w czasie Powstania Styczniowego 1863-1864
26.01.2013 r. – Szczekociny – sesja popularnonaukowa z okazji 150. rocznicy Powstania Styczniowego
05.02.2013 r. – Zawiercie – rocznica pierwszej potyczki powstańczej w Zawierciu – uroczystości przy krzyżu ul. 11-go Listopada
Sosnowiec:
15.01 – 23.02.2013 r. – Miejska Biblioteka Publiczna - wystawa pt. „Powstanie Styczniowe 1863”. Podczas wernisażu: wykład prof. D. Nawrota
pt. „Powstanie styczniowe w Sosnowcu” oraz pokaz filmu „Powstanie styczniowe w Zagłębiu Dąbrowskim”
17.01.2013 r. godz. 11:00 - Muzeum w Sosnowcu – konferencja naukowa „Powstania styczniowe w Zagłębiu Dąbrowskim w 150. rocznicę wybuchu”
Prelegenci: prof. D. Nawrot, P. Matyszkiewicz, D. Jurek.
31.01.2013 r. – 09.02.2013 r. – II Liceum Ogólnokształcące im. Emilii Plater – wystawa poświęcona Powstaniu Styczniowemu
Podczas finisażu 09.02.2013 r.: śpiewanie pieśni patriotycznych, wykład prof. Z. Woźniczki, A. Rybaka oraz pokaz filmu „Powstanie styczniowe w Zagłębiu Dąbrowskim”
Następnie młodzież z II Liceum Ogólnokształcącego im. Emilii Plater i IV Liceum Ogólnokształcącego im. Stanisława Staszica przejdzie w pochodzie z zapalonymi
pochodniami pod Dworzec Główny.
01.02.2013 r. – godz. 8:30 – 01.02.2013 r. – godz. 8:30 – Sosnowiec Maczki - Msza św. w kościele parafialnym p.w. św. Piotra i Pawła, uroczysta akademia
w Zespole Szkół Ogólnokształcących nr 11, a następnie przejście spod kościoła parafialnego na rynek przy ulicy Krakowskiej i odsłonięcie tablicy pamiątkowej.
Ponadto:
- konkurs organizowany przez Muzeum w Sosnowcu pt. „Powstanie Styczniowe – 150 lat minęło” dla uczniów szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych
- wycieczki edukacyjne szlakiem miejsc związanych z powstaniem styczniowym w Sosnowcu (maj/czerwiec 2013 r.)
- możliwość zdobycia turystycznej odznaki krajoznawczej PTTK Oddział w Sosnowcu im. A. Janowskiego „Śladami Powstania Styczniowego w Zagłębiu Dąbrowskim”
Sławków:
15.03.2013 r. – Zespół Szkół nr 2 w Niegowonicach – rozstrzygnięcie konkursu plastycznego pt.: „Ślady Powstania Styczniowego w powiecie zawierciańskim”,
ogłoszonego w styczniu 2013r. we wszystkich szkołach gimnazjalnych powiatu zawierciańskiego
22.03.2013 r. – 10:00 – Kazimierówka – złożenie kwiatów na mogile powstańczej w rocznicę potyczki
22.03.2013 r. – 11:00 – Miejski Ośrodek Kultury Centrum w Zawierciu – sesja popularnonaukowa połączona z wystawą pamiątek powstańczych
oraz promocją książki podsumowującej wiedzę na temat powstania styczniowego i losów powstańców Powiatu Zawierciańskiego
23.03.2013 r. – 13:00 - teren parku przy Pałacyku Szymańskiego w Zawierciu – meta rajdu „Przebiśniegom na spotkanie”, organizowanego przez PTTK Zawiercie
rajd przebiegać będzie śladami potyczek Powstania Styczniowego w powiecie, na mecie zaprezentowana będzie rekonstrukcja jednej z potyczek z udziałem grupy rekonstrukcyjnej
23.03.2013 r. – godz. 16:00 – Miejsko-Gminna Biblioteka Publiczna w Pilicy – III Spotkanie z Historią poświęcone losom Powstania Styczniowego i powstańców na ziemiach Pilicy
24.03.2013 r. – 12:00 – Msza Św. w Kościele w Zawierciu-Kromołowie oraz odsłonięcie tablicy pamiątkowej na grobie powstańców Edmunda i Witolda Zachertów
03.05.2013 r. – 11:00 – cmentarz w Niegowonicach – msza św., a następnie przejście do remizy strażackiej na dalsze uroczystości
06.06.2013r. – 9:00 – Rajd Kościuszkowski w Szczekocinach – śladem miejsc potyczek powstańców styczniowych
06.10.2013 r. – Szczekociny – oddanie salwy honorowej przez Grupę Rekonstrukcji Historycznej „Pułk Żuawów Śmierci” z Buska-Zdroju - ku czci powstańców styczniowych
04.12.2013 r. – Goleniowy – uczczenie rocznicy potyczki pod Goleniowami
Skład Komitetu Zagłębiowskiego obchodów 150. rocznicy Powstania Styczniowego w Zagłębiu Dąbrowskim
20.01.2013 r. - III Zimowy Rajd Patriotyczny dolinami rzek Białej Przemszy i Sztoły – Sławkowska Syberiada 2013
06.02.2013 r. godz. 12:00 – Rynek, Ratusz Miasta Sławkowa - Inscenizacja historyczna Powstańczy Naczelnik Wojenny i Cywilny Województwa Krakowskiego
pułkownik Apolinary Kurowski proklamuje zwierzchnictwo Tymczasowego Rządu Narodowego nad miastem Sławkowem
06.02.2013 r. godz. 13:15 – Miejski Ośrodek Kultury - wernisaż wystawy „Pierwsze oficjalne obchody wybuchu Powstania Styczniowego w Sławkowie,
zorganizowane w dniu 20 stycznia 1915 roku przez Legionistów Polskich z Departamentu Wojskowego Naczelnego Komitetu Narodowego” – fotoreportaż
06.02.2013 r. godz.17:00 – Zespół Szkół im. Jana Pawła II – wieczór historyczny: Inscenizacja pt. „Przejęcie władzy w Sławkowie w dniu 6 lutego 1863 r.
przez powstańców w imieniu Tymczasowego Rządu Narodowego” oraz gawęda historyczna pt. „Powstanie Styczniowe w Sławkowie i Zagłębiu Dąbrowskim
oraz pamięć o jego uczestnikach wśród społeczności naszego miasta”
Więcej informacji na www.sosnowiec.pl
Organizatorzy wydarzeń:
Organizatorzy koncertu:
Patron medialny: