depresyjność a poczucie koherencji u osób chorych z 1 typem

depresyjność a poczucie koherencji u osób chorych z 1 typem

Nowiny Lekarskie 2007, 76, 5, 406-413
KRYSTYNA KUROWSKA, BEATA BRZYSKA-WILUSZ, MIROSŁAWA FELSMANN, MARIOLA GŁOWACKA
DEPRESYJNOŚĆ A POCZUCIE KOHERENCJI U OSÓB CHORYCH Z 1 TYPEM CUKRZYCY
DEPRESSION AND SENSE OF COHERENCE IN PEOPLE SUFFERING FROM TYPE 1 DIABETES
Katedra i Zakład Pedagogiki i Dydaktyki Pielęgniarskiej
Wydział Nauk o Zdrowiu
UMK CM w Bydgoszczy
Kierownik: Mirosława Felsmann
Streszczenie
Wstęp. Cukrzyca jest jedną z najbardziej rozpowszechnionych chorób cywilizacyjnych na świecie. Powikłania jej prowadzą do
pogorszenia jakości życia, kalectwa a nierzadko i śmierci.
Celem pracy było zbadanie poziomu poczucia koherencji (SOC) u osób z rozpoznaną cukrzycą 1 typu oraz określenie związku
pomiędzy poziomem SOC i jego składowymi a poziomem depresji.
Materiał i metoda badawcza. Badania przeprowadzono wśród 84 pacjentów z Katedry i Kliniki Endokrynologii i Diabetologii oraz
z Przyszpitalnej Poradni Diabetologicznej Szpitala Uniwersyteckiego im. dra A. Jurasza w Bydgoszczy, w oparciu o Kwestionariusz
Orientacji Życiowej Antonovskyego – SOC 29 – do pomiaru SOC, Inwentarz Depresji Becka BDI – do badania depresji oraz ankietę
demograficzną.
Wyniki. Wykazano, iż osoby chore na 1 typ cukrzycy z niskim poziomem depresyjności posiadają wyższy poziom SOC niż osoby
chore na 1 typ cukrzycy z wysoką depresyjnością.
Wnioski. Silne SOC wpływa na lepsze funkcjonowanie chorych na cukrzycę typu 1 oraz łagodzi stopień nasilenia depresyjności. Wydaje się
celowe – uwzględnienie w opiece diabetologicznej działań psychoedukacyjnych, mających na celu podnoszenie poziomu SOC.
SŁOWA KLUCZOWE: depresja, poczucie koherencji (SOC), cukrzyca typu 1.
Summary
Introduction. Diabetes is one of the most common civilization-related diseases in the world. Its complications lead to worsening
of life quality, disability and even death.
Aim of the study was to assess the level of the sense of coherence (SOC) in patients with diagnosed type 1 diabetes and to find
a relationship between the components and level of SOC and depression level.
Material and method. The study included 84 patients of the Endocrinology and Diabetology Department and Clinic, Jurasz University
Hospital in Bydgoszcz. Antonovsky’s life orientation questionnaire –SOC-29, Beck’s Depression Index (BDI) and demographic survey
were used in the study.
Results. The study shows that patients with type 1 diabetes with low depression level have higher SOC level than patients with type 1
diabetes with high depression level.
Conclusions. Patients with type 1 diabetes who have strong SOC function better and their depression is rather mild. It seems necessary
to introduce psychoeducational actions to diabetology care in order to elevate the SOC level.
KEY WORDS: depression, sense of coherence (SOC), type 1 diabetes mellitus.
Wstęp
W ostatnich latach cukrzyca stała się jedną z najbardziej
rozpowszechnionych chorób cywilizacyjnych na świecie.
Ze względu na masowość występowania stała się
problemem społecznym. Niezależnie od swojego typu oraz
rozpoznania towarzyszy do końca życia chorej osoby. Ma
to szczególne znaczenie zwłaszcza, jeżeli chodzi o typ 1,
dotyczący najczęściej ludzi młodych. Jest chorobą, której
powikłania prowadzą do pogorszenia jakości życia a często
do kalectwa. Ogromne znaczenie w przebiegu leczenia
cukrzycy ma nastawienie psychiczne człowieka do swojej
choroby. Niski poziom akceptacji choroby sprzyja nasileniu
lęku i depresji, osłabia motywację do leczenia oraz siły do
codziennej walki z chorobą. Osoby chore często nie zdają
sobie sprawy z tego, w jaki sposób niewielkie pozytywne
zmiany poczynione w sferze emocji, zachowań, podejścia
do świata i ludzi mogą wpłynąć na ich dalsze życie – jego
dowartościowanie i zwiększenie jego znaczenia dla nich
samych i dla otoczenia. Jednym z czynników powodujących
radzenie sobie w życiu w ogóle, jak i z chorobą jest poczucie
koherencji (SOC) występujące u każdego z nas w różnym
nasileniu. Konstrukt ten składa się z trzech komponentów:
poczucia zrozumiałości – pozwalającego widzieć świat
jako bardziej uporządkowany, jasny; poczucia zaradności
– umożliwiającego radzenie sobie w sytuacjach trudnych
oraz poczucia sensowności – wyrażającego wolę życia oraz
przekonanie, że warto się angażować i kreować własne
życie [1]. Celem niniejszej pracy było zbadanie poziomu
poczucia koherencji (SOC) u osób z rozpoznaną cukrzycą
1 typu oraz określenie związku pomiędzy poziomem SOC
i jego składowymi a poziomem depresji.
