Wojciech Tokarz - PYTANIA O DUSZĘ

PYTANIA O DUSZĘ
C
A.Wojnar
A.Wojnar
zym jest dusza? Gdzie należy jej szukać? Czy istnieją leżnych teorii. Jedna z nich to dualizm duszy i ciała, zakładający,
możliwości poznawcze pozwalające na takie poszukiwania? że dusza jest niezależna od mózgu, który jest czymś w rodzaju
Odpowiedzi na te i inne pytania starali się znaleźć wybitni kra- maszyny. Teorie monistyczne zakładają istnienie duszy i ciała
kowscy uczeni, zgromadzeni na otwartej konferencji naukowej jako różnych aspektów jednolitej substancji – Boga. Można
W poszukiwaniu duszy...,
również podejść do tematu
która miała miejsce w auli
materialistycznie, uznając,
Collegium Novum Uniże stany duszy zależą od stawersytetu Jagiellońskiego
nów ciała bez jednoczesnego
12 marca 2009 roku. Spotzaprzeczania istnieniu świakanie zostało zorganizowane
domości. Można w końcu
z inicjatywy Koła Neuroskłonić się ku podejściu bionaukowców „Neuronus”,
logicznemu, według którego
działającego przy Instytucie
mózg jest organem służącym
Zoologii UJ, pod patronatem
do przetrwania, a nie do
naukowym Centrum Koperpoznawania samego siebie.
nika Badań InterdyscypliStąd jedynie wychodząc na
narnych.
zewnątrz, można go badać
Od zarania dziejów człoi wyciągać sprawdzalne
wiek starał się zgłębić tawnioski co do jego natury
jemnicę duszy i odnaleźć
i mechanizmu działania.
jej siedlisko. Chociaż samo
Badania
te wykazują, że maProf. Marian H. Lewandowski
pojęcie „dusza” na przestrzeterialne i psychiczne aspekty
ni wieków próbowano definiować na wiele różnych sposobów, mózgu są ściśle powiązane: materia mózgu decyduje o ekspresji
do dziś nie istnieje jedna spójna definicja, wyjaśniająca w pełni, świadomości, ale aktywność psychiczna – świadomość – kształczym ona właściwie jest i gdzie się znajduje. Postrzegana przez tuje mózg, wywołując w nim określone zmiany materialne.
człowieka jako byt, materialny lub niematerialny, umiejscawiana
Świadomość zaś można definiować doświadczalnie jako
była w wielu różnych częściach ludzkiego ciała, a co się z tym zdolność do postrzegania własnego istnienia oraz rozpoznawania
wiąże – jej poszukiwania miały ścisły związek nie tylko z ludzką własnej osoby, jednak zdolność ta nie jest domeną wyłącznie
religijnością, ale także z rozwojem nauk doświadczalnych oraz człowieka. Człowiek jest nie tylko gatunkiem posiadającym
medycyny. Historyczny zarys tych poszukiwań przedstawił świadomość, ale również religijnym, wykazującym złożoną
zgromadzonej publiczności w słowie wstępnym prof. Marian H. moralność, zdolność do empatii, rozróżniania dobra i zła oraz
Lewandowski, neurobiolog
rozwiązywania dylematów
z Instytutu Zoologii UJ.
moralnych. Wszystko wskaCzy dusza istnieje niezuje więc, iż w tych właśnie
zależnie od ciała? A w zasazjawiskach możemy dopatrydzie co ma wspólnego mózg
wać się świadectw istnienia
z duszą? Te fundamentalne
duszy, choć nasza wiedza jest
pytania zadał na samym
wciąż ograniczona, z powopoczątku kolejnego wykładu
du braku narzędzi, które moMyśl, dusza, świadomość
głyby posłużyć zgłębieniu
prof. Jerzy Vetulani z Instego tematu.
tytutu Farmakologii PAN,
Kolejny z zaproszonych
w którym to zwrócił uwagę
wykładowców: prof. Ryszard
na neurobiologiczne oblicze
Tadeusiewicz z Akademii
poszukiwania duszy. Jeśli
Górniczo-Hutniczej, mówił
bowiem chcemy się dowieo Komputerowych symuladzieć, czy ciało człowieka
cjach w poszukiwaniu duszy.
jest mieszkaniem duszy, auZwrócił on uwagę na zasadProf. Jerzy Vetulani
tomatycznie rodzi się pytanie
nicze różnice w metodach
o to, jakie miejsce w ludzkim ciele ściśle jest powiązane z du- poszukiwania prawdy o zjawiskach, z którymi się spotykamy.
szą. Podobnie jest z korelacją pomiędzy duszą i świadomością, Empirycy dochodzą do prawdy głównie na drodze doświadczeponieważ uznając te pojęcia za powiązane ze sobą, wkraczamy nia, które zazwyczaj wiąże się z obiektami materialnymi. Mew dyskusję jeszcze bardziej pełną trudnych pytań i ciekawych tafizycy natomiast jako metodę stosują rozumowanie naukowe,
faktów. Często myślimy, że na podstawie obserwacji aktywno- dotyczące również sfery niematerialnej. Należy więc zwrócić
ści neuronów mózgu możemy bezpośrednio mówić o aktywnej uwagę, czy w takim razie analogiczne rozumowanie oparte na
duszy, jednak w kwestii relacji ciała i duszy istnieje kilka nieza- naukowych regułach doprowadzi do odnalezienia tytułowej
ALMA MATER
59
A.Wojnar
A.Wojnar
duszy? Jeśli tak, to należałoby uzyskać potwierdzenie w postaci Boga. Otoczenie przeżywane jest jako świat bezwzględnego osadoświadczenia, które w oczywisty sposób wiąże się z materią, motnienia, rozpadający się, spustoszony, świat bez przyszłości.
