Pobierz artykuł PDF

KOCIELNE BAZY DANYCH I MOLIWOCI ICH WYKORZYSTANIA
W BADANIACH SPOŁECZNYCH
LIDIA NOWAKOWSKA
Streszczenie
W artykule omówiono dane dotyczce ycia religijnego i kocielnego w bazach
(katolickiej i ewangelickiej) w Polsce, Niemczech i Austrii. Bazy tworzone od dawna
dla potrzeb pastoralnych, współczenie stwarzaj ogromne moliwoci badawcze.
Gromadzone informacje dotyczce rónych aspektów zaangaowania religijnego zaspokajaj aspiracje nie tylko badawcze, ale daj szans zastosowania w praktyce
wielu dziedzin ycia. Obejmuj take sfer organizacji kocielnej, rejestrujc zmiany
strukturalne wewntrz Kociołów. Zinstytucjonalizowana religijno w zwizku z tym
znajduje odniesienie w układzie mierzalnym.
Słowa kluczowe: religijno
, Kociół katolicki, Kocioły protestanckie, Polska, Niemcy, Austria
1. Wprowadzenie
Badania tradycji chrzecijaskich stawiaj przed badaczami rónego rodzaju wymagania.
Jedne dotycz wci ywych kwestii metodologicznych, inne jako warunek formułuj nade
wszystko obiektywizm, mierzalno
i standaryzacj materiału ródłowego [15, s. 313- 324].
Obecnie w nurcie bada socjologicznych dynamicznie rozwijaj si poszukiwania jakociowe, dla
których podstaw stanowi wyniki bada opinii publicznej na gruncie austriackim znakomity
przykład tego rodzaju bada daj prace P.M. Zulehnera, zob. [18].Ϳ. Maj wysok przydatno
zwłaszcza w krajach, w których religijno
kocielna nie jest oczywistoci kulturow. Postp
bada opinii publicznej i ich osignicia nie usuwaj z pola widzenia koncepcji mierzenia
ilociowego przemian religijnoci kocielnej. Osłabienie aktywnoci kultowej, religijno
prywatna iselektywna oraz nowe formy duchowoci nie pozbawiaj znaczenia podejmowania
bada kocielnie ujmowanej religijnoci. Wci bowiem istotny jest krg tych, w których
zachowaniach przejawiaj si postawy zgodne z kocielnym systemem normatywnym i znajduj
odzwierciedlenie w rónych sferach ycia. Badania takie s take niezbdne, gdy maj dowie
rozmiaru i charakteru nowych form religijnoci. Z tych wzgldów konieczne jest odniesienie do
właciwoci doktryn religijnych i wyrónienie parametrów religijnoci kocielnej. W licznych
klasyfikacjach naczelne miejsce w katolicyzmie zajmuj praktyki religijne: jednorazowe (chrzest,
przyjcie pierwszej komunii, lub oraz pogrzeb) oraz wielokrotne (komunia w., w tym take
wielkanocna, uczestnictwo we mszy w. niedzielnej). Punktem odniesienia mona uczyni
take
nakazy i zalecenia Kocioła [5, s. 355–374; 13, s. 182–187]. Z punktu widzenia teologicznego
wprotestantyzmie inn wag ni w katolicyzmie bdzie miał lub (nie jest sakramentem) czy
niedzielna obecno
na naboestwie (nie jest nakazem). W katalogu przejawów pobonoci
znajd si te m.in. powołania kapłaskie, zakonne i udział w organizacjach religijnych. Warto
wtym miejscu odwoła
si do ustale rangi poszczególnych parametrów, które przedstawili
135
Studies & Proceedings of Polish Association for Knowledge Management
Nr 49, 2011
L.Dingemans i J. Remy [3, s. 325–355]. Intensywno
rytualno- kultowych zachowa
społeczestwa jest najbardziej empirycznym wskanikiem religijnoci modelowej, czyli tej, jak
postuluje Kociół dla swoich wyznawców [7].
Kluczowe znaczenie dla nauk społecznych, w tym zwłaszcza dla socjologii religii, maj
odpowiednio konstruowane bazy danych religijnoci kocielnej. Ich zastosowanie nie tylko daje
szans na poszerzenie wiedzy, ale take wykorzystanie dla celów np. marketingu politycznego czy
kształtowania legislacji. Stanowi niezbdne ródło dla bada porównawczych, zwłaszcza
komparatystyki midzynarodowej, a cigło
i standaryzacja umoliwia rejestrowanie zmian
wdługich okresach czasu. Niej omówione zostan bazy w wybranych pastwach – Polsce,
Niemczech i Austrii.
2. Polska baza danych
W okresie powojennym w Polsce dane statystyczne dotyczce Kocioła katolickiego
gromadziło zarówno pastwo, jak i instytucje kocielne. Wzgldy ideologiczne powodowały, e
religia wypychana była z przestrzeni publicznej i nieobecna w oficjalnym obiegu statystycznym.
Dane tego rodzaju były jednak kompletowane i pozostawały w dyspozycji Urzdu do Spraw
Wyzna. Ze strony Kocioła natomiast materiał statystyczny gromadzony był m.in. przez
Sekretariat Episkopatu Polski, Sekretariat Prymasa Polski, Wydział Spraw Zakonnych, a take
róne komisje episkopatu. W latach 70. zadania tworzenia i publikacji statystyki kocielnej podjł
si Zakład Socjologii Religii Stowarzyszenia Apostolstwa Katolickiego (SAC). W 1972 r.
rozpoczł pełne badania ankietowe, a w kolejnych latach badania uczestnictwa we mszy w.
niedzielnej. Rezultatem pracy tego Zakładu było przedstawienie zebranych danych w serii
Statystyka Kocioła Rzymskokatolickiego w Polsce (wydane w latach: 1972, 1978, 1982 i 1987)
oraz spisy duchowiestwa (opublikowane w 1975, 1980 i 1985 r.) [17, s. 11].
