Akademia - Bausch + Lomb Academy
Transkrypt
Akademia - Bausch + Lomb Academy
Akademia Vision Care™ Suche oko Część I Współczesna ocena kliniczna Jennifer P. Craig Wprowadzenie Ostatni raport Międzynarodowych Warsztatów Suchego Oka (DEWS - Dry Eye WorkShop) definiuje suche oko jako „wieloczynnikowe schorzenie łez i powierzchni oka dające objawy dyskomfortu, zaburzenia widzenia i niestabilności filmu łzowego z możliwością uszkodzenia powierzchni oka. Towarzyszy mu zwiększona osmolarność filmu łzowego i zapalenie powierzchni oka”. 1 Zdrowy film łzowy pielęgnuje, smaruje i ochrania powierzchnię oka. Jakakolwiek dysfunkcja głównych lub dodatkowych gruczołów łzowych, gruczołów tarczkowych Maiboma, powiek, rogówki, spojówki lub łączącego je łuku odruchowego (komponentów, które w sumie tworzą układ łzowy) powoduje niestabilność filmu łzowego, uczucie piasku i podrażnienia, zapalenie powierzchni oka i ostatecznie objawy uszkodzenia powierzchni oka oraz pogorszenie widzenia. (Rysunek 1)2 Odnotowano występowanie suchego oka u 9% pacjentów po czterdziestce, oraz zwiększenie do 15% u pacjentów po 65 roku życia.3,4 Uwzględniając trend starzenia się populacji, wydaje się, że w nadchodzących latach zwiększy się udział przypadków suchego oka w klinicznych usługach dotyczących zdrowia oczu. Z doświadczenia optometrystów wynika, że suche oko ciągle jest głównym powodem skróconego czasu noszenia i braku sukcesu, w przypadku soczewek kontaktowych, a badania przypadków zgłaszania suchego oka przez pacjentów wykazują, że w przypadku soczewek kontaktowych występuje ono w 50%, podczas gdy u osób nie noszących soczewek kontaktowych jedynie w 25%.5 Badanie filmu łzowego stwarza klinicystom duże problemy, ponieważ film łzowy w swoim podstawowym stanie jest przeźroczysty, bezbarwny, ma grubość jedynie 7μm, a objętość 7μl. Jego struktura jest precyzyjnie zbudowana z cienkiej lipidowej warstwy powierzchniowej, grubszej pośredniej warstwy wodnej i spodniej warstwy mucynowej sąsiadującej z glikokaliksem pokrywającym hydrofobowy nabłonek rogówki. Najnowsze badania podważyły istnienie granic pomiędzy tymi warstwami, ponieważ warstwa wodna i mucynowa najprawdopodobniej tworzy jedną warstwę, w której zawartość mucyny wzrasta w kierunku nabłonka. (Rysunek 2)6 Jednakże, dla klinicznego badania filmu łzowego opisanegow niniejszym artykule, założenie struktury trójwarstwowej jest wystarczające. www.academyofvisioncare.com © Bausch & Lomb Akademia Vision CareTM 2009 Akademia Vision Care™ Normalny, podstawowy (niewymuszony) przepływ filmu łzowego wynosi niewiele ponad 1μl na minutę, a szybkość wymiany w minucie wynosi około 16%, ale może się on zwiększyć stukrotnie po uruchomieniu łzawienia odruchowego.7,8 Takie łzy odruchowe wywołane inwazyjnym badaniem, różnią się składem od zwykłych łez i w konsekwencji mogą niekorzystnie wpłynąć na wartości wyników testu. ETIOLOGIA SUCHEGO OKA Choć pacjenci z suchym okiem odczuwają podobne objawy suchości, piasku pod powiekami, podrażnienia i pieczenia, przyczyny mogą być różne. Podobnie jak raport National Eye Institute z przemysłowego sympozjum na temat prób klinicznych z suchym okiem, z roku 1995, raport DEWS z roku 2007 również potwierdza, że suche oko jest schorzeniem wieloczynnikowym i może być zakwalifikowane do dwóch głównych grup etiologicznych: niedostateczne wydzielanie łez i nadmierne parowanie filmu łzowego.1,9 Suche oko z niedostatecznym wydzielaniem łez dzieli się na dysfunkcję gruczołów łzowych spowodowaną zespołem Sjögrena i na dysfunkcję spowodowaną innymi przyczynami, nie będącymi zespołem Sjögrena . Suche oko z nadmiernym parowaniem filmu łzowego dzieli się na powodowane przyczynami wewnętrznymi i przyczynami zewnętrznymi, przy czym czynniki wewnętrzne obejmują dysfunkcję gruczołu Meiboma (MGD) i anomalie powieki, a czynniki zewnętrzne obejmują noszenie soczewek kontaktowych i choroby powierzchni oka, takie jak alergie. (Rysunek 3) Suche oko z niedostatecznym wydzielaniem łez występuje, gdy główne lub dodatkowe gruczoły łzowe źle działają. Natomiast suche oko z nadmiernym parowaniem filmu łzowego występuje przy źle działającym gruczole Meiboma, nieregularnej powierzchni oka, nienormalnej budowie powiek lub z powodu noszenia soczewek kontaktowych.1 Soczewki kontaktowe wywołują objaw suchego oka poprzez zaburzanie warstwy lipidowej, pocienianie filmu łzowego, wysuszanie rogówki z powodu odwodnienia soczewek, nieprawidłowe zmiany w „dopasowaniu” powiek i/lub wprowadzanie zmian w mruganiu. Wszystkie soczewki kontaktowe zaburzają budowę filmu łzowego do pewnego stopnia. Podczas gdy pacjenci, którzy przed zastosowaniem soczewek posiadali zdrową powierzchnię oka i zdrowy film łzowy, mogą wytrzymać to zaburzenie, to tacy, którzy posiadają wrażliwy na zmiany system łzowy, mają większą tendencję do zgłaszania objawów suchego oka przy noszeniu soczewek kontaktowych. www.academyofvisioncare.com © Bausch & Lomb Akademia Vision CareTM 2009 Akademia Vision Care™ Suche oko z niedostatecznym wydzielaniem łez oraz suche oko z nadmiernym parowaniem filmu łzowego może występować razem, ale ważne jest ustalenie przy pomocy dokładnego badania, która przyczyna jest bardziej prawdopodobna, aby zająć się suchym okiem jak najefektywniej. SUBIEKTYWNA OCENA SUCHEGO OKA Oznaki i symptomy suchego oka często nie bardzo się zgadzają, ale wszystko uważa się za ważne przy diagnozowaniu i leczeniu suchego oka, a krytyczne znaczenie mają symptomy zgłaszane przez