Pobierz - mikroekonomia.net

Magdalena Knapińska
ROZDZIAŁ 6
ZMIANY POZIOMU BEZROBOCIA W POLSCE PO PRZYSTĄPIENIU
DO UNII EUROPEJSKIEJ
Wprowadzenie
Minęły właśnie trzy lata odkąd Polska jest członkiem Unii Europejskiej. Należy zastanowić się czy ten fakt ma jakiś wpływ na sytuację w polskiej gospodarce. Wszystko wskazuje
na to, że istotnie – przystąpienie Polski do tego ugrupowania skutkuje, jak na razie, pozytywnymi tendencjami w koniunkturze, na rynku pracy, a także w nastrojach społecznych.
Przedmiotem analizy opracowania będzie odpowiedź na pytanie: jak zmienia się bezrobocie w Polsce w przekroju kwartalnym od roku 2004 i jakie są tego przyczyny. Obniżanie
się bezrobocia wiąże się niewątpliwie ze zwiększaniem się poziomu zatrudnienia i poprawą
koniunktury. Te przyczyny zostały zbadane na podstawie sektora przedsiębiorstw przemysłowych oraz budowlanych, co jest uzasadnione tym, że są to sektory istotne dla gospodarki i
bardzo zarazem wrażliwe na zmiany popytu globalnego.
Poszukując przyczyn spadku bezrobocia w Polsce nie należy jednak zapominać również o tym, że z przystąpieniem Polski do UE rynki pracy Szwecji, Wielkiej Brytanii i Irlandii
stały się otwarte na pracowników z Polski, a w innych krajach są otwarte częściowo lub
otwarte zostały po kilku latach członkostwa (np. rynek pracy Holandii został otwarty dla pracowników z Polski w dniu 1.05.2007r.). Dlatego też istotną część opracowania stanowi analiza skali migracji zewnętrznych Polaków i jej związek z odpływem osób z bezrobocia.
Główna teza opracowania brzmi: spadek bezrobocia wiąże się z optymistycznym zjawiskiem jakim jest poprawa koniunktury, ale też i z masowymi wyjazdami Polaków za granicę w celach zarobkowych, co może być już uznane za zjawisko negatywne, zwłaszcza jeśli
wyjeżdżają osoby młode i dobrze wykształcone. Pytaniem retorycznym pozostaje, czy poprawa koniunktury, którą obecnie obserwujemy, będzie na tyle długotrwała i wysoka, by zatrzymać tych spośród nas, którzy jeszcze w Polsce pracują?
Poziom bezrobocia
Jak wskazują dane rysunku 1, kwartalne stopy bezrobocia w Polsce obniżają się z
okresu na okres. Na koniec I kwartału 2007r. poziom stopy bezrobocia jest niższy od jej poziomu z początku roku 2004 o 6 punktów procentowych. Taka tendencja jest niewątpliwie
pozytywna, chociaż w krajach całej Unii Europejskiej najwyższą stopę bezrobocia nadal odnotowuje się w Polsce, co potwierdzają dane publikowane przez Eurostat. (Euro area unemployment... 2007, s.1).
63
Zmiany poziomu bezrobocia w Polsce po przystąpieniu do Unii Europejskiej
Rysunek 1. Poziom stopy bezrobocia w Polsce w latach 2004-2007 (%)
25
20,4
20
19,4 18,9
19,1
19,2
15
17,8
17,6
18
17,6
15,9
14,9
14,4
15,2
10
5
0
I 04
II 04 III 04
IV
04
I 05 II 05 III 05
IV
05
I 06
II 06 III 06
IV
06
I 07
Źródło: Miesięczna informacja o bezrobociu w Polsce w marcu 2007 roku, Monitoring rynku
pracy, Materiał na konferencję prasową w dniu 25.04.2007r., GUS, s. 1, www.stat.gov.pl
4.05.2007r.; Zatrudnienie i wynagrodzenia w gospodarce narodowej w 2006r., Informacje i
Opracowania Statystyczne, GUS, Warszawa kwiecień 2007, tabl. 1, s. 28.