Depresyjność a poczucie koherencji u osób chorych z 1 typem cukrzycy
Materiał i metoda badawcza
Badania przeprowadzono w terminie od lipca do grudnia
2006 roku po uzyskaniu wcześniejszej zgody Komisji
Bioetycznej UMK CM w Bydgoszczy (KB/542/2005)
spośród 84 pacjentów z Katedry i Kliniki Endokrynologii
i Diabetologii oraz z Przyszpitalnej Poradni Diabetologicznej
Szpitala Uniwersyteckiego im. dr. A. Jurasza w Bydgoszczy,
w oparciu o Kwestionariusz Orientacji Życiowej Aarona
Antonovskyego – SOC 29 służący do pomiaru poczucia
koherencji, Inwentarz Depresji Becka BDI do badania
depresji oraz ankietę demograficzną. Do opisu zmiennych
zastosowano statystyki opisowe, do badania różnic między
grupami zastosowano testy istotności różnic (t-Studenta,
F-Fischera), wykorzystano korelacje nieparametryczne RSpearmana (współczynnik korelacji rangowej). Za istotne
statystycznie uznano wskaźniki spełniające warunek p <
0,05.
Wyniki badań
Badaniami objęto 84 respondentów. Były to osoby
pełnoletnie. Kryterium doboru do badanej grupy stanowiła
rozpoznana cukrzyca typu 1. Wśród ankietowanych
przeważały kobiety – 53,57%, miejscem zamieszkania
badanych zazwyczaj było miasto w 72,61% (61 osób),
natomiast 23 osoby mieszkały na wsi (27,38%). Osób
wolnych było więcej niż pozostających w związku. Stanowiły
one 55,95% (47 badanych), pozostających w związku było
44,04%, czyli 37 osób. Największy odsetek stanowiły osoby
z wykształceniem średnim 40,47% (34 osoby), stosunkowo
liczne również było wykształcenie zawodowe – 25% (21
osób), natomiast wykształcenie, takie jak pomaturalne
i wyższe było rzadsze i występowało w 13% i 14%.
Bardzo złą sytuację materialną stwierdziły 2 osoby, co
stanowiło 2,38%, zazwyczaj najczęstszą sytuacją materialną
wskazywaną przez respondentów była sytuacja średnia,
47,61% (40 osób) lub dobra 29,76% (25 osób). Bardzo dobrą
sytuację podała tylko 1 osoba więcej od deklarujących swoją
sytuację materialną jako bardzo złą i stanowiło to 3,57%,
natomiast złą sytuację zadeklarowało aż 16,66% badanych
i było to 14 osób.
Pozostałe zmienne (wiek, masę ciała, wzrost, BMI,
poczucie koherencji i jego składowe oraz globalne
poczucie koherencji) określono na podstawie średniej,
minimum, maksimum, odchylenia standardowego.
Określono również wpływ choroby na: pełnienie ról
społecznych, karierę, oraz na stosunek otoczenia do
chorych (tab. 1.). Wśród diabetyków typu 1 średni wiek
wynosił 34 lata. Najmłodszy badany miał 18 lat, najstarszy
60 lat. Zmienność mierzona odchyleniem standardowym
wyniosła 10 lat. Największą grupę stanowiły osoby w
przedziale wiekowym między 24. a 44. rokiem życia.
W następnej kolejności rozpatrywano masę ciała
respondentów. Średnia masa ciała wynosiła 69 kg,
najniższa 41 kg, najwyższa 107 kg. Zmienność mierzona
odchyleniem standardowym wyniosła 13,83, co oznacza,
407
że najbardziej liczna grupa chorych z cukrzycą w badanej
populacji mieściła się w przedziale wagowym od 56 do
82 kilogramów. Średnia wzrostu badanej grupy osób
wyniosła 170 cm. Przeciętnie badani mieścili się w
granicach od 160–180 cm wzrostu. Najniższa osoba miała
154 cm, a najwyższa 193 cm. W tym przypadku odchylenie
standardowe uzyskało wartość 9,65. Dla wskaźnika BMI
średnia wartość wyniosła 23,42. Najniższy wskaźnik
BMI podany w grupie to 14, najwyższy 39. Odchylenie
standardowe było równe 3,87. Na tej podstawie można było
stwierdzić, że większość badanych mieści się w przedziale
19–27. Można prognozować, że charakterystyczna dla tej
grupy badanych osób jest skłonność do nadwagi.
Kolejnym problemem poddanym analizie było
poczucie koherencji. W grupie badanych osób średnie
poczucie zrozumienia wynosiło 49,35 punktów, najniższy
wynik uzyskany w tej podskali to 23 punkty, najwyższy
69 punktów i zmienność mierzona odchyleniem
standardowym to 9,37. Średnie poczucie zaradności
osiągnęło wartość 50,27, najniższy wynik wyniósł 19,
najwyższy 66. W związku z tym, że zrozumienie, jako
skala, składa się z 11 itemów, natomiast zaradność jest
badana 10 itemami, można szacować, że zaradność
u cukrzyków jest wyższa niż ich poczucie zrozumienia.
Średni poziom sensowności obliczono na 41,44,
najniższy uzyskany wynik to 15, najwyższy 55.
Zmienność jest również trochę mniejsza, bo wynosi 8,56.
Skala składa się z mniejszej ilości itemów, z 8, można
założyć, że sensowność jest zbliżona do zaradności. W
następnej kolejności rozpatrywano globalne poczucie
koherencji. Przeciętne SOC wynosiło 141,07. Opierając
się na teoretycznych doniesieniach można uznać, że są to
wartości charakterystyczne dla osób zdrowych. Najniższy
uzyskany wynik to 57, najwyższy 185, w związku, z
czym zróżnicowanie w tej grupie badań jest dosyć spore.
Zróżnicowanie mierzone odchyleniem standardowym
wynosiło 24,32. Dalsze rozważania dotyczyły poziomu
depresji mierzonej skalą Becka. Obliczona średnia
wyniosła 13,78, co wskazuje na łagodny poziom depresji.
Minimalny wynik był 1 – bez depresji, natomiast
maksymalny 44, co wskazuje, że w tej grupie badanych
nie ma osób, które mają najwyższą, czyli bardzo silną
depresję. Odchylenie standardowe jest równe 10, więc
przeciętne wyniki badanych mieszczą się w granicach
3–23 punktów.