pacjenta, oraz to, co pacjent mówi.10 Pacjenci często sami mówią o oku suchym, piekącym, podrażnionym, z uczuciem piasku pod powiekami, oraz o rozmazanym obrazie. Jednakże ważne jest uzyskanie od nich w czasie badania dodatkowych informacji, aby ułatwić zidentyfikowanie przyczyn suchego oka. Może to być historia noszenia soczewek kontaktowych, poprzednie leczenie suchego oka, częstości występowania symptomów, wrażliwość na bodźce wywołujące objawy, zażywanie lekarstw, oraz dodatkowe schorzenia. W skrajnych przypadkach suche oko może wystąpić w obecności dymu tytoniowego lub w mocno klimatyzowanych lub centralnie ogrzewanych środowiskach. Chlor używany do dezynfekcji pływalni lub odwodnienie po spożyciu alkoholu jest kolejnym znanym czynnikiem wywołującym objawy suchego oka. Kwestionariusz ewaluacyjny pozwala na szybką ocenę (może nawet jeszcze w poczekalni przed wizytą) oraz zapewnia spójność w zbieraniu istotnych informacji. Może to być szczególnie użyteczne w większych przychodniach, gdzie przyjmuje więcej niż jedna osoba. Odpowiedziom udzielonym przez pacjentów przypisuje się wartości, co pozwala na liczbową ocenę znaczenia schorzenia oraz monitorowanie efektywności leczenia. Dwoma popularnymi kwestionariuszami ewaluacyjnymi dla oceny suchego oka są: Kwestionariusz McMonnies dla suchego oka11, 12 (Rysunek 4 w Dodatku 1) i Wskaźnik Schorzeń Powierzchni Oka (OSDI) firmy Allergan Inc.13 (Rysunek 5 w Dodatku 2). PRAKTYCZNA OCENA W obiektywnej ocenie filmu łzowego i powierzchni oka można wyodrębnić cztery części. Ważne jest, aby w całościowym badaniu suchego oka, ocenić każdą z tych części poprzez użycie co najmniej jednego testu dla każdej z nich. www.academyofvisioncare.com © Bausch & Lomb Akademia Vision CareTM 2009 Akademia Vision Care™ 1. FILM QUALITY 1. TEAR TEAR FILM QUALITY 1. JAKOŚĆ FILMU ŁZOWEGO 1. TEAR FILM QUALITY 1. TEAR FILM QUALITY Zarówno w przypadku suchego okaand z niedostatecznym wydzielaniem łez stability jak i w przypadku both aqueous deficient evaporative eye, is and InTEAR both aqueous deficient and evaporative dry dry eye, tear tear film film stability is reduced reducedsuchego and tear tear 1.In FILM QUALITY In both both aqueous deficient and evaporative dry eye, tear tear film film stability isinformation reduced and tear oka z nadmiernym parowaniem filmu łzowego ma miejsce zmniejszenie stabilności filmu łzowego oraz In aqueous deficient and evaporative dry eye, stability is reduced and tear film osmolarity is increased. Both of these measurements give useful about film osmolarity is increased. Both of these measurements give useful information about film osmolarity is increased. Both of these measurements give useful information about zwiększenie jegotear osmolarności. Bezinwazyjne stabilności wykonywane bez dotykania zarówno filmu film osmolarity increased. Bothtesty of these measurements give useful information about film quality. Non-invasive stability tests, without touching overall tear filmis quality. Non-invasive stability tests, conducted without touching either Inoverall both aqueous deficient and evaporative dry eye, tearconducted film stability is reduced and either tear overall tear filmocular quality. Non-invasive stability tests, conducted without touching either łzowego jak i powierzchni oka są lepsze od tradycyjnych testów, ponieważ fluoresceina może destabilizować overall tear film quality. Non-invasive stability tests, conducted without touching either the tear film or surface, are more valid than traditional tests, since fluorescein has the tear film or ocular surface, are more valid than traditional tests, since fluorescein has film osmolarity is increased. Both of these measurements give useful information about 14 14 the tear film or ocular surface, are more valid than traditional tests, since fluorescein has 14łzowego.15 film łzowy i obniżyć mierzoną wartość. W bezinwazyjnym teście obrazy odbijają się od filmu the tear film or ocular surface, are more valid than traditional tests, since fluorescein has the potential to destabilise the tear film and reduce the measured value. In a nonthe potential to destabilise the tear film and reduce the measured value. In a non14 overall tear film quality. Non-invasive stability tests, conducted without touching either 14 15 the potential to destabilise the tear film and reduce the measured value. In a non15 measured Jak widać poniżej w Tabeli 1 można używać obrazów z tear wielu instrumentów okulistycznych. Czas the potential to destabilise the tearfrom film the and reduce the value. In ajaki noninvasive test, mires are film. mires from aa number invasive test, mires are reflected reflected from the tear film. The mires from number of 15 The the tear film or ocular surface, are zniekształcenia more valid than traditional tests, since fluorescein hasof 15 invasive test, mires are reflected from the tear film. The mires from a number of upływa od mrugnięcia do pierwszych oznak lub przerwania obrazu, podczas gdy pacjent invasive test, mires are reflected from the tear film. The mires from a number of 14 ophthalmic instruments can be used, as illustrated in Table 1 below. The time that ophthalmic instruments can be used, as illustrated in Table 1 below. The time that the potential to destabilise the be tear film and reduce the measured value. TheIn time a nonophthalmic instruments can used, as illustrated in Table 1 below. that powstrzymuje się od mrugania, jest