Baza informacyjna pochodzca z tego okresu wykazuje w wielu obszarach wyrane deficyty.
Czsto mamy do czynienia z niejednolitoci retrospekcji, w wielu przedziałach czasowych dane
maj charakter fragmentaryczny, nie zawsze jest zachowane wczeniej przyjte kryterium
przestrzenne czy te przedstawione s jedynie informacje szacunkowe. Istotna ich cz
dotyczy
struktury wewntrzkocielnej, liczby ksiy diecezjalnych, alumnów, zakonników i obiektów
sakralnych. Statystyczny obraz ycia religijnego tego okresu moemy odtworzy
na podstawie
przedmiotowo odmiennych i czsto szerzej zakrojonych bada. Na przykład siga
mona po dane
uzyskane z trzech bada przeprowadzonych w latach 1969, 1976 i 1984 przez Główny Urzd
Statystyczny pt. Badania budetu czasu, których cz
dotyczyła ustalenia czasu przeznaczonego
na praktyki religijne [1, s. 174–196]. Warto zaznaczy
, e powojenne pastwowe roczniki
statystyczne nie zawieraj informacji o stanie wyznaniowym w Polsce.
Transformacja ustrojowa i zmiany w relacjach pastwo- Kociół po 1989 r. odzwierciedliły
si take organizacji tworzenia statystyki kocielnej. Niewtpliwie w jej rozwoju czas ten stanowił
wielki przełom. W 1990 r. Zakład Socjologii Religii SAC zawarł porozumienie z GUS
owzajemnej współpracy w dziedzinie bada i statystyki Kocioła w Polsce. GUS zobowizał si
do corocznej publikacji w Małym Roczniku Statystycznym i Roczniku Statystycznym danych
zebranych przez Zakład [17, s. 11]. Zmianie uległ take sam Zakład, w 1993 r. przekształcił si
wInstytut Statystyki Kocioła Katolickiego SAC. Dla realizacji rozszerzonych zada naukowobadawczych powołano w 1996 r. Orodek Sonday Społecznych „Opinia”. Te wydarzenia
136
Lidia Nowakowska
Kocielne bazy danych i moliwoci ich wykorzystania w badaniach społecznych
przywróciły religii właciw pozycj w statystyce społecznej i dały szans na wzbogacenie bazy
danych Kocioła i dostosowanie jej do zachodnich standardów. Wiodc rol nadal odgrywa tu
ISKK (SAC).
Baza ISKK (SAC) uwzgldnia struktur administracyjn Kocioła katolickiego, dane odnosz
si do funkcjonujcych w okrelonym czasie diecezji (obecnie w stosunku do 41 diecezji
rzymskokatolickich, 2 grekokatolickich oraz ordynariatu polowego). Doda
mona, e Instytut od
kilku lat prowadzi prace nad pełnym spisem parafii i opracowaniem mapy podziału terytorialnego
kraju na kocielne jednostki administracyjne (diecezje, dekanaty i parafie) z uwzgldnieniem
podziału na gminy, co stwarza nowe moliwoci badawcze, szczególnie e mamy do czynienia
zrozbienoci przebiegu granic administracji kocielnej i publicznej.
Istotn cz
bazy zajmuj dane dotyczce parafii (diecezjalne, zakonne, bez proboszcza,
zjednym proboszczem i inne orodki duszpasterskie) oraz rónej kategorii duchownych (ksia,
ksia zakonni, alumni diecezjalni) i zakonników. Obejmuje te zbiór praktyk religijnych
(wzestawieniu: ochrzczeni, bierzmowani, pierwsze komunie w., luby) o wadze sakramentów. Te
dane ukazane s w liczbach bezwzgldnych.
Znaczcy dział w bazie stanowi praktyki, okrelane jako dominicantes (tj. uczestniczcy we
mszy w. niedzielnej) i communicantes (tj. przyjmujcy komuni w.). Powszechnie uywa si
indykatora religijnoci kocielnej, który wyraa proporcje midzy liczb uczestników naboestw
w przecitn niedziel roku a liczb zobowizanych do nich w obrbie jednostki kocielnej lub
administracyjnej (np. miasto). Frekwencja niedzielna ustalona jest dla tzw. przecitnych niedziel
wroku wypadajcych na wiosn i/lub jesie, z pominiciem niedzielnych dat uroczystoci
liturgicznych. W Polsce w ostatnich latach liczenie odbywa si raz w roku, w padzierniku lub
listopadzie, obejmuje wszystkie parafie (obecnie ponad 10 tys.). Wynik uzyskuje si poprzez
bezporednie liczenie przy wejciu wiernych do kocioła. Alternatywnym sposobem wskazanym
przez Kociół katolicki jest wrczanie rónokolorowych kartek kobietom i mczyznom lub
niewielkich ankiet pozwalajcych okreli
niektóre cechy społeczno- demograficzne (np. płe
,
wiek, wykształcenie, zawód). Z polskiego badania wyłcza si dzieci do lat 7 i osoby, których
absencja jest usprawiedliwiona. W Polsce wskanik „niezobowizanych” wynosi 18% (dla
porównania – np. w Austrii 15%) [9, s. 469].
Regularne badania dominicantes we wszystkich diecezjach przeprowadzane s od 1979 r.
przez ISKK (SAC). Wczeniej oblicze dokonywano doranie i prawdopodobnie czsto nie
wsposób bezporedni. Poziom frekwencji niedzielnej proboszczowie przedstawiali
wsprawozdaniach składanych kuriom biskupim. Dane uzyskiwane na podstawie bezporedniego
liczenia wyrónia wysoka wiarygodno
w odrónieniu od informacji otrzymanych w drodze
bada sondaowych. Deklaracje respondentów z rónych wzgldów sytuuj si powyej
rzeczywistych zachowa wiernych.
