Starostowie człuchowscy - Biblioteka w Człuchowie

Arkadiusz Kamiński
(„Szkice Człuchowskie”, t. VII, z. 14/15, Człuchów 2012,
WERSJA BEZ PRZYPISÓW)
Starostowie człuchowscy (1454-1772)
Rządy komturów krzyżackich nad Człuchowem zakończyły się 27 II 1454 r., z zajęciem zamku przez powstańcze
wojska Związku Pruskiego. Władzę objęli wówczas dowódcy gdańscy. Po wypowiedzeniu wojny Zakonowi król na
opanowanym terenie wyznaczał pierwszych starostów. W czasie wojny starostowie byli przede wszystkim dowódcami
wojskowymi na przekazanych im w zastaw zamkach, mającymi obowiązek ich obrony i utrzymywania w nich określonej
liczby zbrojnych.
Podział obszaru Prus formalnie nastąpił już po akcie inkorporacji tego obszaru do Polski (6 III 1454), ale
faktycznie dopiero po zakończeniu wojny trzynastoletniej. Na mocy II pokoju toruńskiego (19 X 1466) do Polski wróciła
„królewska część Prus”, zwana Prusami Królewskimi, która została podzielona na wzór pozostałych ziem polskich – na
województwa (palatinatus), te zaś na mniejsze okręgi sądowe, skarbowe i sejmikowe, zwane powiatami (districtus).
Największe w Prusach Królewskich województwo pomorskie liczyło 12 907 km2 i było podzielone na osiem powiatów, z
których człuchowski liczył 2 436 km2 (drugi pod względem wielkości po tczewskim). W drugiej połowie XVI w. liczył
121 osad, w tym 116 wiejskich i 5 miejskich (Chojnice, Człuchów, Czarne, Debrzno i Biały Bór). Własność królewską
stanowiło 41 osad skupionych w 3 starostwach: największym człuchowskim (31 osad), białoborskim oraz
hamersztyńskim (czarneńskie) oraz 2 dzierżawy (Nowa Wieś i Nowy Dwór). Przez krótki czas tenutami były także
Chojnice i Debrzno (Frydląd), włączone na powrót do Człuchowa.
W zamku człuchowskim rezydował starosta (hauptmann, capitaneus). Nie pełnił właściwie większej roli sądowoadministracyjnej, która ograniczała się wyłącznie do mieszczan i chłopów w podległych mu królewszczyznach. Był to
więc, tak jak w całych Prusach Królewskich, starosta niegrodowy (capitaneus sine iurisdictione). Funkcje starosty
grodowego w Prusach Królewskich posiadali wyłącznie wojewodowie, z większymi niż w Koronie uprawnieniami
policyjno-sądowymi, a ich sąd posiadał charakter sądu grodzkiego (dla woj. pomorskiego w Skarszewach ). Starostom
pozostały funkcje policyjne, jak ściganie przestępców i gwałcicieli pokoju, mieli także wykonywać wyroki sądów
ziemskich oraz zapewniać właściwe utrzymanie zamku. Starosta był w zasadzie dzierżawcą (tenutariuszem) zamków i
dóbr królewskich, tzw. królewszczyzn, za opłatą pewnej części dochodów do skarbu. Starostwa niegrodowe były więc
„chlebem dobrze zasłużonym” („panis bene merentium”) lub „chlebem synowskim” („panis filiorum”), rozdawanym
1
przez króla, co było jego wyłącznym prawem. Z decyzją król zazwyczaj nie czekał zbyt długo, gdyż budziło to
zdecydowany sprzeciw szlachty, a chętnych, zwłaszcza na intratne królewszczyzny, było więcej niż dóbr królewskich do
obsadzenia.
Województwo pomorskie należało do grupy województw posiadających największą liczbę i to bardzo bogatych
królewszczyzn, co wyrażało się wysokim wymiarem kwarty oraz faktem, że ponad połowę wszystkich łanów stanowiły
łany królewskie. Starostwo człuchowskie było najbogatszą częścią dóbr królewskich w tym województwie, a
równocześnie najbardziej intratną w całej Koronie (4466 złp. kwarty wg taryfy z 1647r. wobec 18106 złp. całego
województwa pomorskiego). Mniej więcej od roku 1510 uwolnione było od uciążliwych zastawów i puszczone w
dzierżawę za czynszem co najmniej 150 fl., w późniejszym czasie powiększanym (od 1544/1545 w wysokości 700 fl.).