Z kolei liczba bezrobotnych zarejestrowanych w urzędach pracy w końcu marca
2007r. wyniosła 2 232,4 tys. osób i była niższa niż w lutym o prawie 100 tys. osób. (Miesięczna informacja... 2007, s.1). Ogółem wyłączono przy tym z ewidencji 284,7 tys. osób tj.
12,2% ogólnej liczby bezrobotnych z końca lutego tegoż roku (Ibidem, s. 2).
Jak to wskazują dane rysunku 2, z ogólnej liczby wyrejestrowanych bezrobotnych
około połowa z nich podjęła pracę oferowaną przez urzędy pracy. Były to w większości prace
niesubsydiowane, w szczególności sezonowe. Natomiast około 10 % tychże podjęć pracy
wiązało się z rozpoczęciem robót publicznych i prac interwencyjnych. (Ibidem, s. 2).
Warto tu zauważyć, że roboty publiczne i prace interwencyjne to główne instrumenty
aktywnej polityki rynku pracy, których zasadniczym celem jest aktywizacja osób trwale bezrobotnych. Prace interwencyjne polegają na częściowym subsydiowaniu zatrudnienia przez
urzędy pracy tym pracodawcom, którzy tworzą dodatkowe miejsca pracy dla bezrobotnych.
Zaleca się tu również, aby osoby skierowane do pracy interwencyjnych posiadały kwalifikacje niezbędne do ich wykonywania, tak by możliwe było ich dalsze zatrudnienie w firmie.
(Jarmołowicz, Knapińska 2005, s. 162).
Z kolei roboty publiczne polegają na wykonywaniu społecznie użytecznych zadań,
głównie z dziedziny infrastruktury gospodarczej, które są organizowane przez władze lokalne
i urzędy pracy i są również pracami subsydiowanymi. Roboty publiczne jako instrumenty
aktywnej polityki rynku pracy są adresowane zwłaszcza do bezrobotnych długotrwale z niższym poziomem kwalifikacji zawodowych. (Ibidem, s. 162).
64
Magdalena Knapińska
Rysunek 2. Wyłączenia z ewidencji bezrobotnych według przyczyn w marcu 2007r. (tys.
osób)
11,8
1,8
78,7
124,3
34
podjęcia pracy oferowanej przez urząd pracy
rozpoczęcie szkolenia lub stażu
nie potwierdzenie gotowości do pracy
dobrowolne rezygnacje
nabycie praw emerytalnych 1,8 tys.
Źródło: Miesięczna informacja o bezrobociu w Polsce w marcu 2007 roku, Monitoring rynku
pracy, Materiał na konferencję prasową w dniu 25.04.2007r., GUS, www.stat.gov.pl
4.05.2007r., s. 2.
Niewątpliwie optymizmem napawa jednak fakt, że zdecydowana większość podjęć
pracy oferowanej przez urzędy pracy nie należała do kategorii prac subwencjonowanych. Jest
to korzystne, ponieważ nie obciąża Funduszu Pracy, z którego są finansowane wydatki na
politykę rynku pracy. Ponadto, taka sytuacja może wiązać się również i z poprawą ogólnej
sytuacji w gospodarce, gdyż jest to przejaw rosnącego popytu na pracę. Dodatkowo w pewnym sensie ograniczana jest ingerencja państwa na rynku pracy tylko do roli pośrednika pracy, gdyż urząd pracy jednak kieruje bezrobotnych do pracy – tyle, że nie są to prace subsydiowane. Takie działanie urzędu pracy przyczynia się do zmniejszenia niedoskonałości na
rynku pracy, jaką jest niepełna informacja, a jednocześnie nie generuje obciążeń finansowych
dla Funduszu Pracy.