W pytaniu dotyczącym wpływu choroby na pełnienie
ról społecznych wykorzystano skalę o przedziale od 0–10
punktów. W tym przypadku wskazany był przez badane
osoby zarówno minimalny, jak i maksymalny wynik.
Średnia ocena wpływu choroby na pełnienie ról wyniosła
3,46, co oznacza, że są to wyniki niskie. Badani nie
zaobserwowali dużego wpływu choroby na pełnienie ról
społecznych. Odchylenie standardowe miało wartość 2,97,
co też wskazuje, że przeciętnie respondenci mieszczą się
w skali do niespełna 6 punktów. Respondenci zapytani o
408
Krystyna Kurowska i inni
wpływ choroby na karierę, uzyskali wyniki trochę wyższe,
ponieważ oceniają go na poziomie średnim 4,45; odchylenie
standardowe jest 3,23 czyli chorzy mieszczą się w granicy
siódmego punktu w skali odpowiedzi. W przeprowadzonych
badaniach zapytano również o wpływ choroby na stosunek
otoczenia do chorych. Ankietowani zdecydowanie nie
zauważają takiego wpływu, mimo że są osoby, które podają
maksymalny wynik, natomiast przeciętny wynik wynosi
1,55, co oznacza, że nie widzą takiej tendencji. Odchylenie
standardowe jest również mniejsze – wynosi 2,49, czyli
respondenci mieszczą się w granicach od 0–4 punktów.
W dalszej części pracy poddano analizie występowanie
związku zmiennych pośredniczących, takich jak: wiek,
wykształcenie, sytuacja materialna, wskaźnik BMI, z
poziomem depresji u chorych z cukrzycą 1 typu, a także
z poziomem SOC (tab. 2.). Wiek koreluje w sposób
istotny statystycznie wyłącznie ze skalą Becka (0,26).
Związek ten jest związkiem słabym. Oznacza to, że wraz
z wiekiem rośnie poziom depresyjności, ale jest to słaba
tendencja. Analizując kolejną zmienną pośredniczącą
– wykształcenie – można stwierdzić, że jest ono związane
w sposób istotny statystycznie z sensownością (0,22), ale
również na poziomie słabym. Wyniki wskazują na to, że ze
wszystkimi badanymi wskaźnikami związana jest sytuacja
materialna. Posiada słaby związek ze zrozumieniem
(0,24), natomiast z zaradnością (0,33), SOC globalnym
(0,37) i sensownością (0,43) na poziomie przeciętnym. W
przypadku depresyjności zachodzi następująca zależność:
im wyższa sytuacja materialna, tym niższy poziom
depresyjności (0,53). W przypadku BMI nie mamy
istotnych statystycznie związków, za każdym razem są
one albo związkami nikłymi, albo nikłymi przeciwnymi
dla skali Beck.
Kolejnym problemem poddanym analizie była ocena
różnic w zakresie poziomu SOC oraz poziomu depresyjności
między kobietami, a mężczyznami. W przypadku
zrozumienia, zaradności, sensowności, SOC globalnego
i poziomu depresji nie stwierdzono istotnych statystycznie
różnic. Kobiety (137,93) miały niższy poziom poczucia
koherencji od mężczyzn (144,69), natomiast depresyjność
mierzona Skalą Becka okazała się trochę wyższa niż
u mężczyzn (12,10). Różnica ta nie wykazuje jednak
istotności statystycznej. Osoby mieszkające w mieście
(49,17), jak i mieszkające na wsi (49,42), mają ten sam
poziom zrozumienia. Mieszkający na wsi mają nieco
wyższą zaradność (50,90), sensowność (41,96) oraz
SOC globalne (142,29). Wyższy jest także poziom
depresyjności w skali Becka (13,91). Nie są to jednak
różnice istotne statystycznie. Analiza wykazała, że
zarówno osoby mieszkające na wsi, jak i mieszkające
w mieście mają taki sam poziom poczucia koherencji
oraz poziom depresyjności. Podobny wniosek możemy
przedstawić oceniając różnice w średnich poziomu
SOC oraz poziomu depresyjności u osób pozostających
w związku oraz pozostających w stanie wolnym. Dane
liczbowe wskazują, że zarówno osoby pozostające w
związku (49,42) jak i będące w stanie wolnym (49,17)
mają ten sam poziom zrozumienia. Osoby pozostające w
związku mają nieco wyższy poziom zaradności (50,90),
sensowności (41,96) oraz SOC globalnego (142,29),
ale nie na tyle, aby powodował on istotne statystycznie
różnice. W przypadku skali Becka pozostający w związku
mają nieco wyższy poziom depresyjności (13,91), ale
różnica ta również nie jest istotna statystycznie. Można
więc stwierdzić, że stan cywilny nie ma wpływu na
poziom poczucia koherencji i jego składowe oraz na
poziom depresyjności.
W dalszym etapie zbadano występowanie związku
pomiędzy poziomem SOC i jego składowymi, a poziomem
depresji u chorych na 1 typ cukrzycy. Wszystkie podskale
poczucia koherencji, czyli zrozumienie (0,63), zaradność
(0,73), sensowność (0,66), SOC globalny (0,75) korelują
w taki sposób, że im wyższy poziom jakiegokolwiek
składnika poczucia koherencji, tym niższy poziom depresji.
Za każdym razem związek ten jest istotny statystycznie
na poziomie p < 0,05. Siła związku przedstawia się w ten
sposób, że dla zrozumienia i sensowności ten związek
można określić jako związek silny, natomiast dla zaradności
i globalnego poczucia koherencji jest on związkiem bardzo
silnym. Oznacza to, że istnieje bardzo duża zależność
pomiędzy poczuciem koherencji a niską depresyjnością.