Nic więc dziwnego, że było przedmiotem pożądania i zabiegów czołowych rodów Rzeczypospolitej Obojga Narodów.
Ogółem w latach 1454 – 1772 w Człuchowie było 32 starostów (wątpliwa obecność Mikołaja Pieniążka), którzy
wywodzili się z 20 rodów (wliczając małżonki Radziwiłłów). Oto ich lista:
1) Mikołaj Szarlejski ze Ściborza h. Ostoja (Mościc) (przed 25 VI - IX 1454)
2) Ścibor Chełmski z Ponieca h. Ostoja (Mościc) (28 IX – k. XI 1454)
3) Mikołaj z Łabiszyna h. Leszczyc (Laska) (k. XI – 13 XII 1455)
4) Mikołaj Szarlejski ze Ściborza h. Ostoja (Mościc) (17 XII 1455 – 13 VII 1456)
5) Włodko z Danaborza h. Pałuka (17 XII 1455 –1463)
6) Jerzy z Dąbrowy (Dąbrowski, v. Damerau) h. Leliwa (1463 - 19 VI 1478)
7) Mikołaj Kościelecki z Kościelca h. Ogończyk (1478 – 19 XII 1484 -?)
8) (?) Mikołaj Pieniążek z Witowic h. Jelita (11 XI 1481)
9) Andrzej Górski z Góry h. Łodzia (30 V 1489 – †pocz.1496)
10) (?) Stanisław Kościelecki z Kościelca h. Ogończyk (11 VII 1493)
11) Piotr Górski h. Łodzia (1496 – 25 II 1508)
12) Jan Zaremba z Kalinowy h. Zaremba (25 II 1508 – V 1508)
13) Teodoryk Serwilla Prayss h. nieznanego (24 V 1508 - 27 III 1510)
14) Rafał Leszczyński z Leszna h. Wieniawa (10 VIII 1510 – 1521)
15) Jan Zaremba z Kalinowy h. Zaremba (8 XI 1521 - † przed 7 XII 1523)
16) Achacy Cema (Czema, von Zehmen) h. wł./Zemsta (16 XII 1523 – 31 III 1530)
17) Stanisław Kościelecki z Kościelca h. Ogończyk (31 III 1530 - †ok. 20 XII 1534)
18) Jan (Janusz) Kościelecki z Kościelca h. Ogończyk (31 III 1535 - † między VII a 25 X 1545)
19) Janusz Latalski z Łabiszyna h. Prawdzic odm. hrab. (22 II 1546 - † przed 2 VII 1557)
20) Stanisław Latalski z Łabiszyna h. Prawdzic odm. hrab. (2 VII 1557 - † 11 XII 1598)
21) Bartłomiej Tylicki h. Lubicz (4 X 1599 – †10 VII 1609)
22) Ludwik Wejher h. wł./Skarzyna (1610 - †1616)
23) Jan Wejher h. wł./Skarzyna (1616 - † 14 I 1626)
24) Melchior Wejher h. wł./Skarzyna (pocz. 1626 – 1643)
25) Jakub Wejher h. wł./Skarzyna (1643 – † 21 II 1657)
26) Joanna Katarzyna z Radziwiłłów Wejherowa h. Trąby odm. książ. (21 II 1657-1658)
27) Bogusław Leszczyński h. Wieniawa (1658 – † 23 IX 1659)
28) Joanna Katarzyna z Radziwiłłów Leszczyńska h. Trąby odm. książ. (23 IX 1659 -† 20 VI 1665)
29) Michał Kazimierz Radziwiłł h. Trąby odm. książ. (k. VI 1665 - † 14 XI 1680)
30) Katarzyna z Sobieskich Radziwiłłowa h. Janina (14 XI 1680 - 1688)
31) Jerzy Józef Radziwiłł h. Trąby odm. książ. (1688 - † 2/3 I 1689)
32) Karol Stanisław Radziwiłł h. Trąby odm. książ. (I 1689 - † 2 VIII 1719)
33) Anna z Sanguszków Radziwiłłowa h. Pogoń Lit. odm książ. (2 VIII 1719 - 19 IV 1743)
34) Michał Kazimierz „Rybeńko” Radziwiłł h. Trąby odm. książ. (25 V 1743 - † 15 V 1762)
35) Anna Ludwika z Mycielskich Radziwiłłowa h. Dołęga (15 V 1762- †19 III 1771)
36. Jan Jędrzej Borch h. wł./Trzy Kawki (10 IV 1771 – IX 1772)
W związku z tym, że w większości były to osoby posiadające wiele królewszczyzn, położonych niejednokrotnie w
różnych województwach lub też piastujące wysokie urzędy, niejednokrotnie wybierali i zaprzysięgali podstarościch
(vicecapitaneus), zwanych pospolicie gubernatorami . Ich znaczenie zwiększało się podczas nieobecności lub choroby
starostów, przejmowali wówczas wszystkie ich uprawnienia i obowiązki. Dla ich kontroli starostowie wielokrotnie
delegowali komisarzy, którzy w pewnych odstępach czasu, jeżdżąc od wsi do wsi, spisywali na miejscu inwentarze,
stanowiące podstawę poborów, które wpływały do skarbu starościńskiego. Natomiast dla ustalenia wysokości kwarty
przeznaczonej na specjalny fundusz na utrzymanie wojska dla obrony granic dokonywano lustracji dóbr królewskich przeglądu i opisu dóbr przez specjalnie powołanych do tego urzędników.