Wśród przyczyn wyłączenia z ewidencji bezrobotnych na uwagę zasługuje fakt „nie
potwierdzenie gotowości do podjęcia pracy” oraz „dobrowolne rezygnacje”. Jak to wskazują
dane rysunku 2, łącznie z tych powodów wyłączono z ewidencji 90,5 tys. osób bezrobotnych.
Trudno powiedzieć jakie są dalsze losy tych osób. Część z nich mogła podjąć pracę w Polsce
bez pośrednictwa urzędu pracy, część z nich zniechęciła się do poszukiwania pracy, a być
może najliczniejszą wśród nich grupę stanowią osoby, które wyjechały poszukiwać pracy za
granicą.
Podsumowując, spośród osób wyłączonych z ewidencji bezrobocia zdecydowana
większość podjęła pracę, ale też dość liczna grupa nie potwierdziła gotowości lub dobrowolnie zrezygnowała ze statusu osoby bezrobotnej.
Poprawa koniunktury
Biorąc pod uwagę ogólną dynamikę PKB w Polsce w latach poprzedzających pełne
członkostwo w Unii Europejskiej, nie można pominąć faktu, że już wtedy tempo wzrostu
PKB było rosnące, co pokazano na rysunku 3. A zatem, można by powiedzieć, że przystąpienie Polski do UE nastąpiło w fazie wzrostowej cyklu koniunkturalnego. Fakt ten jest zarazem
pewnym sprzężeniem zwrotnym: przystąpienie do Unii było przecież zdarzeniem, którego
inwestorzy i przedsiębiorcy spodziewali się i dlatego tempo wzrostu PKB było już wówczas
rosnące. Podmioty spodziewały się wzrostu jakości życia i jakości infrastruktury gospodar-
Zmiany poziomu bezrobocia w Polsce po przystąpieniu do Unii Europejskiej
65
czej w niedalekiej przyszłości i stąd wzrost gospodarczy mógł nastąpić już przed faktyczną
akcesją.
Rysunek 3. Dynamika PKB w Polsce w latach 2001-2004 (%)
6
5
5,4
3,8
4
3
2
1
1,4
1
0
2001
2002
2003
2004
Źródło: Rocznik statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, GUS, Warszawa 2007, tabl. 4(573),
s. 675.
Z kolei, biorąc pod uwagę bardziej aktualne dane zaprezentowane na wykresie 4,
można zauważyć, że nie we wszystkich sektorach tempo wzrostu produkcji jest dodatnie. Pogorszenie koniunktury obserwuje się bowiem w górnictwie oraz sektorze energetycznym.
Skoro jednak gospodarka jako całość znajduje się w fazie wzrostowej cyklu koniunkturalnego, to jednak sekcji o rosnącej wielkości produkcji jest więcej lub zakres tego wzrostu jest
większy.
Rysunek 4. Dynamika produkcji przemysłowej i budowlano-montażowej w I kwartale 2007r.
w porównaniu z analogicznym okresem roku 2006
160
140
120
100
80
60
40
20
0
113
Przedsiębiorstw a
przemysłow e
ogółem
116,1
97,7
Górnictw o
151,1
92,5
Przetw órstw o
przemysłow e
Wytw arzanie i
zaopatryw anie w
energię elektryczną,
gaz i w odę
Przedsiębiorstw a
budow lane
Źródło: Dynamika produkcji przemysłowej i budowlano-montażowej w marcu 2007r., Informacje bieżące, Wyniki wstępne, GUS, Warszawa 20.04.2007r., www.stat.gov.pl 4.05.2007r.
I tak, na podstawie danych rysunku 4, można zauważyć, że największy wzrost produkcji w I kwartale 2007r. odnotowano w przedsiębiorstwach budowlanych, gdzie w I
kwartale 2007r. produkcja wzrosła o 51,1 % w porównaniu z I kwartałem 2006r. Jest to niewątpliwie bardzo wysoki wzrost i w dodatku ograniczono tu wpływ czynnika sezonowości,
gdyż jest to wzrost w porównaniu z analogicznym okresem roku poprzedniego, a nie w porównaniu do poprzedniego kwartału.