Wysokie poczucie koherencji sprzyja niskiej depresyjności i
to jest bardzo istotna tendencja. Różnica w poziomie SOC ze
względu na poziom depresyjności zawiera jednoczynnikową
analizę wariancji, w której dla osób z różnym poziomem
depresji porównywane są: poczucie zrozumienia, zaradności,
sensowności, SOC globalne. Wszystkie różnice okazały
się bardzo istotne statystycznie, co oznacza, że możemy
tutaj mówić o tym, iż depresyjność różnicuje SOC. To,
w jaki sposób różnicuje, obrazują nam średnie, czyli
przeciętne podskal poczucia koherencji ze względu na poziom depresyjności. Osoby bez depresji mają zdecydowanie
wyższe wyniki w zakresie wszystkich zmiennych
(zrozumienia i zaradności, i sensowności, i globalnego SOC)
niż pozostałych. Im wyższy stopień depresji, tym większa
jest to różnica, np. osoby bez depresji mają 55 punktów
zaradności, z łagodną depresją – 46, natomiast z umiarkowanie
ciężką – 37. Szczególnie mocno różnice te widać w przypadku
globalnego SOC równego 155 dla osoby bez depresji,
128, czyli już poniżej normy, dla osoby z łagodną depresją
i tylko 109 dla osoby z umiarkowanie ciężką depresją.
W dalszej kolejności poddano analizie współczynniki
korelacji dla kobiet i dla mężczyzn oraz istotność różnic
pomiędzy tymi współczynnikami. Zarówno u kobiet, jak i u mężczyzn kierunek korelacji jest dokładnie taki
sam, czyli jest prawidłowy. Im wyższy poziom SOC, tym
niższa jest depresyjność. W przypadku kobiet zrozumienie
i sensowność posiadają wysoką siłę związku, zaradność i
SOC globalne bardzo wysoką. W przypadku mężczyzn
zrozumienie oraz sensowność również mają siłę wysoką,
Depresyjność a poczucie koherencji u osób chorych z 1 typem cukrzycy
zaradność i SOC globalne mają również siłę bardzo
wysoką. W porównaniu tych dwóch współczynników
do siebie, czyli współczynnika korelacji depresji ze
zrozumieniem dla kobiet i dla mężczyzn okazuje się, że
nie ma istotnych statystycznie różnic na poziomie p <
0,05. Współczynnik ten oscyluje na poziomie 0,23. Nie
można więc uznać, że płeć w jakikolwiek sposób różnicuje
związek pomiędzy poziomem poczucia koherencji a
depresyjnością. Dokonano podziału osób ze względu na
wiek na podstawie średniej. Za osoby młode uznano te,
które mają niższy wiek niż średnia M = 4,05, za starsze
te, które mają wynik wyższy niż średnia x > M. Zakres
grup wiekowych przedstawia się następująco: od 18, bo
tyle miała najmłodsza osoba do 34 lat, takich osób było
43, czyli 51% badanych oraz osoby starsze między 35.
a 60. rokiem życia, bo taki był zakres maksymalny tej
grupy i było w niej 41 osób. Pomiędzy osobami starszymi
i młodszymi w zakresie SOC nie ma żadnej różnicy,
natomiast w zakresie depresyjności widoczna jest taka
różnica, że osoby młodsze nie mają depresji (10,76),
natomiast osoby starsze (16,95) mają co najmniej łagodną
depresję. Różnica ta jest istotna statystycznie w takich
zmiennych, jak zrozumienie, zaradność, sensowność.
Bardzo trudno jest określić czasami dominację, ponieważ
różnice nie przekraczają dla zrozumienia i zaradności 1
punktu i np. zrozumienie jest troszeczkę wyższe u starszych
(49,58/49,13), natomiast zaradność troszeczkę wyższa
u młodszych (50,83/49,68). W przypadku sensowności
młodsi widzą wyższą sensowność (42,46/40,36) i w
globalnym SOC też można powiedzieć, że młodsi mają
wyższy poziom (142,44/139,63). Dokonano również
porównania wpływu wieku na zróżnicowanie związku
między depresją a SOC. Okazuje się, że osoby młodsze
mają słabszy związek pomiędzy poziomem depresji a
zrozumieniem (0,50) niż osoby starsze (0,81) i różnica
pomiędzy tymi współczynnikami korelacji jest istotna
statystycznie (p < 0,0063), co oznacza, że na depresję osób
młodszych będzie wpływało więcej elementów, natomiast
u osób starszych przede wszystkim ich orientacja życiowa
(0,79), a dokładnie zrozumienie (0,81). Dla zaradności
współczynnik korelacji jest niemal identyczny. Im wyższa
zaradność i zrozumienie, tym niższy poziom depresji i nie
obserwuje się różnicy istotnej statystycznie. Jeśli chodzi o
sensowność, to tutaj widać różnicę istotną statystycznie (p
< 0,0494), ale dokładnie odwrotną tzn. u osób młodszych
mamy do czynienia z wyższym wpływem sensowności
na poziom depresji (0,79), natomiast u osób starszych
ta sensowność nie ma już takiego oddziaływania na
poziom depresji (0,60). Jeśli chodzi o globalny poziom
poczucia koherencji, to współczynniki są wysokie
(0,75/0,79). Wszystkie przedstawione współczynniki
są istotne statystycznie, jako oddzielne natomiast nie
wykazują różnic między sobą. Współczynniki korelacji
dla mieszkających na wsi (23 osoby) są podobnie jak w
poprzednich przypadkach silne dla zrozumienia (0,67) i
409
sensowności (0,67) i bardzo silne dla zaradności (0,77)
i SOC globalnego (0,78). Dokładnie tak samo jest w
przypadku osób mieszkających w mieście. Okazuje się
bowiem, że pomiędzy tymi współczynnikami korelacji ze
względu na miejsce zamieszkania nie ma różnic istotnych
statystycznie. Po oszacowaniu współczynników korelacji