Gromadzenie danych opisujcych frekwencj niedzieln ma w niektórych krajach
europejskich bogat tradycj. W Austrii uczestnictwo w niedzielnej mszy w. badano ju w 1934 r.
Od 1945 r. liczenie przeprowadza si dwa razy w roku, w okresie Wielkiego Postu i jesieni (we
wrzeniu). Podobnie w Niemczech, w drug niedziel wielkopostn i drug niedziel listopada
przy zastosowaniu zrónicowanych metod obliczania. W Belgii natomiast przyjto odmienny
terminarz oblicze. Spisy odbywaj si równie dwa razy w roku, tj. w trzeci niedziel lipca
itrzeci niedziel padziernika. Wyznaczenie pierwszego terminu pozwala uchwyci
migracj
137
Studies & Proceedings of Polish Association for Knowledge Management
Nr 49, 2011
wakacyjn i ustali
obszary napływu sezonowego turystów. Stosuje si take swobod doboru
metody liczenia [9, s. 470–471].
Uywany wskanik dominicantes przy swoim wysokim walorze poznawczym nie ujawnia
jednak współczenie coraz szerszego krgu tzw. wyznawców witecznych, zatem tych, którzy
praktykuj nieregularnie i z reguły ich udział w naboestwie wie si z najwikszymi witami
religijnymi lub rodzinnymi (lub, chrzest, pogrzeb).
Polska statystyka kocielna zawiera obok dominicantes inny, równie powszechnie stosowany
wskanik – communicantes. Wyraa on stosunek rozdanych komunii do liczby obecnych na mszy
w. w niedziel spisow. Niedostpne natomiast s dane dotyczce pogrzebów w obrzdku katolickim. Zabrakło te w niej danych o liczbie kold (odwiedzin ksiy w domach wyznawców), co
mogłoby wzbogaci
wiedz o wiziach z Kociołem instytucjonalnym. Statystyka polska nie zawiera ponadto danych ilustrujcych migracj kocieln, tj. wystpie, wstpie i ponownych
wstpie. Skala tego zjawiska w zwizku z tym nie poddaje si statystycznej weryfikacji. Inaczej
w niemieckiej i austriackiej statystyce, które od pocztku gromadzenia bazy uwzgldniały te informacje. Std w długim okresie czasu moliwe jest przeledzenie tam zmian w kocielnej akcesji.
Ruch wstpie i wystpie ukazany jest liczbach bezwzgldnych. W Niemczech take statystyka
Kocioła ewangelickiego prezentuje tego rodzaju dane. W polskiej bazie nie znajduj si te,
w przeciwiestwie do niemieckiej, informacje o stanie finansowym Kocioła. Kondycj materialn
mona odtworzy
jedynie na podstawie liczby obiektów sakralnych i rónego typu orodków katolickich, bdcych w gestii Kocioła, obraz finansowy jest natomiast nieznany.
W publikowanej współczenie bazie, równie krajów Europy Zachodniej, nie umieszcza si
paschantes, czyli liczby tych, którzy przystpuj do spowiedzi w. w okresie wielkanocnym. Od
koca lat siedemdziesitych nie oblicza si tych, którzy w okresie wielkanocnym przystpuj do
spowiedzi w. Standardem statystycznym katolickich baz s natomiast dane o liczbie przystpujcych do I komunii w. Take polski zbiór je prezentuje w liczbach bezwzgldnych.
Wysok pozycj w statystyce religijnoci zajmuje chrzest. Majc na wzgldzie przemiany religijnoci kocielnej niezwykle przydatny okaza
si moe w badaniach statystycznych rozkład tej
cechy. Polska baza go nie zawiera, w przeciwiestwie do austriackiej, która wprowadza przedziały
wiekowe dla osób przyjmujcych chrzest. W badaniach poziomu osłabienia tradycyjnej religijnoci w zderzeniu z postpujcymi przeobraeniami obyczajowoci, takie informacje miałyby pierwszorzdne znaczenie. W pewnej mierze luk t w stanie s wypełni
dane o zawartych w kociele
małestwach (przedstawione w liczbach bezwzgldnych) oraz o liczbie bierzmowa.
3. Kocielno w statystyce niemieckiej
Dług tradycj publikowania statystyki kocielnej maj Niemcy. Informacje na temat ycia religijnego niemieckich katolików ju z lat 1907–1908 przedstawia opracowanie statystyczne Kirchliches Handbuch für das katholische Deutschland (Köln). Udostpniane s m.in. dane dotyczce
liczby katolików, uczestnictwa w niedzielnej mszy w., spowiedzi wielkanocnej, komunii,
chrztów, lubów, pogrzebów oraz stanu duchowiestwa. S one odniesione do jednostek kocielnej jurysdykcji. Ulegały one licznym zmianom, m.in. w wyniku politycznych działa III Rzeszy.
W 1939 r. było ich 27. Przywołana publikacja od XXIII tomu nosi podtytuł Amtliches Statistisches
Jahrbuch der katholischen Kirche Deutschlands[4]. Od 1990 r. przedstawia stan po zjednoczeniu
RFN i NRD i, co bardzo cenne, uwzgldnia take landy wschodnie.