66
Magdalena Knapińska
Z kolei w przedsiębiorstwach z sekcji „przetwórstwo przemysłowe”, wzrost produkcji
był już zdecydowanie mniejszy niż w budownictwie, choć i tak można go nazwać wysokim,
gdyż wynosił 16,1 % w porównaniu z I kwartałem roku 2006.
Przedstawione dane statystyczne potwierdzają fakt poprawy koniunktury w polskiej
gospodarce. Ponadto według GUS, ocena ogólnego klimatu koniunktury w przetwórstwie
przemysłowym jest w kwietniu optymistyczna, nieco lepsza od sygnalizowanej w marcu i
korzystniejsza niż w analogicznym miesiącu od 1993r. Wpływa to na szybszy niż w marcu
2007r. wzrost bieżącego portfela zamówień i produkcji, przy utrzymujących się optymistycznych przewidywaniach w tym zakresie. Przedsiębiorcy bez opóźnień regulują swoje zobowiązania finansowe, a w najbliższych miesiącach można oczekiwać dalszej poprawy sytuacji
finansowej przedsiębiorstw. (Koniunktura w przemyśle... 2007, s.1).
Poprawa koniunktury ma również swój wpływ na sytuację na rynku pracy. Oczywiście
jednym z następstw jest obniżanie się poziomu bezrobocia, na które wskazano wyżej, ale ponadto zwiększa się jednak liczba pracujących w gospodarce narodowej oraz zachodzą istotne
zmiany w zakresie wysokości wynagrodzeń.
Jeżeli chodzi o pierwszą kwestię, to przykładowo przeciętne zatrudnienie w 2006r.
było wyższe od przeciętnego zatrudnienia w roku 2005 o 2,2 %, a liczba pracujących wzrosła
w tym okresie o 2,9 % (Zatrudnienie i wynagrodzenia... 2007, s. 18). Przy czym wysoki
wzrost zatrudnienia odnotowano w sekcjach takich jak: obsługa nieruchomości i firm, budownictwo i transport. (Ibidem, s. 18)
Z kolei w marcu 2007r. zatrudnienie było wyższe o 4,5% w porównaniu z zatrudnieniem w marcu 2006r. (Przeciętne zatrudnienie..., 2007). Oznacza to, że w ostatnich miesiącach dynamika zatrudnienia jest rosnąca, co wyjaśnia fakt podejmowania pracy przez osoby
bezrobotne, który podnoszono już wyżej.
Natomiast jeśli chodzi o poziom wynagrodzeń w gospodarce narodowej, to przeciętne
miesięczne wynagrodzenie brutto wynosiło w 2006r. 2477,23 zł i było o 4,9 % wyższe niż
przed rokiem (Zatrudnienie i wynagrodzenia... 2007, s. 18). Zaś w sektorze przedsiębiorstw
jego poziom w marcu 2007r. wynosił 2852,71 zł i był o 9,1 % wyższy niż w tym sektorze w
marcu 2006r. (Przeciętne zatrudnienie i wynagrodzenie... 2007).
Wzrost wynagrodzeń jest dla zasobów pracy istotnym motywatorem do tego by podejmować pracę w gospodarce narodowej i niewątpliwie poprawia konkurencyjność polskiego rynku pracy dla pracowników. Zjawisko to jest powiązane z poprawą koniunktury i wzrostem zatrudnienia. Z drugiej strony może być decydującym warunkiem pozyskania zasobów
siły roboczej przez pracodawców. Przykładowo, w 2006r. największy wzrost płac odnotowano w sektorach takich jak: budownictwo, ochrona zdrowia i przetwórstwo przemysłowe (Zatrudnienie i wynagrodzenia... 2007, s.18-19). Są to zarazem sektory, z których pracownicy w
dużych ilościach emigrują za granicę w poszukiwaniu lepszych warunków pracy i wynagrodzeń, niż te oferowane na polskim rynku pracy.