a więc nie jest do końca słuszne. Dlatego też, jeśli chodzi o byty W rozważaniach tych nie można jednak pominąć pozytywnego
niematerialne, o wiele trudniej znaleźć odpowiedź na stawiane aspektu depresyjnego cierpienia. Bywa ono drogą do głębi przepytania, z racji tego, iż brakuje skutecznych kryteriów ewaluacji żywania, do poznania siebie i wartości życia, niekiedy właśnie
rozumowania naukowego. Istnieje jednak pewna możliwość do odkrycia swojej duchowości.
badania hipotez odnoszących się do bytów niematerialnych
Istotną filozoficzną przeciwwagą dla naukowych sposobów
za pomocą komputera, lecz nie jest to na tyle zaawansowana poszukiwania duszy była prelekcja księdza prof. Janusza Mączki
technika, żeby przy jej pomocy
z PAT Filozoficzne i teologiczne
móc potwierdzić zakładane
problemy z duszą. Zreferowane
tezy. Przykładowo: model
w niej zostało spojrzenie na
sieci neuronalnej mózgu spohistorię tego problemu, porządzony na komputerze jest
czynając od konfliktu fundaw stanie odzwierciedlić współmentalistów i redukcjonistów,
działanie kilku neuronów, ale
dotyczącego rozwiązywania
w porównaniu do tak złożonej
problemu duszy w sposób
struktury, jaką jest mózg, jest
filozoficzny przeciwstawnie
jedynie małym punktem na
do wizji naukowej, kończąc
mapie poszukiwań. Z filona twierdzeniach filozofów od
zoficznego punktu widzenia
Platona, przez Plotyna, Arystonasuwa się również analogia,
telesa i św. Tomasza z Akwinu
jakoby dusza była zależna od
do Kartezjusza. Te filozoficzne
ciała w podobny sposób, jak
podstawy posłużyły w dalszej
oprogramowanie jest zależne
części wykładu do nakreślenia
Uczestnicy obrad podczas konferencji
od komputera. Posuwając się
tematu w ujęciu teologicznym.
dalej, można zapytać, czy istnieje program niewymagający Filozofia jest przecież w wielu wypadkach dopasowana do wydo swojego działania komputera oraz, jak słusznie zauważono mogów teologicznych, bo chociaż współczesne sformułowania są
w późniejszej dyskusji, kto byłby twórcą takiego programu? oparte na Piśmie Świętym i założeniach doktorów Kościoła, to duNiestety, na te pytania odpowiedź, zdaje się, jeszcze długo nie sza służy jako narzędzie do wytłumaczenia uniwersalnych prawd
zostanie poznana.
wiary. Powiązania z nauką są w tym zakresie bardzo nieznaczne,
Kolejny wykład: Kiedy dusza boli dr Dominiki Dudek z Kli- jeśli w ogóle występują. Odnosząc się do wcześniej poruszanych
niki Psychiatrii Dorosłych CM UJ dotyczył chorób psychicz- zagadnień, według teologii chrześcijańskiej człowiek ma jedną
nych, a szczególnie depresji,
duszę, ale nie jest ona jedna dla
które można nazwać chorobami
wszystkich ludzi, a w naturze
duszy. Jest to istotny i bardzo
ludzkiej łączy się pierwiastek
ciekawy problem medyczny,
duchowy i cielesny.
gdyż schorzenia te odróżniają
Świetnym podsumowasię od innych dolegliwości
niem konferencji była przeprzede wszystkim postrzegamowa księdza prof. Michała
niem ich przez chorych nie
Hellera, dotycząca tematów
tylko jako dysfunkcji cielesprzedstawionych w wystąnych, ale problemów z własną
pieniach jego przedmówców,
osobowością, własnym „ja”.
połączona z dyskusją, w której
Cytując słowa dr Dudek: Osowzięli udział zgromadzeni
ba cierpiąca z powodu depresji
goście. Pomimo tak zróżnicomoże prezentować całą gamę
wanych prób poszukiwania,
zaburzeń. [...] Aby spróbować
przy obecnym stanie wiedzy
Wykłady cieszyły się ogromnym zainteresowaniem studentów
przybliżyć się do przeżyć człona najważniejsze pytania doi publiczności
wieka pogrążonego w depresji,
tyczące zagadnienia duszy nie
należy pamiętać, że jego ból dotyczy trzech powiązanych ze udało nam się odpowiedzieć. Nie to jednak było naszym celem.
sobą obszarów. Cierpienie fizyczne spotyka się tu z cierpieniem Ważne jest, aby konfrontować różne spojrzenia i przeciwstawpsychicznym i duchowym. [...] Depresja intensyfikuje doznania ne poglądy, dyskutować z ludźmi o innych zainteresowaniach
bólowe oraz wiąże się z głębokim przeżywaniem utraty zdrowia badawczych i poznawać ich punkt widzenia. Przekonanie, że
i możliwości realizowania planów życiowych. Z drugiej strony, mimo tak wielkiej złożoności poruszanych zagadnień wciąż
objawy bólowe stanowią część obrazu psychopatologicznego ze- warto poszukiwać odpowiedzi na najtrudniejsze nawet pytania,
społów depresyjnych. Ból psychiczny w melancholii to niedające pozwala nam myśleć, że nasza konferencja zakończyła się suksię zwerbalizować wewnętrzne cierpienie relacjonowane przez cesem. Bezczynność bowiem nie daje odpoczynku.
głęboko depresyjnych pacjentów. [...] Temu towarzyszy głębokie
cierpienie duchowe: poczucie utraty siebie, opuszczenie przez
Wojciech Tokarz
60
ALMA MATER