można stwierdzić, że depresja ze zrozumieniem u osób
pozostających w związku sytuuje się na poziomie 0,71,
czyli bardzo wysokim, natomiast u osób stanu wolnego
jest współczynnikiem tylko wysokim 0,57, pomiędzy
tymi współczynnikami nie ma jednak różnic istotnych
statystycznie. W przypadku osób pozostających w
związku zaradność z depresją koreluje na poziomie
bardzo wysokim – 0,72, podobnie jest też w przypadku
osób stanu wolnego – 0,74. Jeśli chodzi o sensowność, to w
związku jest ona na poziomie wysokim – 0,56 natomiast
w przypadku osób stanu wolnego na poziomie bardzo
wysokim – 0,76. Co prawda, różnica ta jeszcze nie jest
istotna statystycznie, bo jest na poziomie 0,057, czyli
praktycznie 0,06. Można jednak powiedzieć, że stanowi ona
pewien trend statystyczny. Globalne poczucie koherencji
zarówno dla osób pozostających w związku 0,74, jak i
w stanie wolnym 0,77 osiąga wysoki poziom i nie ma
różnicy pomiędzy tym współczynnikiem. Wykształcenie
nie różnicuje w sposób istotny statystycznie zrozumienia,
sensowności ani globalnego poczucia koherencji. W
badaniu brały udział osoby, które miały wykształcenie
niepełne podstawowe i miały tak samo wysokie wyniki,
jak osoby z wyższym wykształceniem, stąd wniosek,
że nie ma między nimi różnic. Sytuacja materialna była
określana przez wiele kategorii i można powiedzieć, że
pomiędzy takimi zmiennymi jak zaradność (p < 0,0151),
sensowność (p < 0,0003), SOC globalny (p < 0,0061) jest
istotna statystycznie różnica w ocenie tych zmiennych
oraz w depresyjności (p < 0,000001). Poza zrozumieniem
pozostałe wykazują dużą wrażliwość ze względu na
sytuację materialną. U osób określających swoją sytuację
jako bardzo złą i złą wyniki są niższe niż u osób, które
określają sytuację materialną jako średnią i jeszcze niższe
niż u osób przedstawiających ją jako dobrą. Osoby, które
oceniły swoją sytuację materialną jako bardzo dobrą mają
wyniki zbliżone do osób, które powiedziały, że ich sytuacja
materialna jest średnia. Nie można zatem wnioskować,
iż im lepsza sytuacja materialna, tym wyższy poziom
zaradności. Podobne wyniki otrzymano w badaniu
sensowności. Osoby z bardzo złą sytuacją uzyskały 30
punktów, ze złą – 35, ze średnią – 40, z dobra 46 i przy
bardzo dobrej następuje spadek do – 41. Osoby z bardzo
dobrą sytuacją materialną zajmują pozycję pomiędzy
osobami określającymi sytuację materialną jako średnią i
dobrą. Określając globalny poziom SOC mamy dokładnie
taką sama tendencję, czyli osoby w bardzo dobrej sytuacji
materialnej mają niższe wyniki – 141,66 niż osoby, które
powiedziały, że określają tę sytuację jako dobrą 152,32.
W przypadku depresyjności u osób z sytuacją złą – 26,07
410
Krystyna Kurowska i inni
i bardzo złą – 26,00 wyniki są bardzo zbliżone. U osób
określających sytuację materialną jako średnią, wyniki
drastycznie spadają do 12 punktów. U osób w sytuacji
dobrej następuje dalsze obniżenie depresyjności do
8 punktów. Osoby w bardzo dobrej sytuacji mają nieco
wyższe wyniki – 9,33 niż te, które znajdują się w sytuacji
dobrej – 8,24.
Wskaźnik BMI podzielono na wartości mieszczące
się w normie od 19 do 25 punktów (57 osób – 67,85%)
i odbiegające od normy poniżej 19 i powyżej 25 punktów
(27 osób – 32,14%).
Korelacja pomiędzy depresją i zrozumieniem dla osób
z BMI w normie jest korelacją przeciętną (0,50) natomiast
dla osób z BMI poza normą jest to korelacja bardzo
wysoka (0,82). Widoczna jest tutaj istotna statystyczne
różnica pomiędzy tymi dwoma współczynnikami (p <
0,0077). Osoby z BMI w normie i poza normą bardzo
mocno się różnią. Oznacza to, że dla osób, które mają BMI
poza normą, czyli mają problemy z masą ciała (nadwagą
albo niedowagą), wspomaganie poczucia zrozumienia
będzie dobrym prognostykiem do obniżania wartości
w skali depresji. Określając zaradność i sensowność,
pomimo iż uzyskano wysokie wskaźniki dla osób z BMI
w normie oraz wskaźniki bardzo wysokie dla osób z BMI
poza normą, to nie były one istotnie różne statystycznie.
Analizując globalny poziom SOC można stwierdzić, że
dla osób z BMI w normie depresja z SOC globalnym jest
związana na poziomie wysokim (0,67), natomiast dla BMI
poza normą na poziomie bardzo wysokim (0,84). Różnica
ta jest istotna statystycznie (p < 0,0491). Na tej podstawie
można prognozować, że wspomagając poziom SOC u
osób z BMI poza normą, można wpłynąć na obniżenie
poziomu depresyjności.
Zachowania respondentów w sytuacjach stresowych
podzielono na pozytywne i negatywne. Do zachowań
pozytywnych należą wszystkie wskazujące na prawidłową
prozdrowotną kompensację. Są to: uprawianie sportu,
rozmawianie o problemie z kimś bliskim i inne
wymieniane przez ankietowanych. W przypadku
negatywnych zachowań są to: picie alkoholu, zjadanie
niedozwolonych produktów (słodyczy), zaprzestanie
jedzenia bądź zwiększone jedzenie. Większość badanych
(64%) jako sposób rozładowywania stresu wskazywała na
jedno zachowanie pozytywne, natomiast zdecydowanie
mniej ankietowanych, na co najmniej 3 takie zachowania.