Migracje zewnętrzne
Zjawisko migracji zagranicznych dla polskiego społeczeństwa nie jest nowe. Dane
rysunku 5 prezentują jak kształtowała się liczba wyjazdów emigracyjnych. Widać tu wyraźnie, że tendencje te nasiliły się na początku lat dziewięćdziesiątych w początkowych latach
transformacji, kiedy zliberalizowano przepisy o wolności podróżowania za granicę. Druga
fala emigracji rozpoczęła się po przystąpieniu do Unii Europejskiej w maju 2004r.
Warto wskazać tu również na fakt, że GUS badając migracje zewnętrzne przyjmuje
definicję migracji zewnętrznej, zgodnie z którą jest to wyjazd i wymeldowanie się z pobytu
stałego za granicę w celu zarobkowym i na okres dłuższy niż 1 rok (Rocznik statystyczny
Rzeczypospolitej Polskiej 2006, 2006, s. 190).
67
Zmiany poziomu bezrobocia w Polsce po przystąpieniu do Unii Europejskiej
Rysunek 5. Liczba i saldo migracji w Polsce w latach 1990-2005
30000
20000
10000
0
18400
2600
-10000
1990
-20000
-15800
-30000
imigranci
26000
8000
1995
-18000
26999
7331
2000
-19668
emigranci
20813
7048
2003
-13765
18877
22000
9495
2004
-9382
9000
2005
-13000
saldo migracji zewnętrznych
Źródło: Rocznik statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2006, GUS, Warszawa 2006, tabl.
34(155), s. 213.
W literaturze jednak nie jest to jedyne i pełne rozumienie migracji. Otóż np. P. Kaczmarczyk przyjmuje za migrację również krótkookresowe wyjazdy do pracy i nie wiążące się
ze zmianą miejsca zamieszkania (Kaczmarczyk 2005, s. 21). Wyjazd taki bowiem oznacza
zmianę otoczenia społecznego, co ma miejsce nawet w przypadku osób wyjeżdżających za
granicę na kilka, kilkanaście dni oraz pracowników z rejonów przygranicznych, którzy mimo
zachowania stałego miejsca zamieszkania funkcjonują w nowych układach instytucjonalnych.
Z punktu widzenia polskiej gospodarki natomiast taki wyjazd czasowy do pracy oznacza niekiedy zmniejszenie bezrobocia, wzrost popytu globalnego – kiedy migrant powróci z wynagrodzeniem do kraju.
Dane przedstawione na rysunku 5 dotyczą jednak wyjazdów i przyjazdów ewidencjonowanych przez urzędy gminy związane z wymeldowaniem z pobytu stałego. Wiadomo jednak, że nie każda osoba (nawet z tych, które dłużej przebywają i pracują za granicą) wymeldowuje się z pobytu stałego w Polsce. Dlatego też skala faktycznych wyjazdów z Polski w
poszukiwaniu pracy na pewno jest większa niż wynika to z danych rysunku 5.
W obliczu narastania zjawiska migracji zewnętrznych pojawiają się próby oszacowania liczby Polaków pracujących za granicą. Wyniki szacunków zaprezentowano na rysunku 6
za „Gazetą Wyborczą”.
Jak wynika z danych tegoż rysunku, łączna liczba Polaków pracujących za granicą w
krajach UE to 1051,3 tys. osób. A zatem można byłoby stwierdzić, że z 3 mln bezrobotnych
w roku 2003, 1 mln znalazł zatrudnienie poza Polską i obecnie liczba bezrobotnych w Polsce
wynosi około 2 mln osób. Jednak jest to chyba zbyt duże uproszczenie i mogłoby być one
prawdziwe pod warunkiem, że nie zmieniłaby się liczba pracujących w Polsce.