czasem zerwania filmu łzowego. ophthalmic instruments can be used, as illustrated in Table 1 below. The time that 15 or disruption of the mires, while elapses between a blink and the first sign of a distortion elapsestest, between blinkreflected and the first a distortion or disruption of the mires, while invasive miresa are fromsign the of tear film. The mires from a number of elapses between blinkblinking, and the the is first sign of distortion or disruption disruption of the the mires, while while elapses between aafrom blink and first sign of aa distortion or of mires, the patient refrains the tear thinning time. the patient refrains from blinking, is the tear thinning time. ophthalmic instruments can be used, as illustrated in Table 1 below. The time that the patient refrains refrainspomiaru from blinking, blinking, is the the tear thinning time. time. patient from is tear thinning Obrazythe do bezinwazyjnego stabilności filmu łzowego elapses between a blink and the first sign of a distortion or disruption of the mires, while Mires for non-invasive film measurement Mires for Sutcliffe, non-invasive tear film stability stability measurement Keratometr typu ze zmiennym podwajaniem the patient refrainsjednopozycyjny, from tear blinking, is the tear thinning time. Mires for non-invasive non-invasive tear filmvariable-doubling stability measurement Mires for tear film stability measurement Sutcliffe-style one-position, (na przykład keratometr one-position, firmy Bausch & Lomb) Sutcliffe-style variable-doubling keratometer keratometer (e.g. (e.g. Bausch Bausch && Lomb Lomb Sutcliffe-style one-position, one-position, variable-doubling variable-doubling keratometer keratometer (e.g. (e.g. Bausch Bausch & & Lomb Lomb Sutcliffe-style keratometer) keratometer) Mires for non-invasive tear film stability measurement keratometer) keratometer) Sutcliffe-style one-position, variable-doubling keratometer (e.g. Bausch & Lomb keratometer) Rysunek 6a Figure Figure6a 6a Rysunek 6b Figure Figure6b 6b Figure 6b 6b Figure Figure 6a 6a Figure Tearscope Plus™ (Keeler Ltd., with Tearscope Plus™ (Keeler Ltd., Berkshire, UK) with grid grid insert insert Tearscope Plus ™ (Keeler Ltd., Berkshire, UK)Berkshire, z wkładanąUK) siatką Tearscope Plus™ (Keeler Ltd., Ltd., Berkshire, Berkshire, UK) UK) with with grid grid insert insert FigurePlus™ 6a Tearscope (Keeler Figure 6b Tearscope Plus™ (Keeler Ltd., Berkshire, UK) with grid insert Figure Figure6c 6c Figure Figure6d 6d Rysunek Figure 6d 6d Figure 6d Rysunek Figure6c 6c Figure 6c Placido-based Placido-based topography topography device device (e.g. (e.g. Orbscan Orbscan topographer, topographer, Bausch Bausch && Lomb) Lomb) Placido-based topography device device (e.g. (e.g. Orbscan Orbscan topographer, topographer, Bausch & Lomb) Lomb) Figure 6c topography Figure 6d Placido-based Bausch & Topograf wykorzystujący system pierścieni (na przykład topograf Orbscan firmy Bausch & Lomb) Placido-based topography device Placido (e.g. Orbscan topographer, Bausch & Lomb) Figure Figure77 Figure 77 Figure Table1: of reflected mires 7 Table1: Examples ExamplesRysunek ofFigure reflected mires for for non-invasive non-invasive tear tear film film stability stability measurement measurement 7 Table1: Examples Examples of of reflected reflected mires for for non-invasive non-invasive tear tear film film stability stability measurement measurement Table1: mires Tear stability measurements are variable therefore an average Tear film film stabilityof measurements are inherently variable therefore anmeasurement average of of at at least least Table1: Examples reflected mires forinherently non-invasive tear film stability Tear film film stability measurements are inherently variable therefore an average average of at at least Tear stability measurements are inherently variable therefore an of least three values should be recorded for each eye. In general non-invasive stability values three values should be recorded for each eye. In general non-invasive stability values Tabela 1:three Przykłady odbitych obrazów dla bezinwazyjnego pomiaru stabilności filmu łzowegostability values values should be recorded for each eye. In general non-invasive three values should be recorded for each eye. In general non-invasive stability values are than measured with fluorescein. The aa healthy vs. are longer longer than those those measuredare withinherently fluorescein. The cut-off cut-off for for an healthy vs. dry eye is is Tear stability measurements variable therefore average ofdry at eye least are film longer than those those measured with fluorescein. fluorescein. The cut-off cut-off for for healthy vs. dry eye is are longer than measured with The aa healthy vs. dry eye is usually considered to be >20 seconds with a non-invasive test, compared with >10 usually considered to be >20 seconds with a non-invasive test, compared with >10 Wynikithree pomiarów stabilności filmu łzowego są zeach natury rzeczy zmienne,16 dlatego powinno się podawać values should be recorded for eye. In non-invasive general non-invasive stability values usually considered to be >20 seconds with a test, compared with >10 16 usually considered to be >20 seconds with a time non-invasive test, compared with >10 seconds with traditional fluorescein break-up test. seconds with the traditional fluorescein break-up time test.z16 średnią z co najmniej trzech wartości. Zasadniczo