138
Lidia Nowakowska
Kocielne bazy danych i moliwoci ich wykorzystania w badaniach społecznych
Niemcy stanowi kraj o charakterze protestanckim. W długich okresach po reformacji dominowały wród pastewek niemieckich róne nurty protestanckie (głównie ewangelicko- luteraski). Tego charakteru nie utraciły one po zjednoczeniu w 1871 r. Dopiero przeprowadzone zmiany
terytorialne i podział w 1949 r. na dwa pastwa (RFN i NRD) zachwiały niemieck struktur konfesyjn. Zjednoczenie pastwa w 1990 r. przywróciło Kociołowi ewangelickiemu utracon pozycj. Dane o religijnoci niemieckich ewangelików były jednak równie skrupulatnie gromadzone,
jak w przypadku katolików. Pełny ich obraz ukazuje Kirchliches Jahrbuch für die evangelische
Kirche in Deutschland (Hannover). Sporód wielu znajduj si: liczba gmin, teologów, wyznawców, chrzty, luby pogrzeby, wstpienia i wystpienia, udział w naboestwie niedzielnym.
Wzgldy doktrynalne powoduj, e w tym katalogu uwzgldniane s take konfirmacje (odpowiednik katolickich bierzmowa).
Ewangelicka statystyka konsekwentnie gromadzi dane zgodnie z organizacj Ewangelickiego
Kocioła Niemiec (Evangelische Kirche Deutschlands). EKD zrzesza po zjednoczeniu pastw
niemieckich 24 Kocioły członkowskie. W 1968 r. np. dane odnosiły si na obszarze RFN do 20
Kociołów krajowych, przed zjednoczeniem Niemiec ich liczba wynosiła 17.
Znaczn trudno
w badaniach stanowi
moe niejednolity sposób publikowania danych Kocioła katolickiego. Do 1966 r. roczniki uwzgldniały podział na kraje zwizkowe. Zbiór ujmował
zatem informacje z 10 landów ówczesnej RFN oraz Berlina Zachodniego. Po tym roku zastosowano układ diecezjalny i w takiej formie, take po zjednoczeniu, wystpuje a do dzisiaj. Obecnie
katolicka statystyka obejmuje 27 diecezji. Przebieg granic diecezji katolickich nie jest identyczny
z liniami granicznymi krajów zwizkowych. Do nielicznych krajów zwizkowych RFN, których
zgodno
taka wystpuje naley Bawaria (take w przypadku struktury ewangelickiej). Jej wielowiekowa tradycja samodzielnoci politycznej pozwoliła zachowa
jedno
organizacji kocielnej
w granicach dzisiejszego landu. Najwysza złoono
natomiast wystpuje na obszarze Hesji.
W jej granicach w całoci znajduje si tylko jedna diecezja – fuldaska. Pewnym ułatwieniem
w korzystaniu ze statystyki dwukonfesyjnego pastwa jest ustalenie charakteru wyznaniowego na
podstawie dominujcego wyznania. Tam gdzie historycznie rozcigała si władza katolicka, do
dzisiaj katolicy stanowi wikszo
. Zatem Bawaria, Badenia, Saara, i obecne kraje: NadreniaPółnocna Westfalia, Nadrenia- Palatynat s w wikszoci katolickie. Odpowiednio, na terenach
rzdzonych przez ksit protestanckich zdecydowana wikszo
ich mieszkaców pozostała wyznania ewangelickiego. Std Wirtembergia i dzisiejsze kraje: Szlezwik- Holsztyn, Dolna Saksonia
i Hesja s w przewadze protestanckie. Podobnie trwały okazał si protestantyzm miast, w tym
hanzeatyckich (Hamburga i Bremy). Terytorium wschodnie (kraje: Brandenburgia, Meklemburgia- Pomorze Przednie, Saksonia, Saksonia Anhalt, Turyngia i Berlin) wzmacnia t protestanck
przewag w skali całego pastwa.
Innego rodzaju trudnoci sprawia uzyskanie informacji na temat stanu wyznaniowego i praktyk religijnych mieszkaców terenu wschodniego w okresie funkcjonowania NRD. Publikowana
baza danych jest w porównaniu z innymi wyjtkowo skromna. Nie oznacza to, e nie była tworzona. Budowały j odpowiednie organy kocielne. Jednak czerpanie z niej obarczone jest wieloma
zastrzeeniami, wynikajcymi przede wszystkim z polityki pastwa wobec Kociołów i religii.
Wszelkie poczynania rzdów NRD miały na celu doprowadzenie do dechrystianizacji, a nastpnie
w rezultacie zmian wiatopogldowych wykształcenie postaw ateistycznych. Powodzenie polityki
ateizacji było uzalenione od skutecznoci pozbawiania Kociołów ich wyznawców. Z tego powodu utrudniano kontakty z Kociołami, ograniczano działanie organizacji i prasy kocielnej. Wy-
139
Studies & Proceedings of Polish Association for Knowledge Management
Nr 49, 2011
wierano te rónego rodzaju naciski na wiernych, aby osłabi
ich udział w praktykach religijnych.
Głboko
dokonanej ateizacji najbardziej uwidacznia spadek liczby członków Kociołów ewangelickiego i katolickiego. W 1964 r. udział ewangelików w ogólnej liczbie NRD wynosił 59%,
katolików ok. 8% [11, s. 26–28]. W 1992 r. natomiast na obszarze wschodnioniemieckim w zjednoczonym pastwie ewangelicy stanowili 25,2%, a katolicy 4,9% w ogólnej strukturze ludnociowej [14]. Wskutek nacisku władz NRD zmianom uległa take organizacja Kocioła ewangelickiego, uzasadniona potrzeb dostosowania jurysdykcji tego Kocioła do granic suwerennego pastwa.
W takich okolicznociach powołano w 1969 r. Zwizek Kociołów Ewangelickich w NRD (Bund
der Evangelischen Kirchen in der DDR). Utworzenie BEK zakoczyło okres jednoci niemieckich
protestantów. Doda
mona, e take Kociół katolicki dowiadczył polityki komunistycznego
pastwa w sprawach organizacji – w 1976 r. została mianowicie powołana Berliska Konferencja
Episkopatu NRD, co ostatecznie przekreliło moliwo
współpracy z Konferencj Episkopatu
Niemieckiego w RFN.