Tymczasem, jak to już wyżej stwierdzono, w Polsce zwiększa się liczba pracujących,
chociaż polska gospodarka nie jest w stanie zaabsorbować wszystkich wolnych zasobów pracy. W obliczu takiego faktu niewątpliwie otwarcie rynków pracy dla polskich obywateli w
krajach Unii Europejskiej jest korzystnym warunkiem towarzyszącym wzrostowi zasobów
podaży pracy.
68
Magdalena Knapińska
Rysunek 6. Liczba Polaków pracujących w krajach Unii Europejskiej (kwiecień 2007r., tys.
osób)
350
300
300
300
250
200
150
150
100
100
50
10
5
70
1 0,2
1
4 0,1 5
1
Au
st
ria
Be
lg
ia
C
yp
r
C
ze
ch
y
D
an
i
Es a
to
Fi ni a
nl
an
d
Fr i a
an
cj
a
G
re
cj
H
a
is
zp
an
i
H
ol a
an
d
Irl ia
an
di
a
Lu Li tw
ks
a
em
bu
r
N g
ie
m
Po
c
rtu y
ga
li
Sł
ow a
ac
j
Sł
ow a
en
Sz i a
w
ec
ja
W
i e Wę
lk
g
a
Br ry
yt
an
W ia
ło
ch
y
0
3 13 2 2,5 3,5 10
40 30
Źródło: Niezbędnik dla wyjeżdżających do pracy w Europie. Bezpłatny dodatek do Gazety
Wyborczej, Gazeta Wyborcza, 30 kwietnia 2007, s. 8-26.
Z punktu widzenia Unii Europejskiej, interesujące są wyniki raportu Komisji Europejskiej, w którym stwierdza się, że ruchy migracyjne pomiędzy nowymi krajami członkowskimi
a „starymi” są jednak ograniczone i zbyt, małe by mieć istotny wpływ na rynek pracy Unii.
Ponadto ruchy migracyjne mają pozytywny wpływ na gospodarki państw „starej” Unii – poprawia się elastyczność rynku pracy, przyczyniają się do trwałego wzrostu gospodarczego i
polepszenia stanu finansów publicznych (Sprawozdanie z funkcjonowania... 2006, s.16-17).
Podsumowanie
Przedstawione wyżej analizy skłaniają do następujących wniosków. Po pierwsze w
całym trzyletnim okresie członkostwa Polski w Unii Europejskiej obserwuje się spadek stopy
bezrobocia i liczby bezrobotnych. Wydaje się to tym bardziej korzystne, że jednocześnie Polska charakteryzowała się w tym czasie najwyższym poziomem stopy bezrobocia spośród
wszystkich dwudziestu siedmiu krajów członkowskich Unii Europejskiej.
Po drugie, w polskiej gospodarce odnotowano rosnące tempo wzrostu PKB już na kilka lat przed akcesją do UE, co wiązać należy z oczekiwaniami pełnego członkostwa i traktować jako istotne uwarunkowanie polskiego członkostwa. Skutkuje to zarówno wzrostem zatrudnienia, jak i spadkiem bezrobocia i wzrostem wynagrodzeń.
Po trzecie, w całym okresie członkostwa Polski w UE odnotowano ujemne saldo migracji zagranicznych, co oznacza, że obywatele polscy wykazują mobilność terytorialną powiązaną z motywami zarobkowymi i bytowymi.
Po czwarte, odpływy z bezrobocia, które towarzyszą spadkowi nasilenia tego niekorzystnego dla gospodarki i społeczeństwa zjawiska, wiążą się przede wszystkim z podejmowaniem pracy w kraju i korzystaniu z ofert pośrednictwa pracy przedstawianych bezrobotnym
przez urzędy pracy.