wartości uzyskane pomiarów are longer thanthe those measured with fluorescein. The for a healthy vs. dry eyesąis seconds with the traditional fluorescein break-up time cut-off test.16bezinwazyjnych seconds with the traditional fluorescein break-up time test. wyższeusually od wartości mierzonych przy>20 użyciu fluoresceiny. Zwykle przyjmuje test, się, żecompared graniczną wartością considered to be seconds with a non-invasive with >10 oddzielającą oko zdrowe od suchego jest wartość większa 2016 sekund w przypadku testów seconds with the traditional fluorescein break-up timeod test. bezinwazyjnych, w porównaniu z wartością większą od 10 sekund w przypadku tradycyjnych testów pomiaru czasu zerwania filmu łzowego używających fluoresceiny.16 www.academyofvisioncare.com © Bausch & Lomb Akademia Vision CareTM 2009 Akademia Vision Care™ Specjaliści, którzy nie chcą, lub nie mogą mierzyć stabilności bezinwazyjnie, mogą uzyskać prawidłowe rezultaty oglądając zerwanie filmu łzowego z użyciem fluoresceiny. Jednakże ilość użytej sodowej soli fluoresceiny należy minimalizować, optymalnie do około 1 μl (Rysunek 8 (a)). Badanie przeprowadzone na Uniwersytecie w Auckland pokazały, że wkroplenie objętości 1 μl nie powoduje tak dużej destabilizacji filmu łzowego jak większe objętości (Rysunek 8(b)).17 Należy zauważyć, że objętość płynu wkroplonego z zakraplacza wynosi około 25 – 40 μl. Widzialność fluorescencji znacznie się poprawia w przypadku użycia kobaltowego filtru niebieskiego oraz dodatkowo filtru Wrattena (żółtego). Osmolarność filmu łzowego jest szeroko rozpowszechnionym testem laboratoryjnym suchego oka i uważany jest za najlepszy pojedynczy test wykrywający w diagnostyce suchego oka.9,18 Ostatnio, technologia ‘laboratorium na chipie’ umożliwiła mierzenie osmolarności na klinicznym poziomie (TearLab, Ocusense (Rysunek 9)). Jednorazowa sonda, którą dotyka się dolnego menisku na krawędzi powieki pobiera nanolitrową próbkę łez, która analizowana jest w ciągu sekund, dostarczając klinicyście odczyt osmolarności. Normalne wartości wynoszą około 304mOsm/kg, natomiast wartości powyżej 320mOsm/kg wskazują na suche oko. 2. ILOŚĆ ŁEZ Test Schirmera, tradycyjny test do pomiaru objętości łez, jest wyjątkowo inwazyjny i wywołuje znaczącą ilość łzawienia odruchowego. Użycie miejscowego znieczulenia przed wykonaniem testu, powiększa komfort pacjenta w czasie wykonywania testu, lecz nie jest polecane, ponieważ nadal w większym lub mniejszym stopniu wyniki testu są zakłócane przez łzawienie odruchowe.7 W związku z tym test Schirmera ma niewielką wartość, szczególnie w ocenianiu pacjentów mających objawy na granicy suchego oka, których w gabinecie optometrycznym spotyka się najczęściej. Test ten w zasadzie może jedynie potwierdzić jakieś funkcjonowanie gruczołu łzowego w najostrzejszych przypadkach suchego oka. (Rysunek 10) www.academyofvisioncare.com © Bausch & Lomb Akademia Vision CareTM 2009 Akademia Vision Care™ Podobnie obiektywnym, lecz zdecydowanie mniej inwazyjnym testem jest test Phenol Red Thread (PRT), w którym cienka bawełniana nitka impregnowana czerwonym fenolowym barwnikiem zawieszana jest w jednej trzeciej, licząc od zewnątrz, długości dolnej powieki, w sposób podobny do paska Schirmera.19 (Rysunek 11) Absorpcja lekko zasadowego płynu łzowego (pH 7.4) powoduje zmianę koloru nitki z żółtego na czerwony. Długość zwilżonej nitki jest mierzona po 15 sekundach i wartość poniżej 10mm uważa się za wskazującą na zbyt małą wodnistość. Zaletą tego obiektywnego testu jest fakt, że w czasie jego wykonywania większość pacjentów ledwo odczuwa tę nitkę w oku, jednak dyskusyjny jest stosunek łez wypływających do objętości łez stale obecnych w oku, co przy ograniczonym czasie pomiaru ma wpływ na wynik testu.20 Test rozcieńczania może służyć jako wskaźnik przepływu łez. Róż bengalski i fluoresceinę wkrapla się równocześnie do dolnego worka spojówki i po 5 minutach bada się stopień rozcieńczenia. Jeśli menisk zrobił się żółty, to oznacza to, że przepływ łez jest poprawny, a jeśli menisk pozostał czerwony, to przepływ łez jest zbyt mały. Można przygotować standardy rozcieńczania, aby umożliwić porównywanie koloru menisku i otrzymywanie bardziej ilościowych wyników. 21 Wskaźnik funkcjonowania łez – Tear Function Index(TFI) jest miarą łączącą ocenę wydzielania łez z oceną odprowadzanie łez. TFI oblicza się dzieląc wartość testu Schirmera (w mm) przez tempo odprowadzania łez (które jest rozcieńczaniem wyrażonym w formie ułamka). Naukowcy wykazali, że wartość TFI mniejsza niż 96 sugeruje suche oko.22 Dużo informacji na temat ilości łez można uzyskać po prostu oglądając wysokość górnego oraz dolnego menisku łzowego w lampie szczelinowej. Wysokość mniejsza niż 0,2 mm (co można oszacować dostrajając wysokość kalibrowanej wiązki szczelinowej w lampie szczelinowej) wskazuje na zmniejszoną objętość filmu łzowego. Również bardzo pomocne jest oglądanie profilu menisku. W zdrowym oku zwykle obserwuje się regularny menisk, podczas gdy suchemu oku często towarzyszy menisk z pofałdowanymi brzegami. (Rysunek 12a i 12b) www.academyofvisioncare.com © Bausch & Lomb Akademia Vision CareTM 2009 Akademia Vision Care™ 1. OCENA POWIEK, RZĘS I WARSTWY LIPIDOWEJ Obserwacja mrugania oraz dokładne zbadanie powiek i rzęs lampą szczelinową może pokazać zaburzenia związane z suchym okiem z nadmiernym parowaniem filmu łzowego. Mruganie powinno być regularne, mniej więcej jedno mrugnięcie na 5 – 6 sekund (lub 