38
2
Starostów człuchowskich pod względem pochodzenia terytorialnego można zaliczyć do trzech głównych grup. Do
pierwszej należeli indygeni (obywatele ziem pruskich) . Zgodnie z przywilejem inkorporacyjnym z 1454 r., w Prusach
Królewskich starostwa miały być obsadzane przez ludzi posiadających indygenat. Osoby takie powinny posiadać dobra
rodowe wyłącznie w tej dzielnicy i nie piastować żadnych urzędów w Koronie. Wielokrotnie łamano tę zasadę, co
wiązało się z niezadowoleniem i protestami stanów pruskich (tak było m. in. w przypadku nominacji Jana Zaremby i
Janusza Latalskiego). Spośród starostów indygenatem legitymowało się niewielu. Byli to: Jerzy z Dąbrowy, Teodoryk
Serwilla, Achacy Czema, Bartłomiej Tylicki oraz Wejherowie.
Drugą grupę stanowią możni pochodzący z Wielkopolski i stykającej się z nią zachodniej części Kujaw: Mikołaj
Szarlejski ze Ściborza, Ścibor Chełmski z Ponieca, Mikołaj z Łabiszyna, Włodko z Danaborza, Kościeleccy z Kościelca,
Górscy z Góry koło Bnina, Jan Zaremba z Kalinowy (gniazdo rodowe położone w ziemi sieradzkiej), Latalscy z
Łabiszyna, Leszczyńscy z Leszna. Ze znaczącego rodu wielkopolskiego wywodziła się również Anna Luiza Mycielska z
Mycielina. Trzecią grupę stanowili przedstawiciele potężnego rodu litewskich Radziwiłłów.
Spośród pozostałych - z obszaru Małopolski (Wola Sobieska na Lubelszczyźnie) wywodziła się Katarzyna z
Sobieskich, a także Mikołaj Pieniążek z Witowic (okolice Miechowa). Z okolic Krakowa (Chełm i Wola Chełmska – ob.
w granicach stolicy Małopolski) wywodził się Ścibor Chełmski, który w wyniku małżeństwa wszedł w posiadanie
wielkopolskiego Ponieca i uczynił go swą nową siedzibą rodową. Ostatni człuchowski starosta - Jan Jędrzej Borch
pochodził z kolei ze spolonizowanej szlachty inflanckiej.
Użytkownikami królewszczyzn byli nie tylko męscy członkowie rodów szlacheckich, ale i kobiety, które na
podstawie uzyskiwanego przywilejem królewskim ius communicativum, mogły korzystać wraz ze swymi małżonkami z
dóbr królewskich nadanych mężom. Uprawnienia do odziedziczonych po pierwszym mężu królewszczyzn mogły
przenosić na następnego małżonka lub członków rodziny. Przykładem tego jest właśnie obecność kobiet na starostwie
człuchowskim (Joanna Katarzyna z Radziwiłłów, Katarzyna z Sobieskich, Anna z Sanguszków, Anna Ludwika z
Mycielskich).