Te złoone losy powoduj, e dane bdce w dyspozycji Kocioła budz wtpliwo
co do ich
miarodajnoci. Przede wszystkim dlatego, e jeli nawet s adekwatne do rzeczywistoci, to wci
nieznana bdzie skala tych wiernych, którzy z obawy przed represjami pastwa ukrywali swoj
religijno
i w zwizku z tym rezygnowali z otwartego uczestnictwa w yciu Kocioła. Słu one
jednak doskonale gdy chodzi o okrelenie rozmiarów spustoszenia religijnego po ateizacji. Mog
by
konfrontowane z danymi zebranymi po scaleniu pastw niemieckich.
Statystyka kociołów niemieckich jest dostpna oprócz wyej cytowanych opracowa take w
rocznikach Federalnego Urzdu Statystycznego, w Statistisches Jahrbuch für die Bundesrepublik
Deutschland (Wiesbaden, Stuttgart), dla którego ródłem s: Amtliche Zentralstelle für Kirchliche
Statistik des Katholischen Deutschlands (Köln), Kirchenstatistisches Amt der Evangelischen Kirche Deutschlands (Hannover) i Sekretariat der Deutschen Bischofskonferenz – Referat Statistik
(Bonn). Warto doda
, i dla celów uzupełnienia i weryfikacji danych cennym ródłem s roczniki
Instytutu Demoskopii w Allensbach. Prowadzi on regularne i powtarzalne badania ankietowe, których wyniki prezentowane s w licznych publikacjach [2].
W przypadku tego pastwa pole badawcze moe by
rozszerzone w zwizku z wprowadzonym tam systemem podatku kocielnego (oprócz Niemiec istnieje jeszcze tylko w Austrii). Miejsce w niemieckim prawie uzyskał na mocy konstytucji weimarskiej z 1919 r. Regulacj t przejła
Ustawa Zasadnicza RFN z 1949 r. Podobne przepisy znalazły si w konstytucjach krajów zwizkowych. Ponadto uchwaliły one take ustawy o podatku kocielnym, regulujce procedury jego
egzekwowania (np. Dolna Saksonia w 1948 r., Nadrenia-Palatynat w 1950 r., a Bawaria w 1954
r.). Odbiorcami podatku s diecezje Kocioła katolickiego i kocioły krajowe Kocioła ewangelickiego. Podatek pobierany jest przez pastwowe urzdy finansowe i po potrceniu kosztów administracyjnych przekazywany Kociołom. Wysoko
podatku jest zrónicowana i waha si w zalenoci od landu w granicach od 8– 10% podatku dochodowego lub podatku od wynagrodze. Kociół katolicki w Niemczech na podstawie Kodeksu prawa kanonicznego przyjł rozwizanie, które umoliwia pobieranie rodków finansowych od wiernych w celu zaspokojenia potrzeb zwizanych z utrzymaniem duchownych czy budynków kocielnych.
Konstytucja NRD z 1949 r. równie dała prawo Kociołom pobierania podatku kocielnego.
Prawo to nie zostało jednak odnowione w konstytucji z 1968 r. (znowelizowanej w 1974 r.). Mimo
to podatek ten był ustalany i pobierany wewntrzkocielnie, bez udziału pastwa. W 1991 r. po
zjednoczeniu zachonio- i wschodnioniemieckiego Kocioła ewangelickiego oraz scaleniu konfe-
140
Lidia Nowakowska
Kocielne bazy danych i moliwoci ich wykorzystania w badaniach społecznych
rencji biskupich w Kociele katolickim w nowych landach przyjto model panujcy wczeniej
w RFN [12, s. 471].
Obowizek płacenia podatku kocielnego dotyczy tylko wiernych, którzy s formalnie zarejestrowani w Kociołach. Podejmujc prac w kwestionariuszu osobowym zaznacza si członkostwo
w odpowiednim Kociele. Na tej podstawie pracodawca z udziałem organów pastwowych pobiera stosowny podatek. Obowizek ten ustaje dopiero po złoeniu negatywnej deklaracji, któr jest
owiadczenie o wystpieniu. Dane o wystpieniach z Kocioła maj zatem szczególna wymow.
Przynaleno
do instytucji kocielnych jest sformalizowana nie tylko przez dopełnienie sakramentu chrztu, ale włanie przez konieczno
składania deklaracji o członkostwie (take przy okazji powszechnych spisów ludnoci). Obcienia finansowe z pewnoci uwiarygodniaj wol
trwania we wspólnocie kocielnej, w ich ponoszeniu manifestuje si wiadomy wybór. Z drugiej
jednak strony, zobowizania finansowe coraz czciej motywuj, mimo koniecznego trudu, do
podjcia decyzji o wystpieniu. W RFN w latach 70. rozmiar wystpie (zwłaszcza z Kocioła
ewangelickiego) przybrał charakter masowy. Z prowadzonych wówczas bada wynika, i w duej
mierze były one uzasadniane wzgldami finansowymi [16, s. 20]. Mobilno
kocieln w RFN
mona zmierzy
majc do dyspozycji dane o wystpieniach i powtórnych wstpieniach, które s
publikowane przez urzd statystyczny.
Majc na uwadze te specyficzne uwarunkowania szczególnej wartoci nabieraj dane o wysokoci rodków finansowych zgromadzonych przez niemieckie Kocioły. Rocznik statystyczny
regularnie je prezentuje. Utrzymywany jest układ diecezjalny dla Kocioła katolickiego i kociołów krajowych EKD.