10 – 12 mrugnięć na minutę). Zwiększone tempo mrugania spotyka się przy suchym oku, a zmniejszone w przypadkach neurotroficznych, a niezupełne mrugnięcia obserwuje się często u osób noszących soczewki kontaktowe. Jakość mrugania powinna być oceniona ukradkiem w czasie zapisywania historii choroby, ponieważ zwrócenie uwagi na to, że obserwuje się mruganie, może spowodować dramatyczną zmianę mrugania. Zapalenie brzegów powiek może być łojotokowe (Rysunek 13) (połączone z tłustą skórą i łupieżem głowy), wywołane gronkowcem (nadmiar bakterii, zwykle S.aureus) lub być kombinacją obu tych przypadków. Objawy łojotokowe obejmują oleiste wydzieliny, ‘łupież’ lub płatki koło rzęs i brakujące lub poodginane rzęsy. Pacjenci mogą skarżyć się na światłowstręt, łzawienie, ból, zaczerwienienie, niewyraźne widzenie i/lub wydzielinę. Zapaleniu brzegów powiek często towarzyszy zła jakość filmu łzowego, przejawiająca się jego zmniejszoną stabilnością. Zdrowy gruczoł Meiboma wytwarza przeźroczystą wydzielinę lipidową, tworzącą zewnętrzną warstwę filmu łzowego. Przy dysfunkcji gruczołu Meiboma (MGD) brzegi powiek są często w stanie zapalnym, a ujścia gruczołu mogą być zatkane, lub może ich być mniej. (Rysunek 14) Takie zagęszczenie i krople wydzieliny gruczołu można zobaczyć najwyraźniej przy użyciu oświetlenia bezpośredniego. Wyciśnięcie palcami tego gruczołu może uwolnić mętną, nieprzeźroczystą, półstałą (podobną do pasty do zębów) lub nawet woskową substancję zależnie od stopnia zaawansowania MGD. Wynik tego wyciśnięcia powinien być oceniony według przynajmniej pięciostopniowej skali (Tabela 2). Towarzyszące temu objawy, które należy zaobserwować i zanotować, obejmują pianę lub osad w filmie łzowym, pogrubienie lub pogrubienie powiek, albo ich podwinięcie. Stopień Opis wyciśnięcia 0 Przeźroczysty płyn 1 Płyn tłusty i lekko mętny 2 Nieprzeźroczysta zagęszczona substancja 3 Półstała substancja 4 Substancja woskowa / całkowite zablokowanie Tabela 2. Kliniczne ocenianie wyciśnięcia z gruczołu tarczkowego www.academyofvisioncare.com © Bausch & Lomb Akademia Vision CareTM 2009 Akademia Vision Care™ Dodatkową informację na temat jakości i ilości lipidów można uzyskać przy pomocy szerokokątnego systemu oświetlenia z zimną katodą jako źródłem światła. Jednym z takich systemów pozwalających na interferometryczne badanie warstwy lipidowej w warunkach klinicznych jest Tearscope Plus™ (Keeler Ltd., Berkshire, UK). Instrument ten używany w połączeniu z biomikroskopem wyposażonym w nieoświetloną lampę szczelinową pozwala na ocenę grubości i jakości warstwy lipidowej, na podstawie widzialnego wzoru lipidowego. (Rysunek 6c). Wzory, opisane przez Guillon & Guillon w 1994 roku, pokazano w Tabeli 3.16 Miękkie soczewki kontaktowe mają tendencję do zmniejszania grubości warstwy lipidowej średnio o około 2 stopnie, i w związku z tym dobrze jest, gdy u pacjenta występuje co najmniej wzór przepływowo/falowy, lub lepiej, wzór amorficzny czy wręcz wzór z normalnie pokolorowany frędzlami (Rysunek 15) zanim dobierze się soczewki kontaktowe, aby zmniejszyć niebezpieczeństwo rozwinięcia się suchego oka z powodu noszenia soczewek kontaktowych. Wzór z nienormalnie pokolorowanymi „frędzlami” często widzi się w przypadku suchego oka, szczególnie takiego, które jest związane z chorobą powiek. Wykazano, że u pacjentów z ciągłą warstwą lipidową pokrywającą całą powierzchnię filmu łzowego, parowanie filmu łzowego jest ograniczone bez względu na grubość warstwy lipidowej.23 Gdy warstwa lipidowa jest nienormalna, lub jest niewidoczna, wyparowywanie filmu łzowego zwiększ się 4-krotnie. Pacjenci z cieńszą warstwą lipidową muszą częściej mrugać, aby utrzymać nienaruszoną warstwę lipidową i powstrzymać gwałtowne wysychanie filmu łzowego. Wzór warstwy lipidowej Wygląd Szacowana grubość (nm) Brak Warstwa lipidowa jest niewidoczna < 10 Otwarta siateczka marmurkowa Niewyraźna, szara, podobna do marmuru, często widoczna tylko w ruchu po mrugnięciu 10 – 20 Zamknięta siateczka marmurkowa Wyraźny szary wzór podobny do marmuru w drobną siateczkę 20 – 40 Przepływ Ciągle zmieniający się falisty wzór 30 – 90 Przepływ amorficzny Niebiesko-biały, bez dostrzegalnych cech 80 – 90 Normalne kolorowe frędzle Kolorowo mieniące się frędzle. Zmiana kolorów jest stopniowa >100 Nienormalne kolorowe frędzle Rozłączne obszary kolorowych frędzli o bardzo różnych kolorach, gwałtownie zmieniających kolory na małych powierzchniach Zmienna Tabela 3. Opis wyglądu i szacowanej grubości wzorów warstwy lipidowej obserwowanych w odbiciu zwierciadlanym16 www.academyofvisioncare.com © Bausch & Lomb Akademia Vision CareTM 2009 Akademia Vision Care™ 4. POWIERZCHNIA OKA Powiekowe zapalenie spojówek i zapalenie spojówki gałkowej powinno zostać zauważone i ocenione według jakiejś standardowej skali. Istnieje cały szereg klinicznie akceptowalnych skal. Ważne jest, aby w danym gabinecie używać ciągle tej samej skali w celu jednolitej oceny zarówno przy kolejnych badaniach jednego pacjenta jak i pomiędzy różnymi pacjentami, ponieważ wykazano, że różne skale ocen nie są zamienne pomiędzy sobą.24 W suchym oku można zaobserwować równoległe zmarszczki na spojówkach - lipid Parallel Conjunctival Folds(LIPCOF), ułożone na granicy tylnej krawędzi powieki. (Rysunek 16) 25 Akceptowalna skala oceny LIPCOF wraz z powiązanym z tym ryzykiem suchego oka, pokazana jest w Tabeli 4. Stopień Liczba zmarszczek Zwiększone ryzyko suchego oka w stosunku do stopnia 0 0 Brak zmarszczek 0 1 Pojedyncza zmarszczka niższa od pryzmy łzowej 15 * 2 Liczne zmarszczki o wysokości dochodzącej do wysokości pryzmy łzowej 63 * 3 Liczne zmarszczki wyższe od pryzmy łzowej 190 * Tabela 4. Skala oceny równoległych zmarszczek na spojówce (LIPCOF). 