Większość starostów zaliczała się do elity władzy nie tylko w Prusach Królewskich (Czema, Wejherowie), ale
również w Koronie (zwł. Latalscy, Kościeleccy, Leszczyńscy, Borch), czy Litwie (Radziwiłłowie). Zdecydowana
większość (21 osób) pełniła urzędy senatorskie zarówno w Koronie, jak i w Wielkim Księstwie Litewskim
(wojewodowie, kasztelanowie i ministrowie centralni).
Posiadanie intratnych królewszczyzn i płynących z nich dochodów miało olbrzymie znaczenie dla wzrostu potęgi
senatorów i dygnitarzy oraz ich rodów. W wyniku cesji i ius communicativum, na długo pozostawały w ich rękach
(ewentualnie rodów spowinowaconych czy spokrewnionych). Przykładem mogą być Wejherowie, urzędujący w
Człuchowie w latach 1610-1657, a także Radziwiłłowie, w rękach których starostwo pozostawało najdłużej - w latach
1657-1658 i 1659-1771.
Głównymi beneficjariuszami łaski królewskiej w kwestii nadawania królewszczyzn, zwłaszcza tych najbardziej
intratnych (takim było starostwo człuchowskie), była wąska grupa senatorów i dygnitarzy. Bezsprzecznie najbogatszym
rodem spośród starostów człuchowskich byli Radziwiłłowie, właściciele olbrzymiej fortuny rozsianej po całej
Rzeczpospolitej Obojga Narodów (w XVIII w. intrata roczna Radziwiłłów wg ostrożnych szacunków wynosiła od
1600000 złp. do 2 mln złp.) . Do ścisłej elity posesorów królewszczyzn w Koronie należeli także Bogusław Leszczyński
(7785 złp. wpłacanej kwarty) i Jakub Wejher (6396 złp.).
Przedmiotem zabiegów rodów były głównie urzędy, ale również utrzymanie dóbr dziedzicznych i królewszczyzn.
Gdy nie było to możliwe z powodu braku męskiego potomka, dziedziczyły córki, które wnosiły schedę w dom męża.
Bardzo ważną kwestią były więc właściwe koligacje. Głównym powodem zawierania małżeństw było utrzymanie
ciągłości rodu, posiadanie dużej liczby potomków (najliczniejsze było potomstwo Katarzyny z Sanguszków i Karola
Stanisława Radziwiłła - 14 dzieci, z czego 5 dożyło wieku dojrzałego). Wypadki bezżenności były rzadkie (na pewno
Bartłomiej Tylicki, Andrzej Górski, Teodoryk Serwilla, Rafał Leszczyński - wybrał ostatecznie karierę duchowną). Przy
małżeństwach ważne były także względy materialne. Dobry posag niejednokrotnie podnosił pozycję materialną męża (np.
Joanna Katarzyna z Radziwiłłów wniosła mężowi - Jakubowi Wejherowi 100000 złp. posagu).
Związki małżeńskie z przedstawicielami wpływowych rodów lub rodzinami panującymi oddziaływały także na
postępy w karierze urzędniczej lub dodawały splendoru i znaczenia rodowi (m. in. małżeństwa Włodka z Danaborza z
Katarzyną, córką księcia raciborskiego Wacława; Stanisława Latalskiego z Georgią, córką księcia pomorskiego Jerzego;
Jakuba Wejhera z księżną Joanną Katarzyną z Radziwiłłów).
Do przedstawicieli rodów utytułowanych zarządzających człuchowskim zamkiem należy zaliczyć Annę z
Sanguszków, wywodzącą się z książęcej litewskiej dynastii Giedyminowiczów (tytuł potwierdzony w Koronie w 1569 r.),
a także Radziwiłłów, którzy tytuł książąt S.I.R (Sacrum Imperium Romanorum) otrzymali z nadania cesarza (w 1518 r. –
Mikołaj „Amor Poloniae” oraz w 1547 r. – Mikołaj „Rudy”, a następnie Mikołaj „Czarny”, potwierdzone przez sejm RP
w 1569). Do rodzin arystokratycznych należy również zaliczyć hrabiów S.I.R.: Jana Janusza Latalskiego z Łabiszyna
(tytuł otrzymał od cesarza w 1538 r, potwierdzony w Polsce w r. 1606) oraz Jakuba Wejhera (tytuł otrzymał za
wieloletnią służbę cesarzowi w r. 1637).