4. Baza kocielnoci w Austrii
Standaryzacja bazy danych wystpuje take w katolickiej Austrii. W pełnym zakresie dostpna jest w Sekretariacie Konferencji Episkopatu Austrii. Tak samo jak w Polsce i Niemczech dane
s publikowane przez Österreichischen Statistischen Zentralamt w Statistisches Jahrbuch für die
Republik Österreich (Wien). W pastwowym roczniku jednak prezentowana baza jest ograniczona, kocielna natomiast zawiera 31 pozycji, z których cz
dotyczy duchowiestwa i struktury
kocielnej. Obok liczby katolików do 1970 r. przedstawiano ilociowy stan niekatolików i protestantów. Od 1975 r. nie prowadzi si statystyki paschantes, a od 1995 r. nie dokonuje si oblicze
rozdanych komunii w. Dopiero od 1991 r. gromadzone s dane dotyczce I komunii w. Stosunkowo póno, bo od 1971 r. zbierane s dane o bierzmowaniach. W kadym okresie natomiast zebrano rozległe dane odnoszce si do chrztów. Jak wczeniej zaznaczono chrzty w austriackiej
bazie danych zajmuj wiele miejsca. Przede wszystkim ukazane s z uwzgldnieniem wieku
dziecka, tj. w przedziale od 1do 6 lat i powyej 7 lat. Wczeniej zbierano take informacje o wyznaniowym statusie matki lub rodziców i religijnym charakterze zawartego przez nich małestwa.
Zarówno w Austrii, jak i w Niemczech (do 1949 r.) gromadzono dane o zawartych w kociele
małestwach, ale dodatkowo stosuje si rozkład je rónicujcy. Zatem obok liczby lubów kocielnych znajduj si dane o religijnie mieszanych małestwach i udzielonych z biskupi dyspens. Obok wskazanych danych obrazujcych aktywno
kultow znajduj si z zachowaniem
cigłoci liczba wystpie i wstpie oraz pogrzebów katolickich (omówienie na podstawie niepublikowanych ródeł otrzymanych w Sekretariacie Episkopatu Austrii w Wiedniu).
141
Studies & Proceedings of Polish Association for Knowledge Management
Nr 49, 2011
Konstrukcja austriackiej bazy kocielnej uwzgldnia podział na diecezje. Jest ich obecnie
dziesi
wraz z ordynariatem polowym. Od 1964 r., kiedy ustanowiono diecezj Eisenstadt (administratury apostolskie Burgenland, Innsbruck i Feldkirch w latach 60. uzyskały status diecezji)
granice krajów zwizkowych s identyczne z kocielnymi. W zwizku z tym dane tej bazy mog
by
odniesione do statystyki wieckiej ujmujcej podział na kraje zwizkowe.
5. Przykłady wykorzystania kocielnych baz danych
Dla wielu obecnie podejmowanych bada z wykorzystaniem statystyki kocielnoci
pierwowzorem jest dorobek badawczy socjologów francuskich. Bardzo wczenie, bo niemal po
zakoczeniu II wojny wiatowej przystpiono we Francji do bada nad zalenociami
kulturowymi religijnoci. Inicjatorem takiego programu badawczego był Gabriel Le Bras. W 1947
r. na podstawie zebranych danych w parafiach, dekanatach i diecezjach sporzdzono
iopublikowano pierwsz map praktyk religijnych wsi francuskiej. Przy jej pomocy ustalono
regiony chrzecijaskie, obszary zdechrystianizowane i tereny zagroone dechrystianizacj. Dane
o yciu religijnym w przekrojach czasowych i przestrzennych porównywano z parametrami
geograficznymi, ekonomicznymi i społecznymi [6a, s. 324– 325; 6b, s. 587– 599 i 608– 612]. Ten
kierunek bada był w kolejnych dekadach kontynuowany, m.in. podjli je F. Boulard i J. Rémy,
którzy uwzgldniali take czynniki urbanizacyjne. Upowszechnienie si francuskiego konceptu
znalazło wyraz take w badaniach belgijskich. Geografi praktyk religijnych dla Belgii opracował
w 1952 r. E. Collard (druga mapa pochodzi z 1962 r. i była sporzdzona przez Centrum Bada
Socjologiczno- Religijnych). Równie w przypadku tego pastwa utrzymał si na gruncie
socjologii religii ten nurt badawczy. Zaznaczy
mona, i od 1962 r. statystyka praktyk religijnych
jest opracowywana przez parafie i kurie biskupie, a od 1965 r. przez Biuro Statystyk Religijnych
Midzydiecezjalnego Centrum w Brukseli [9, s. 471].
Charakterystyka stanu praktyk kultowych naley do najczciej stosowanych form prezentacji
kocielnej i zarazem stanowi metod, która uzyskała powszechne uznanie. Ich popularno
wynika
niewtpliwie z faktu nadania wysokiej rangi zachowaniom religijnym w strukturze religijnoci
oraz z przekonania, e praktyki kultowe przez sw mierzalno
s bardzo dogodnym obiektem
bada, dajcym ogromne moliwoci zastosowania operacji statystycznych.
Uycie metod kwantytatywnych umoliwia dokonywanie precyzyjniejszych porówna
terytorialnych (pastw, diecezji) i społecznych ni to ma miejsce w przypadku opisu dokonanego
za pomoc niestandaryzowanych, jakociowych metod. W przypadku tej ostatniej taksonomii
wiele zaley od pogldów, a nawet osobowoci badacza, co osłabia warunek obiektywnoci opisu.