13 Substancje barwiące powinny być użyte w celu ułatwienia oglądu rogówki i uszkodzeń komórek, dopiero po przeprowadzeniu wszystkich bezinwazyjnych i mało inwazyjnych badań powierzchni oka. Fluoresceina, najlepiej oglądana z filtrem, ukaże ubytki komórek nabłonkowych, podczas gdy róż bengalski lub zieleń lizaminowa ukaże powierzchnie nabłonkowe pozbawione ochrony białek mucynowych lub ukazujące błony komórek nabłonka. (Rysunek 17a i 17b) W suchym oku dolne części podpowiekowych obszarów rogówki i spojówki najczęściej wykazują barwienie, zmieniające się w swojej intensywności od porozrzucanych punktów, do dużych połączonych powierzchni. W tym samym oku róż bengalski i zieleń lizaminowa ukaże podobny wzór barwienie, z tym, że zieleń lizaminowa powoduje dużo słabsze podrażnienie przy zakropieniu, nawet u pacjenta z suchym okiem. www.academyofvisioncare.com © Bausch & Lomb Akademia Vision CareTM 2009 Akademia Vision Care™ W przypadku użycia różu bengalskiego powinno się dołożyć wszelkich starań, aby ograniczyć objętość zakroplenia, w celu zmniejszenia dyskomfortu pacjenta. Jednak dla uzyskania podobnej łatwości w obserwowaniu barwienia może być konieczne zakroplenie dużej objętości zieleni lizaminowej (>10μl) i odczekanie nieco dłużej (najlepiej od 1 do 4 minut po zakropleniu). Tu znowu, intensywność barwienia powinna być oceniona przy użyciu skali, takiej jak skala ocen CCLRU lub oxfordzkiej skali ocen. (Rysunek 18)26 W przypadku braku zwykłych objawów klinicznych, u pewnych pacjentów można znaleźć schorzenie nabłonka (lid wiper epithelopathy).27 Nabłonek zgarniający jest to brzegowa część spojówki górnej powieki czyszcząca powierzchnię oka w czasie mrugania. Uważa się, że główną przyczyną tego schorzenia nabłonka jest niewystarczające smarowanie ułożonych naprzeciw siebie powierzchni nabłonka, prowadzące do zwiększonego tarcia. Po wywinięciu górnej powieki najlepiej oglądać ten obszar za pomocą barwienia kombinacją różu bengalskiego i fluoresceiny. PODSUMOWANIE Film łzowy na przedniej powierzchni oka jest wyjątkowo skomplikowaną strukturą i wszystkie aspekty jej fizjologii są współzależne. Istnieją liczne metody oceny struktury i właściwości tego bardzo dynamicznego filmu i wiele z nich może być użytych w środowisku klinicznym. Jednak w pewnych przypadkach, proces badania może wpłynąć na badany parametr poprzez wywołanie łzawienia odruchowego. W ostatnich latach, celem stało się opracowanie i rozpowszechnienie użycia mniej inwazyjnych, lub w idealnym przypadku bezinwazyjnych metod badania filmu łzowego. Dzięki temu stan tego filmu można oszacować w warunkach jak najmniej odbiegających od jego ‘fizjologicznego’ stanu. Klinicysta może zredukować zaburzający badanie wpływ łzawienia odruchowego, poprzez przeprowadzanie za każdym razem testów w tej samej kolejności, od najmniej inwazyjnego do najbardziej inwazyjnego. Należy zauważyć, że w związku z wzajemnym powiązaniem cech składników filmu łzowego, nie istnieje pojedynczy test kliniczny wystarczająco czuły i zdolny do zdiagnozowania suchego oka, oraz przewidzenia, jaka strategia rozwiązywania tego problemu będzie najlepsza.28 Zaleca się wykonanie dla każdego przypadku suchego oka zestawu testów, co najmniej po jednym z każdej z powyższych sekcji 1 – 4, aby jak najlepiej określić przyczyny i w ten sposób pomóc leczącemu w dobraniu najodpowiedniejszej metody rozwiązania problemu. (Rysunek 19 – patrz Dodatek 3) www.academyofvisioncare.com © Bausch & Lomb Akademia Vision CareTM 2009 Akademia Vision Care™ Podpisy pod rysunkami Rysunek 1: Układ funkcjonalny.2 (adaptacja ze Stern ME et al., 1998) Rysunek 2: Budowa filmu łzowego.6 (adaptacja z Lilly, 1994) Rysunek 3: Główne etiologiczne rodzaje suchego oka według International Dry Eye WorkShop in 2007.1 (adoptowane z Okular Surf 2007;5(2):75-92.) Rysunek 4: Kwestionariusz McMonnies dla suchego oka, adaptacja z McMonnies and Ho, 1986.12 Punkty za każdą odpowiedź podano w postaci górnego indeksu. Rysunek 5: OSDI (Wskaźnik Zchorzeń Powierzchni Oka) (Allergan, Inc., Irvine CA, USA) z instrukcją punktacji. Rysunek 6: Obrazy z keratometru (a) i Tearscop Plus ™ (c), odbite od filmu łzowego, odpowiednio (b) i (d) ułatwiają pomiar czasu zerwania filmu łzowego. Rysunek 7: Pierścienie Placido z topografu Orbscan stanowią wygodne obrazy do odbicia ich od filmu łzowego i bezinwazyjnego pomiaru jego stabilności. Rysunek 8: Fluoresceina pomagająca w wizualizacji czasu przerwania filmu łzowego, powinna być zakraplana oszczędnie(a) a nie swobodnie(b), aby nie powodować destabilizacji łez i pozwolić na uzyskanie poprawnych wyników. Rysunek 9: Niedawno zbudowany TearLab (Ocusense) do klinicznej oceny osmolarności filmu łzowego (dzięki uprzejmości Birmingham Optical Group). Rysunek 10: Test Schirmera. Pasek bibuły filtracyjnej zawieszany jest (bez znieczulenia) w jednej trzeciej, licząc od zewnątrz, długości dolnej powieki i po 5 minutach bada się długość zwilżonego odcinka. Po tym czasie wynik słabszy od 5mm wskazuje na zbyt małą wodnistość. Rysunek 11: Test Phenol Red Thread: bawełniana nitka zawieszana jest w jednej trzeciej, licząc od zewnątrz, długości dolnej powieki. Długość odcinka zmoczonego po 15 sekundach