W 15% przypadków nie było żadnego pozytywnego
zachowania, a 2 pozytywne zachowania miało niespełna
17%. Jeśli chodzi o zachowania negatywne, było ich mniej
– picie alkoholu, zjadanie niedozwolonych produktów,
słodycze, zaprzestanie jedzenia bądź zwiększona ilość
jedzenia. Większość respondentów wskazała, że w
ogóle nie przejawia negatywnych zachowań i stanowiło
Tab. 1. Statystyki opisowe zmiennych socjodemograficznych
Table 1. Descriptive statistics of sociodemographic variables
Wiek
Age
Masa ciała
Weight
Wzrost
Height
BMI
Zrozumienie
Comprehensibility
Zaradność
Meaningfulness
Sensowność
Manageability
SOC globalny
Global SOC
Beck
BDI
Wpływ choroby
na pełnienie ról społecznych
Influence of the disease on the social
roles fulfillment
Wpływ choroby na karierę
Influence of the disease on the career
Wpływ choroby na stosunek otoczenia
Influence of the disease on other people’s
attitude towards the patient
N
N import
Średnia
Mean
Minimum
Minimum
Maksimum
Maximum
Odchylenie Standardowe
Standard deviation
84
34.0595
18.0000
60.0000
10.45628
84
69.4762
41.0000
107.0000
13.83332
84
170.8929
154.0000
193.0000
9.65179
84
23.4286
14.0000
39.0000
3.87853
84
49.3571
23.0000
69.0000
9.37652
84
50.2738
19.0000
66.0000
9.14719
84
41.4405
15.0000
55.0000
8.56211
84
141.0714
57.0000
185.0000
24.32847
84
13.7857
1.0000
44.0000
10.65683
84
3.464286
0.00
10.0000
2.975589
84
4.452381
0.00
10.0000
3.231639
84
1.559524
0.00
10.0000
2.490228
Depresyjność a poczucie koherencji u osób chorych z 1 typem cukrzycy
411
Tab. 2. Związek miedzy zmiennymi pośredniczącymi a poziomem SOC i skalą Becka
Table 2. Relationship between mediating variables and SOC level and Beck’s scale
Wiek
Age
Wykształcenie
Education
Sytuacja materialna
Material status
BMI
Zrozumienie
Comprehensibility
-0,00
Zaradność
Meaningfulness
-0,16
Sensowność
Manageability
-0,13
SOC globalny
Global SOC
-0,11
Beck
BDI
0,26*
0,05
0,07
0,22*
0,12
-0,20
0,24*
0,33*
0,43*
0,37*
0,53*
0,15
0,12
0,04
0,12
-0,09
F
P
16.98232
0.000001
26.60743
0.0000001
26.95972
0.0000001
31.96812
0.0000001
* korelacje istotne statystycznie (p < 0,05) Statistically significant correlations
Tab. 3. Różnica w poziomie SOC ze względu na poziom depresyjności
Table 3. Difference in SOC level because of the level of depression
Depresyjność jako cecha różnicująca
Depression as a differentiating characteristic
Zrozumienie
Comprehensibility
Zaradność
Meaningfulness
Sensowność
Manageability
SOC globalny
Global SOC
to 64% ogólnej liczby badanych. Nikt nie wskazał
3 zachowań negatywnych, dwa negatywne zachowania
charakterystyczne były dla 8% badanych, natomiast
jedno takie zachowanie prezentowało 27%. Zachowania
negatywne oraz pozytywne występujące u badanych jako
sposób rozładowania stresu, nie są związane w sposób
istotny statystycznie z poziomem SOC czy skalą Becka.
Można powiedzieć, że im więcej zachowań pozytywnych,
mimo że nie jest to zależność istotna statystycznie, tym
wyższy poziom SOC, natomiast mniejsza depresyjność.
Jeżeli natomiast badani prezentowali więcej zachowań
negatywnych, to zazwyczaj towarzyszyło im niższe
poczucie koherencji i większa depresyjność. Badanych
zapytano o sposób monitorowania zdrowia. Maksymalnie
można było uzyskać 5 punktów. Taki wynik oznaczałby, że
jest dokonywana pełna kontrola zdrowia, czyli respondenci
regularnie chodzą na wizyty do diabetologa, systematycznie
wykonują badania krwi i moczu, prowadzą systematyczną
samoopiekę i samokontrolę, a także uczestniczą w szkoleniach
z zagadnień cukrzycy. Otrzymanie 0 punktów świadczy
o całkowitym braku dbałości o stan swojego zdrowia.
Z uzyskanych danych wynika, że monitoring zdrowia nie
ma znaczenia, jeśli chodzi o zrozumienie i zaradność. Jest
natomiast trendem statystycznym dla sensowności, SOC
globalnego i skali Becka. Poziom zrozumienia wzrasta
wraz z pojawieniem się przynajmniej czterech zachowań
monitorujących. Podobnie ma się sytuacja w przypadku
zaradności (53,83), sensowności (46,83), globalnego
poczucia koherencji (156,00). Nie są to jednak wartości
istotne statystycznie. W przypadku skali Becka widać
spadek poziomu depresyjności (9,33) wraz ze wzrostem
liczby zachowań monitorujących zdrowie. Osoby, które
deklarowały wszystkie zachowania monitorujące, mają
tendencję do pokazania się lepszymi i bardziej dbającymi
o zdrowie niż ma to miejsce w rzeczywistości. Podały w
ankiecie takie odpowiedzi, które są aprobowane społecznie.