W naukach społecznych bazy słu przede wszystkim do komparatystyki wyrónionego zjawiska
w ujciu przestrzennym i czasowym ze wzgldu na natenie wyrónionej zmiennej lub
zmiennych. Z tego wzgldu bardzo czsto uywa si miar wzgldnych lub inaczej ilorazowych,
przy tym najpopularniejsze s procenty. Powszechno
stosowania wskanika procentowego
wynika z łatwoci porzdkowania przy jego pomocy zestawie liczbowych. Równie w ramach
bada socjologii religii siga si czsto po ten wskanik.
Majc na uwadze prezentowane tu bazy naley zauway
, e badanie zjawisk religijnoci
kocielnej upraszcza jasna definicja operacyjna i moliwo
takiego samego jej definiowania
wporównywanych krajach (take zwizkowych) i jednostkach administracji kocielnej. Wielkie
tradycje religijne spełniaj ten warunek. Wskaniki cech s tosame zarówno w sensie formalnym,
142
Lidia Nowakowska
Kocielne bazy danych i moliwoci ich wykorzystania w badaniach społecznych
jak i znaczeniu kulturowym. Nie trac swej przydatnoci pod wpływem np. zmian
technologicznych czy prawnych, chocia współczesne nasilenie ruchów migracyjnych moe
sprawi
pewn trudno
badawcz. Podobnie absencja na niedzielnej mszy w. nie zawsze moe
by
uwaana za wskanik indyferentyzmu religijnego, jak i zwikszona frekwencja nie wszdzie
dowodzi
bdzie wzrostu pobonoci. Np. w okresie wzmoenia represyjnoci pastwa
komunistycznego moe wiadczy
o powstaniu nowej formy protestu politycznego. Zjawisko takie
mona było zaobserwowa
w Polsce, a take w NRD tu przed zjednoczeniem Niemiec. Wskanik
wystpie natomiast nie musi w kadym wypadku odzwierciedla
postaw religijnych.
Wniektórych sytuacjach jego wielko
moe mie
zwizek z utrat zaufania do instytucji
kocielnych. Przykładem s masowe wystpienia w Austrii pod wpływem ujawnienia pedofilii
wród ksiy. Zatem korzystanie z danych statystycznych nie uwalnia od rzetelnej analizy
jakociowej zjawisk społecznych.
Nadal najwiksze nadzieje na poszerzenie zastosowania kocielnych baz danych w naukach
społecznych wzbudzaj metody statystyczne pozwalajce zbada
zwizek midzy zmiennymi.
Szczególnie w dobie rozwoju bada interdyscyplinarnych problem ten zyskuje na znaczeniu.
Dynamicznie rozwijajca si dzisiaj socjologia religii dostarcza coraz głbsz wiedz o religii
ireligijnoci w szybko zmieniajcych si warunkach społeczno- gospodarczych. Daje te szans
na stworzenie nowych pól badawczych we współpracy z innymi dziedzinami nauki. Dobrym tego
przykładem moe by
wspólny zakres zainteresowania socjologii religii i politologii oraz ich
moliwo
wykorzystania statystyki kocielnej. Do niego nale m.in. badania religijnych
uwarunkowa zachowa politycznych, religijnych determinantów członkostwa partyjnego czy
aktywnoci społecznej.
Rezultaty tego rodzaju bada charakteryzuje nie tylko walor poznawczy, ale take istotny
walor praktyczny. Głównym zastosowaniem jest prognozowanie. Ustalenie syntetycznego
wskanika religijnoci kocielnej i wskanika korelacji pozwala podj
analiz regresji. Badanie
linii regresji umoliwia okrelanie tendencji i formułowanie prognoz. Mona tu przytoczy
efekt
przeprowadzonego badania, w którym korzystano z omówionej niemieckiej bazy danych [10].
143
Studies & Proceedings of Polish Association for Knowledge Management
Nr 49, 2011
Liniowe funkcje regresji
Wykres 1. Dolna Saksonia
ródło: [10, s. 170].
Wykres 2. Nadrenia- Płn. Westfalia
ródło: [10, s. 163].
Wzrost religijnoci kocielnej katolików w Nadrenii- Północnej Westfalii powoduje znaczne
zwikszenie kapitału wyborczego partii chrzecijasko- demokratycznej – CDU. Przy wzrocie
wskanika religijnoci o 0,1 liczba głosów oddanych na CDU podnosi si o 9,69%. W Dolnej
Saksonii obnienie w poziomie praktykowania protestantów powoduje wzrost zysku wyborczego
partii socjaldemokratycznej – SPD o 7,6%. W przestrzeni niemieckiej rywalizacji partyjnej
niezmiennie pozostaje religijnie ukształtowany elektorat, o którego stało
zabiegaj ugrupowania
chadeckie, a jego osłabienie zwiksza wyborczy sukces partii indyferentnych wyznaniowo. Zatem
taktyka tych partii musi uwzgldnia
fluktuacje religijnoci kocielnej swych wyborców.
W przypadku RFN istnieje wiele modeli zalenoci zachowa politycznych od postaw
izachowa religijnych, które uformowały si w obrbie dzisiaj funkcjonujcych landów. Nadal te
politycznie relewantny jest podział religijny społeczestwa. Std i w niemieckiej polityce fenomen
religijny zajmuje trwał pozycj.
144
Lidia Nowakowska
Kocielne bazy danych i moliwoci ich wykorzystania w badaniach społecznych
6. Podsumowanie
Bazy danych tworzono od dawna dla potrzeb pastoralnych, współczenie stwarzaj ogromne
moliwoci badawcze. Rozwój nauk społecznych skutkujcy wzbogaceniem metod nie
zakwestionował ich znaczenia i potrzeby rozbudowy. Gromadzone informacje dotyczce rónych
aspektów zaangaowania religijnego ukazane w standardowym schemacie danych statystycznych
oraz w ujciu przestrzennym i w długich okresach czasu, zaspokajaj aspiracje nie tylko
badawcze, ale daj szans zastosowania w praktyce wielu dziedzin ycia. Obejmuj take sfer
organizacji kocielnej, rejestrujc zmiany strukturalne wewntrz Kociołów.