mniejsza od 10mm sugeruje zbyt małą wodnistość. Rysunek 12: Wysokość menisku łzowego: menisk powinien być regularny i wysoki na co najmniej 0,2mm (a). Nieregularny menisk o postrzępionych brzegach sugeruje suche oko(b). Rysunek 13: Suche płatki (‘łupież’) na około nasady rzęs w zapalenie brzegów powiek. (dzięki uprzejmości Brian Tompkins) Rysunek 14: Trzeci stopień dysfunkcji gruczołu tarczkowego z towarzyszącym zgrubieniem brzegów powiek i powierzchniowej telangiektazji. Wydzielina ma półstałą konsystencję (przypominającą pastę do zębów). (dzięki uprzejmości Brian Tompkins) Rysunek 15: Wzór z normalnie pokolorowany frędzlami oglądany w Tearscope Plus™. Rysunek 16: Równoległe zmarszczki na powiekach (LIPCOF) u pacjenta z ciężkim przypadkiem suchego oka. (dzięki uprzejmości Brian Tompkins) Rysunek 17: Róż bengalski (a) i zieleń lizaminowa (b) użyta do barwienia powierzchni oka u dwóch różnych pacjentów z suchym okiem - obaj oglądani w białym świetle. (Rysunek 15(b) dzięki uprzejmości Brian Tompkins) Rysunek 18: Stopniowanie plam na rogówce i spojówce; Skala Oxfordzka. Ta skala została opublikowana z zaleceniem, aby ją kopiować dla celów klinicznych.26 (Bron et al; Cornea 2003; 22(7): 640 –50.) Rysunek 19: Algorytm klinicznej oceny pacjenta z suchym okiem. Co najmniej jeden test z każdej grupy (1-4) powinien być wykonany dla umożliwienia rozróżnienia pomiędzy suchym okiem powodowanym przez niedostateczne wydzielanie łez, a suchym okiem powodowanym nadmiernym parowaniem filmu łzowego i dla ułatwienia odpowiedniego pokierowania pacjentem. www.academyofvisioncare.com © Bausch & Lomb Akademia Vision CareTM 2009 Akademia Vision Care™ Literatura References 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 (No authors listed). The definition and classification of dry eye disease: report of the Definition and Classification Subcommittee of the International Dry Eye WorkShop (2007). Ocul Surf 2007;5(2):75-92. Stern ME, Beuerman RW, Fox RI, Gao J, Mircheff AK, Pflugfelder SC (1998) “The pathology of dry eye: the interaction between the ocular surface and lacrimal glands”. Cornea; 17(6): 584-9 McCarty CA, Bansal AK, Livingston PM, Stanislavsky YL, Taylor HR. The epidemiology of dry eye in Melbourne, Australia. Ophthalmology 1998;105:1114 –1119. Schein OD, Munoz B, Tielsch JM, Bandeen-Roche K, West S. Prevalence of dry eye among the elderly. Am J Ophthalmol 1997;124:723–728. Nichols JJ, Ziegler C, Mitchell GL, Nichols KK (2005) “Self-reported dry eye disease across refractive modalities”. Invest Ophthalmol Vis Sci; 46(6): 1911-4 Dilly PN (1994) “Structure and function of the tear film” Adv Exp Med Biol; 350: 239-47 Jordan A, Baum J (1980) “Basic tear flow. Does it exist?” Ophthalmology; 87(9): 920 - 930 van Best JA, Benitez del Castillo JM, Coulangeon LM (1995) “Measurement of basal tear turnover using a standardized protocol. European concerted action on ocular fluorometry”. Graefes Arch Clin Exp Ophthalmol; 233(1): 1 - 7 Lemp M (1995) “Report of the National Eye Institute/Industry workshop on Clinical Trials in Dry Eyes”. CLAO J; 21(4): 221-32. Smith J, Nichols KK, Baldwin EK. Current patterns in the use of diagnostic tests in dry eye evaluation. Cornea 2008;27(6):656-662. McMonnies CW (1986) “Key questions in a dry eye history” J Am Optom Assoc; 57(7): 512 - 517 McMonnies C, Ho A, Wakefield D (1998) “Optimum dry eye classification using questionnaire responses” Adv Exp Med Biol; 438: 835 - 838 Schiffman RM, Christianson MD, Jacobsen G, Hirsch JD, Reis BL (2000) “Reliability and validity of the Ocular Surface Disease Index” Arch Ophthalmol; 118(5): 615 - 621 Patel S, Murray D, McKenzie A, Shearer DS, McGrath BD (1985) “Effects of fluorescein on tear break up time and on tear thinning time” Am J Optom Physiol Opt; 62(3): 188 - 190 Hirji N, Patel S, Callander M (1989) “Human tear film pre-rupture phase time (TP-RPT) – a non-invasive technique for evaluating the pre-corneal using a novel keratometer mire” Ophthal Physiol Opt; 9(2): 139 142 Guillon JP, Guillon M (2004) “The role of tears in contact lens performance and its measurement” in Ruben M, Guillon M (eds), Contact Lens Practice (Chapman and Hall Medical, London), pp. 466 - 468 Craig JP, Müller A, Mooi J (2002) “The impact of fluorescein quantity on tear film break-up” Cont Lens Anterior Eye; 25(4): 202 Khanal S, Tomlinson A, McFadyen A, Diaper C, Ramaesh K. Dry eye diagnosis. Invest Ophthalmol Vis Sci. 2008;49(4):1407-14. Hamano T, Mitsunaga S, Kotani S, Hamano T, Hamano K, Hamano H, Sakamoto R, Tamura H (1990) “Tear volume in relation to contact lens wear and age” CLAO J; 16(1): 57 - 61 Tomlinson A, Blades KJ, Pearce EI (2001) “What does the phenol red thread test actually measure?” Optom Vis Sci; 78(3): 142-146 Norn MS (1965) “Tear secretion in normal eyes. Estimated by a new method: the lacrimal streak dilution test” Acta Ophthalmol (Copenh); 43(4): 567-573 Xu KP, Yagi Y, Toda I, Tsubota K (1995) “Tear function index. A new measure of dry eye” Arch Ophthalmol; 113(1): 84 - 88 Craig JP, Tomlinson A (1997) “Importance of the lipid layer in human tear film stability and evaporation”. Optom Vis Sci; 74(1): 8 - 11 Wolffsohn JS (2004) “Incremental nature of anterior eye grading scales determined by objective image analysis” Br J Ophthalmol; 88(11): 1434 - 1438 Schirra F, Hoh H, Kienecker C, Ruprecht KW (1998) “Using LIPCOF (lid-parallel conjunctival fold) for assessing the degree of dry eye, it is essential to observe the exact position of that specific fold” Adv Exp Med Biol; 438: 853 - 858 www.academyofvisioncare.com © Bausch & Lomb Akademia Vision CareTM 2009 Akademia Vision Care™ 26 26 BronAJ, AJ,Evans EvansVE, VE,Smith SmithJA JA(2003) (2003)“Grading “Gradingofofcorneal cornealand andconjunctival conjunctivalstaining stainingininthe thecontext contextofofother other Bron dryeye eyetests”. tests”.Cornea; Cornea;22(7): 22(7):640 640- -650. 