Dyskusja
Z analizy uzyskanych danych wynika, iż większość
ankietowanych osób to kobiety, stanowiły one 53,57%,
ich średni wiek wynosił 34 lata. Najmłodsza badana
osoba miała 18 lat, najstarsza 60 lat. Cukrzyca typu 1
uznawana jest za chorobę ludzi młodych, co jest również
widoczne w naszych wynikach. Podobne stanowisko
zajęli Otto-Buczkowska, Jarosz-Chabot, Polańska, którzy
w swojej pracy [2, 3], wykazali największą zapadalność
na tę chorobę w przedziale wiekowym 10–14 lat. Spośród
wszystkich badanych przeważały osoby mieszkające w
mieście – 72,61%, stanu wolnego – 55,95%, deklarujące
swoją sytuację materialną w 47,61% jako średnią i w
29,76% jako dobrą. Złą sytuację zadeklarowało aż 16,66%
badanych. Jak wskazuje w swojej pracy Tatoń [4] odsetek
osób, które utrzymują się z zasiłków, emerytur lub rent jest
wśród osób chorujących na cukrzycę przynajmniej dwa
razy większy niż w ogólnej populacji. Sytuacja materialna
tej grupy chorych jest zdecydowanie gorsza od sytuacji
materialnej osób zdrowych. Zazwyczaj ankietowani
posiadali wykształcenie średnie – 40,47%. Stosunkowo
liczne było również wykształcenie zawodowe – 25%.
Najliczniejsza grupa osób mieściła się w przedziale
412
Krystyna Kurowska i inni
wagowym od 56 do 82 kilogramów. Średnia masa ciała
wynosiła 69 kg, natomiast średnia wzrostu osiągnęła
wartość 170 cm. Najniższy wskaźnik BMI podany w grupie
ankietowanych to 14, najwyższy 39. Średnia wartość
wskaźnika wyniosła 23,42. Większość badanych mieściła
się w przedziale 19–27. Można więc prognozować, że dla
grupy badanych osób charakterystyczna jest skłonność
do nadwagi. W przypadku BMI oraz wykształcenia nie
było istotnych statystycznie związków z poziomem
SOC oraz skalą Becka. Za każdym razem były one albo
związkami nikłymi, albo nikłymi przeciwnymi dla skali
Becka. Nie potwierdzono istnienia związku wskaźnika
BMI oraz wykształcenia z poziomem depresji a także z
poziomem SOC. Do zmiennych pośredniczących, które
w istotny statystycznie sposób korelowały ze skalą Becka
zaliczyć można wiek oraz sytuację materialną. Zależność
ta przedstawia się następująco. Wraz z wiekiem rośnie
poziom depresyjności oraz im lepsza sytuacja materialna,
tym niższy poziom depresyjności. Zarówno kobiety, jak
i mężczyźni, osoby mieszkające na wsi i mieszkające
w mieście miały taki sam poziom SOC oraz poziom
depresyjności. Stan cywilny również nie powodował
istotnych statystycznie różnic w poziomie depresyjności
oraz poziomie poczucia koherencji u badanych.
Kolejnym problemem poddanym analizie było SOC.
Jak wskazują wyniki przeprowadzonych badań średnia
poziomu SOC globalnego wyniosła 141,07 punktów.
Opierając się na teoretycznych doniesieniach można
uznać, że jest to wartość, która charakteryzuje osoby
zdrowe i zawiera się w przedziale danych normatywnych
opublikowanych przez autora narzędzia [1]. Podobne
wyniki badań otrzymano w pracach: Habrat [5], w
których średnia SOC grupy kontrolnej złożonej z osób
zdrowych oscylowała w granicach 126–141 pkt (średnio
133 pkt) oraz Mroziak, Czabały [6], gdzie średni poziom
SOC u osób zdrowych wyniósł 139 pkt. W tych samych
badaniach autorzy wskazywali, iż w grupie badanych
o największym poziomie psychopatologii (depresja) SOC
był najniższy i wynosił 99,3 pkt. W grupie respondentów
najwyższy uzyskany przez badanych wynik dla
określonych podskal zawierał się w przedziale 66–69
punktów dla zaradności i zrozumienia oraz 55 punktów
dla sensowności. Średnie poczucie zrozumienia wynosiło
49,35 punktów, najniższy wynik uzyskany w tej podskali
to 23 punkty. Średnie poczucie zaradności osiągnęło
wartość 50,27. W związku z tym, że zrozumienie jako
skala składa się z 11 itemów, natomiast zaradność jest
badana 10 itemami, można szacować, że zaradność
u cukrzyków jest wyższa niż ich poczucie zrozumienia.
Średni poziom sensowności obliczono na 41,44,
najniższy uzyskany wynik to 15. Skala składa się z
mniejszej ilości itemów – tyko z 8 – można, więc założyć,
że sensowność jest zbliżona do zaradności. Wszystkie
podskale SOC, zaradność, zrozumienie, sensowność,
SOC globalny korelują w taki sposób, że im wyższy
poziom jakiegokolwiek składnika poczucia koherencji,
tym niższy poziom depresji. Za każdym razem związek
ten jest istotny statystycznie na poziomie p < 0,05.
W badanej grupie nie było osób, które miały bardzo
silną depresję. Przeciętnie badani mieścili się w skali od
3 do 23 punktów. Obliczona średnia poziomu depresji
mierzonej skalą Becka wyniosła 13,78, co wskazuje
na łagodny poziom choroby. Osoby bez depresji mają
zdecydowanie wyższe wyniki w zakresie wszystkich
zmiennych (zrozumienia, zaradności, sensowności,
globalnego SOC) niż pozostałych. Im wyższy stopień
depresji, tym większa jest to różnica np. dla zaradności
osoby bez depresji mają – 55 punktów, z łagodną depresją
– 46, natomiast z umiarkowanie ciężką – 37. Szczególnie
mocno te różnice widać w przypadku globalnego SOC,
155 punktów uzyskały osoby bez depresji, 128 – czyli
już poniżej normy, osoby z łagodną depresją i tylko 109
osoby z umiarkowanie ciężką depresją. Podobne wyniki
badań uzyskała w swojej pracy [5] Habrat. Wskazują one,
iż chorzy z przebytą depresją endogenną osiągnęli poziom
SOC w granicach 103–116 punktów, średnio około 110
punktów. Można, więc uznać, że osoby chore na 1 typ
cukrzycy z niskim poziomem depresyjności posiadają
wyższy poziom SOC (w zakresie składowych poczucia
zrozumienia, zaradności, sensowności) niż osoby chore
na 1 typ cukrzycy z wysoką depresyjnością.