Zinstytucjonalizowana religijno
, w przeciwiestwie do religii bardziej mistycznych,
wzwizku z tym znajduje odniesienie w układzie mierzalnym. Take omówione w artykule dane
w bazach (katolickiej i ewangelickiej) z braku przeszkód doktrynalnych mog by
porównywane.
Poszerza si zatem pole ich zastosowania.
W zakoczeniu warto podkreli
dostpno
zgromadzonych zbiorów. Uprawomocnienie
religii w przestrzeni publicznej pastw o komunistycznej przeszłoci ułatwiło włczenie ich do
instrumentarium bada społecznych. Prognozowanie na podstawie dowodu probabilistycznego
zdaje si mie
dzisiaj niewyczerpane moliwoci.
Bibliografia
[1] Adamczuk L., Mariaski J., Zdaniewicz W., ycie religijne, w: Kociół katolicki w Polsce
1918– 1990, red. Adamczuk L., Zdaniewicz W., GUS, Zakład Socjologii Religii SAC, Warszawa 1991: s. 174–196.
[2] Allensbacher Jahrbuch für Demoskopii, Wien, München, New York, London, Paris.
[3] Dingemans L., Remy J., Kryteria ywotnoci katolicyzmu, w: Socjologia religii, red. F. Adamski, Petrus, Kraków 2011: s. 325–355.
[4] Kirchliches Handbuch. Amtliches statistisches Jahrbuch der katholischen Kirche Deutschlands, Groner H., (Hrsg.), Bd. XXIII, 1944–1951, Köln 1951 i n.
[5] Le Bras G., Badania ywotnoci katolicyzmu francuskiego, w: Socjologia religii, red. F. Adamski, Petrus, Kraków 2011: s. 355– 374.
[6a] Le Bras G., Études de sociologie religieuse, t. 1, Sociologie de la praktique religieuse dans
les compagnes française, Paris 1955: s. 324–325.
[6b] Le Bras G., Études de sociologie religieuse, t. 2, De la morphologie á la typologie, Paris
1956: s. 587–599 i 608–612.
[7] Le Bras G., La Société française contemporaine, études religieuses, études politiques, les
Cours de droit, Paris 1948.
[8] Mantl W., Die Transformation des Politikbezugs österreichischer Katholiken, w: Politische
Kultur in Österreich, H.- G. Heinrich, A. Klose, E. Ploier (Hrsg.), Linz 1989: s. 87.
[9] Mariaski J., Praktyki religijne w badaniach socjologicznych, w: Kociół i religijno Polaków 1945– 1999, red. Zdaniewicz W., Zembrzuski T., Instytut Statystyki Kocioła Katolickiego SAC, Warszawa 2000: s. 459–477.
[10] Nowakowska L., Religia a polityka. Uwarunkowania religijne wybranych zachowa politycznych w RFN (1949–1990), Wyd. Uczelniane ATR, Bydgoszcz 1999.
145
Studies & Proceedings of Polish Association for Knowledge Management
Nr 49, 2011
[11] Ruszkowski J., Kociół ewangelicki w NRD. Geneza i rozwój aktywnoci opozycyjnej w latach 1971–1989, Instytut Zachodni, Pozna 1995: s. 26–28.
[12] Ruszkowski J., Podatek kocielny, w: Niemcy współczesne, Instytut Zachodni, Pozna 1999:
s. 471.
[13] Stark R., Glock Ch. Y., Wymiar zaangaowania religijnego, w: Socjologia religii. Antologia
tekstów, wybór i wprowadzenie W. Piwowarski, Zakład Wydawniczy Nomos, Kraków 1998:
s. 182–187.
[14] Statistisches Jahrbuch 1994 für das vereinte Deutschland, Wiesbaden 1994.
[15] Vogt E., Problem obiektywnoci w badaniach socjoreligijnych, w: Socjologia religii, red.
F. Adamski, Petrus, Kraków 2011: s. 313–324.
[16] Wie stabil ist die Kirche? Empirische Untersuchungen in der Evangelischen Kirche in
Deutschland, Hild H. (Hrsg.), Gelnhausen/Berlin 1974: s. 20.
[17] Zdaniewicz W., ródła do statystyki Kocioła w Polsce, w: Kociół katolicki w Polsce 1918–
1990, red. Adamczuk L., Zdaniewicz W., GUS, Zakład Socjologii Religii SAC, Warszawa
1991: s. 11.
[18] Zulehner P. M., Leute, Religion, Kirche und Politik, w: Österreichisches Jahrbuch für Politik
1981, A. Kohl, A. Stirnemann (Hrsg.), München, Wien 1982: s. 191–208.
CHURCH DATABASES AND THE POSSIBILITY OF THEIR USE IN SOCIAL STUDIES
Summary
The article presents an analysis of the data concerning religious and church live
contained in databases (Catholic Church and Protestant Church) in Poland, Germany and Austria. Databases were created for pastoral care needs, and nowadays present huge potential for social studies. Gathered information concerning different
types of religious engagement fulfils not only academic aspirations but also offers
practical advice in many areas of public live. The data sheds light on the organizational structure of the church, providing evidence of internal structural changes.
Hence, the institutionalised religion can be studied and measured.
Keywords: religiosity, Catholic Church, Protestant Church, Poland, Germany, Austria
Lidia Nowakowska
Katedra Ekonomii
Wydział Zarzdzania
Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy w Bydgoszczy
ul. Kaliskiego 7, 85-789 Bydgoszcz
e-mail: [email protected]