650. dry 27 27 KorbDR, DR,Herman HermanJP, JP,Greiner GreinerJV JVetetal. al.Lid Lidwiper wiperepitheliopathy epitheliopathyand anddry dryeye eyesymptoms. symptoms.Eye Eye&&Contact Contact Korb Lens2005;31(1):2-8. 2005;31(1):2-8. Lens 28 28 CraigJP JP(1995) (1995)“Tear “Tearphysiology physiologyininthe thenormal normaland anddry dryeye”. eye”.PhD PhDThesis. Thesis.Glasgow GlasgowCaledonian Caledonian Craig University. University. www.academyofvisioncare.com © Bausch & Lomb Akademia Vision CareTM 2009 Akademia Vision Care™ Dodatek 1 – Rysunek 4 Kwestionariusz McMonnies dla suchego oka Proszę udzielić odpowiedzi poprzez podkreślenie odpowiedniego tekstu: Kobieta/mężczyzna. Wiek: poniżej 25 lat0 / 25 – 45 lat(M1/F3) / ponad 45 lat(M2/F6). Aktualnie: nie nosi żadnych soczewek kontaktowych / nosi twarde soczewki kontaktowe / nosi miękkie soczewki kontaktowe. 1. Czy kiedykolwiek miałaś/eś przepisane krople lub inne środki na suche oko? Tak6 / Nie0 / Nie wiem0 2. Czy doświadczasz czasem któregoś z wymienionych objawów? (Proszę podkreślić te, których doświadczasz) 1. Bolesność 2. Drapanie 3. Suchość 4. Piasek pod powiekami 5. Palenie 3. Jak często występują te objawy? (podkreśl) Nigdy0 / Czasem1 / Często4 / Ciągle8 4. Czy Twoje oczy są zwykle uczulone na dym papierosowy, smog, klimatyzację lub centralne ogrzewanie? Tak4 /Nie0 / Czasem2 5. Czy Twoje oczy stają się bardzo czerwone i podrażnione przy pływaniu? Nie dotyczy0 /Tak2 /Nie0 /Czasem1 6. Czy Twoje oczy są suche i podrażnione na następny dzień po wypiciu alkoholu? Nie dotyczy0 /Tak4 /Nie0 /Czsem2 7. Czy zażywasz (proszę podkreślić) tabletki antyhistaminowe2 lub używasz antyhistaminowych kropli do oczu2, środki moczopędne (tabletki moczopędne), tabletki nasenne1, środki uspokajające1, doustne środki antykoncepcyjne1, lekarstwa na wrzody dwunastnicy1, lekarstwa na problemy trawienne1, lekarstwa na nadciśnienie tentnicze1, lekarstwa na depresję1 lub....? (Wpisz wszystkie lekarstwa jakie zażywasz, których tu nie wymieniono) 8. Czy cierpisz na artretyzm? Tak2 /Nie0 /Nie wiem0 9. Czy odczuwasz suchość nosa, ust, gardła, klatki piersiowej lub waginy? Nigdy0 /Czasem1 /Często2 /Ciągle4 10. Czy cierpisz na zaburzenia tarczycy? Tak2 /Nie0 /Nie wiem1 11. Czy wiadomo, że śpisz z częściowo otwartymi oczami? Tak2 /Nie0 /Czasem1 12. Czy po obudzeniu się masz podrażnione oczy? Tak2 /Nie0 /Czasem1 Wynik: Normalny (<10) lekkie objawy suchego oka (10 – 20) patologiczne suche oko (>20) www.academyofvisioncare.com © Bausch & Lomb Akademia Vision CareTM 2009 Akademia Vision Care™ Dodatek 1 – Rysunek 5 WSKAŹNIK SCHORZEŃ POWIERZCHNI OKA© Proszę odpowiedzieć na poniższe pytania poprzez zaznaczenie pozycji, która najlepiej odpowiada Twojej sytuacji Czy miałaś/eś w ciągu ostatniego tygodnia któryś z wymienionych objawów? Cały czas Większość czasu Przez połowę czasu Czasem Wcale 1. Wrażliwość na światło? 2. Uczucie piasku pod powiekami? 3. Bolące lub obolałe oczy? 4. Rozmyty obraz? 5. Złe widzenie? Czy w ciągu ostatniego tygodnia miałaś/eś problemy z oczami ograniczające Cię w wykonywaniu następujących czynności? Cały czas Większość czasu Przez połowę czasu Czasem Wcale Nie dotyczy 6. Czytanie? 7. Kierowanie pojazdem w nocy? 8. Obsługiwanie komputera lub automatu do wyciągania gotówki? 9. Oglądanie telewizji? Czy w ciągu ostatniego tygodnia odczuwałaś/eś w oczach jakiś dyskomfort w którejś z wymienionych sytuacji? Cały czas Większość czasu Przez połowę czasu Czasem Wcale Nie dotyczy 10. Wiatr? 11. Obszary i pomieszczenia o małej wilgotności (bardzo suche)? 12. Miejsca klimatyzowane? www.academyofvisioncare.com © Bausch & Lomb Akademia Vision CareTM 2009 Akademia Vision Care™ OBLICZANIE WYNIKÓW Liczenie punktów Obliczanie całkowitego wyniku OSDI oparte jest na następującym wzorze: OSDI = (suma wag odpowiedzi na wszystkie pytania)*100 Ilość udzielonych odpowiedzi *4 gdzie wagi odpowiedzi przypisywane są w następującej skali: 1 = czasem 2 = przez połowę czasu 3 = większość czasu 4 = cały czas Interpretacja Wynik równy 100 oznacza totalną nieprawidłowość (odpowiedź „cały czas” udzieloną na wszystkie pytania), podczas gdy wynik 0 odpowiada całkowitemu brakowi schorzenia (odpowiedź „nigdy” udzieloną na wszystkie pytania). W związku z tym zmiana w stosunku do wartości wyjściowej o 12,5 oznacza poprawę w co najmniej jednej kategorii w połowie udzielonych odpowiedzi. Liczenie punktów dla wskaźników częściowych Wyniki wskaźnika częściowego są obliczane podobnie, z tym, że tylko pytania dotyczące tego wskaźnika częściowego są brane pod uwagę. W związku z tym, dowolny wskaźnik częściowy analizowany oddzielnie miałby również maksymalnie 100 punktów. Te trzy wskaźniki częściowe (funkcje związane z widzeniem, objawy odczuwane w oku środowiskowe) rozkładają się następująco: Wskaźnik częściowy Pytania funkcje związane z widzeniem 4, 5, 6, 7, 8, 9 objawy odczuwane w oku 1, 2, 3 czynniki środowiskowe 10, 11, 12 i czynniki www.academyofvisioncare.com © Bausch & Lomb Akademia Vision CareTM 2009