Znaczna większość badanych (64%) to osoby
wskazujące jedno zachowanie pozytywne w sposobie
rozładowywania stresu. Taki sam procent badanych nie
przejawia negatywnych zachowań, takich jak: picie alkoholu,
zjadanie niedozwolonych produktów, słodyczy, zaprzestanie
jedzenia bądź zwiększone jedzenie. Jedno negatywne
zachowanie prezentowało 27%, dwa negatywne zachowania
charakterystyczne były dla 8% badanych. Z analizy tej
wynika, iż respondenci w zdecydowanej większości radzą
sobie ze stresem i potrafią go rozładować w sposób korzystny
dla zdrowia. Zachowania negatywne oraz pozytywne
występujące u badanych jako sposób rozładowania stresu,
nie są związane w sposób istotny statystycznie z poziomem
SOC czy skalą Becka. Można jednak powiedzieć, że
im więcej zachowań pozytywnych, mimo że nie jest to
zależność istotna statystycznie, tym wyższy poziom SOC,
natomiast mniejsza depresyjność. Jeżeli badani prezentowali
więcej zachowań negatywnych, to zazwyczaj towarzyszyło
im niższe SOC i większa depresyjność. Potwierdzono, iż
umiejętność rozładowania stresu u chorych z cukrzycą 1
typu wpływa na związek poziomu SOC i jego składowych
z poziomem depresji. Istotnym elementem badań podjętych w
pracy był sposób monitorowania stanu zdrowia przez osoby
chore na cukrzycę typu 1. Respondenci dokonujący pełnej
kontroli zdrowia mogli uzyskać maksymalnie 5 punktów.
Oznaczałoby to, że w pełni dbają o swoje zdrowie poprzez
regularne chodzenie na wizyty do diabetologa, systematyczne
badania krwi i moczu, prowadzenie systematycznej
samoopieki, samokontroli, a także uczestniczenie w
Depresyjność a poczucie koherencji u osób chorych z 1 typem cukrzycy
szkoleniach z zagadnień cukrzycy. Z otrzymanych danych
wynika, że monitorowanie zdrowia nie ma znaczenia,
jeżeli chodzi o zrozumienie i zaradność. Jest natomiast
trendem statystycznym dla sensowności, SOC globalnego
i skali Becka. Pojawienie się przynajmniej 4 zachowań
monitorujących powoduje wzrost poziomu zrozumienia,
zaradności, sensowności, SOC globalnego, nie są to
jednak wartości istotne statystycznie. W przypadku skali
Becka poziom depresyjności spada wraz ze wzrostem
liczby zachowań monitorujących zdrowie. Osoby
deklarujące wszystkie podane w ankiecie zachowania
monitorujące zdrowie osiągnęli wyniki wymykające się z
powyższego schematu. Uważamy, że osoby te, wskazując
na dokonywanie pełnej kontroli stanu swojego zdrowia,
podawały stan lepszy niż jest w rzeczywistości, czyli podały
odpowiedzi aprobowane społecznie. Można przyjąć z
dużym prawdopodobieństwem, że monitorowanie zdrowia
jest związane z różnym poziomem poczucia koherencji
i depresyjnością, natomiast zachowania negatywne oraz
pozytywne występujące u badanych jako sposób rozładowania
stresu nie są związane w sposób istotny statystycznie z poziomem poczucia koherencji czy skalą Becka.
Wnioski
1. Osoby chore na 1 typ cukrzycy z niskim poziomem
depresyjności posiadają wyższy poziom SOC (w
zakresie składowych poczucia zrozumienia, zaradności,
sensowności) niż osoby chore na 1 typ cukrzycy z wysoką
depresyjnością.
2. Monitorowanie zdrowia jest związane z poziomem
SOC i depresyjnością, natomiast zachowania negatywne
oraz pozytywne występujące u badanych jako sposób
rozładowania stresu nie są związane w sposób istotny
413
statystycznie z poziomem poczucia koherencji czy skalą
Becka.
3. Silne poczucie koherencji wpływa na lepsze
funkcjonowanie chorych na cukrzycę typu 1 oraz
łagodzi stopień nasilenia depresyjności. Wydaje się więc
celowe uwzględnienie w opiece diabetologicznej działań
psychoedukacyjnych, mających na celu podnoszenie
poziomu poczucia koherencji.
Piśmiennictwo
1. Antonovsky A.: Rozwikłanie tajemnicy zdrowia. Jak radzić
sobie ze stresem i nie zachorować? Fundacja IPN, Warszawa
1995, 85, 34.
2. Otto-Buczkowska E.: Cukrzyca patogeneza, diagnostyka,
leczenie. Wybrane zagadnienia. Borgis. Wydawnictwo Medyczne, Warszawa 2005, 23-29.
3. Otto-Buczkowska E., Jarosz-Chabot P., Polańska J.: Epidemiologia cukrzycy typu 1 w populacji rozwojowej na świecie
i w Polsce. Pomor. Mag. Lek., 2003, 130, 6, 19-21.
4. Tatoń J.: Dlaczego musimy rozwijać diabetologię społeczną w Polsce? Przew. Lek., 2003, 4, 14-19.
5. Habrat E.: Poczucie koherencji u osób z przebytym zespołem depresyjnym typu endogennego. Psychoterapia, 1997,
3, 73-79.
6. Mroziak B., Czabała J., Wójtowicz S.: Poczucie koherencji a zaburzenia psychiczne. Psych. Pol., 1997, 31, 3, 257268.
Adres do korespondencji:
Krystyna Kurowska
Katedra i Zakład Pedagogiki i Dydaktyki Pielęgniarskiej
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
Collegium Medicum im. L. Rydygiera
ul. Techników 3
85-801 Bydgoszcz