Po czwarte wreszcie, istotna część odpływów z bezrobocia ma swoją przyczynę w podejmowaniu pracy za granicą. Kraje europejskie, które w pełni otworzyły się na polską siłę
roboczą mają do zaoferowania pracownikom nie tylko wyższe zarobki, ale także i nieco wyższe warunki życia, tymczasem w Polsce, choć tempo wzrostu gospodarczego jest rosnące, to
Zmiany poziomu bezrobocia w Polsce po przystąpieniu do Unii Europejskiej
69
jednak i „zaległości” nadal duże.
Po piąte, odpływy z bezrobocia spowodowane migracjami zagranicznymi mają swoje
dobre i złe strony – trudno jednoznacznie rozstrzygnąć, które są bardziej istotne. Wyjazdy
zagraniczne w celach osiedleńczych i zarobkowych niewątpliwie prowadzą do zmniejszenia
się zasobów siły roboczej i obniżenia liczby bezrobotnych w Polsce. Wyjazdy te wpisują się
w realizację idei wspólnego rynku pracy na obszarze UE i zasady swobodnego przepływu
pracowników. W krajach przyjmujących polskich pracowników poprawia się elastyczność
rynku pracy, sytuacja w ubezpieczeniach społecznych, a niekiedy również ożywia to gospodarkę, gdyż obcokrajowcy ponoszą koszty utrzymania w kraju, w którym się osiedlili.
Z punktu widzenia gospodarki polskiej oczekuje się niekiedy, że emigranci będą wracać do Polski, tu inwestować i wydawać zarobione pieniądze, lecz aby to było możliwe powinno się chyba zadbać o rozwój infrastruktury transportowej, sieci dróg, lotnisk, infrastruktury komunalnej, tak by poprawić jakość życia w Polsce. Nie bez znaczenia jest też i poziom
wynagrodzeń, który w Polsce jest nadal niższy niż w wysoko rozwiniętych krajach UE.
BIBLIOGRAFIA:
1. Dynamika produkcji przemysłowej i budowlano-montażowej w marcu 2007r., Informacje
bieżące, Wyniki wstępne, GUS, Warszawa 20.04.2007r., www.stat.gov.pl 4.05.2007r.
2. Euro area unemployment down to 7,2%, Euro-indicators, News Release, Eurostat,
59/2007, 2 May 2007, www.eurostat.eu 4.05.2007r.
3. Jarmołowicz W., Knapińska M. (2005), Polityka państwa na rynku pracy w warunkach
transformacji i integracji gospodarczej, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań.
4. Kaczmarczyk P., (2005), Migracje zarobkowe Polaków w dobie przemian, Badania Ekonomiczne, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.
5. Koniunktura w przemyśle, budownictwie, handlu i usługach w kwietniu 2007r. Badanie
koniunktury. Informacje bieżące. Wyniki wstępne, GUS, Warszawa 23.04.2007,
www.stat.gov.pl 4.05.2007r.
6. Miesięczna informacja o bezrobociu w Polsce w marcu 2007 roku, Monitoring rynku pracy, Materiał na konferencję prasową w dniu 25.04.2007r., GUS, www.stat.gov.pl
4.05.2007r.
7. Niezbędnik dla wyjeżdżających do pracy w Europie. Bezpłatny dodatek do Gazety Wyborczej, Gazeta Wyborcza 30 kwietnia 2007.
8. Przeciętne zatrudnienie i wynagrodzenie w sektorze przedsiębiorstw w marcu 2007r.,
www.stat.gov.pl 04.05.2007r.
9. Rocznik statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2006, (2006), GUS, Warszawa.
10. Sprawozdanie z funkcjonowania ustaleń przejściowych określonych w Traktacie o przystąpieniu z 2003r. (w okresie od dnia 1 maja 2004r. do dnia 30 kwietnia 2006r.), Komisja
Wspólnot Europejskich, Bruksela 8.02.2006r., COM(2006) 48 końcowy.
11. Zatrudnienie i wynagrodzenia w gospodarce narodowej w 2006r., (2007), Informacje i
Opracowania Statystyczne, GUS, Warszawa kwiecień.