42
47
52
3
Charakterystycznym wyróżnikiem stanu rycerskiego/szlacheckiego były herby. W Polsce pojawiły się w XIII, a
upowszechniły w XIV wieku. Heraldyka polska posiada kilka cech odróżniających ją od heraldyki innych krajów:
a) zawołanie, specyficznie polski, akustyczny element herbu występujący obok elementów wizualnych herbu,
b) używanie jednego herbu nie przez jedną rodzinę, jak na Zachodzie Europy, ale ród. W konsekwencji
doprowadziło to do powstania rodów genealogicznych opartych na związkach krwi oraz rodu herbowego
(heraldycznego), opartych tylko na wspólnocie herbowej. W Polsce, najliczniejszy europejski stan szlachecki posługiwał
się niewielką liczbą herbów, nie przekraczającą początkowo 160, z których każdy posiadał własną nazwę. Każda zmiana
tynktury lub godła stanowiła tylko odmianę herbu. Starostowie człuchowscy należeli do następujących rodów herbowych:
Dołęga, Janina, Jelita, Leliwa, Leszczyc, Lubicz, Łodzia, Ogończyk, Ostoja, Pałuka, Prawdzic, Trąby, Wieniawa,
Zaremba. Herby własne miały tylko rodziny pochodzenia niemieckiego – Borch, Cema/von Zehmen, Weiher,
c) charakterystyczne godła herbowe - podkowy, krzyże, strzały, półksiężyce, gwiazdy. Wśród herbów starostów
najczęściej powtarzają się elementy broni i ekwipunku rycerskiego – Dołęga, Lubicz, Janina, Jelita, Ogończyk, Pałuki;
fauna heraldyczna – Prawdzic, Trzy Kawki, Wieniawa, Zaremba; narzędzia pracy i przedmioty użytkowe – Laska,
Łodzia, Trąby; ciała niebieskie – Leliwa, Ostoja; flora heraldyczna – Weiher/Skarzyna. Rzadkie są natomiast popularne
na Zachodzie barwne figury heraldyczne (figury powstałe przez podział tarczy herbowej) – np. herb Zemsta Achacego
Czemy,
d) równość pośród stanu szlacheckiego, gdzie prawo Rzeczypospolitej zabraniało używania zagranicznych
tytułów i orderów, a także ich odzwierciedlenia w herbach. Jedyną zwyczajowo przyjętą koroną w herbie była korona
szlachecka, stanowiąc jego nieodzowny element. Spośród 18 herbów starostów, nie licząc nieznanego herbu Teodoryka
Serwilli, 15 to herby szlacheckie, 2 książęce – Radziwiłłów, Katarzyny z Sanguszków oraz 1 hrabiowski – Latalskich.
Pod koniec I Rzeczypospolitej od tej zasady jednak coraz częściej odstępowano,
e) uboższy niż na Zachodzie klejnot herbowy. Wśród starostów człuchowskich najczęstszym elementem są pióra
strusie (herby Leliwa, Lubicz, Zemsta, Wejher) lub pawie (herby Janina, Laska, Łodzia), na których często znajduje się
powtórzone godło z tarczy. Spośród pozostałych dominuje fauna heraldyczna: lwy – Prawdzic (z Prawdą, czyli złotą
obręczą), Wieniawa (z mieczem), Zaremba; smok ziejący ogniem – Ostoja; ptaki – Trzy Kawki (Kawka między
skrzydłami), Dołęga (skrzydło przeszyte strzałą); kozły – Jelita. Trąby odm. Radziwiłłów mają trzy klejnoty – czarnego
orła, lwa i gryfa. Spośród innych - herb Ogończyk posiada dwie ręce wzniesione,
f) mała liczba herbów złożonych, które w Polsce odzwierciedlają zazwyczaj związki krwi, herby małżonków,
matki i dziadków (pięciopolowy herb Radziwiłłów).
Heraldyka posługuje się określonym językiem, który składa się na sztukę blazonowania, czyli umiejętność opisywania
herbu według ustalonych reguł . Jego język powinien być zwięzły, jednoznaczny i na tyle zrozumiały, aby korzystając z
opisu można było herb narysować. Zgodnie z historią herb opisuje się od strony rycerza trzymającego tarczę, tzn. prawa
strona tarczy to na rysunku strona lewa. Opis tarczy rozpoczyna się od góry i podąża w dół oraz od prawej ku lewej. Z
tym, że najpierw opisuje się tło (pole), potem figury, a na końcu mobilia herbowe.
55
Typowo polski herb szlachecki składa się z następujących elementów:
a) tarczy herbowej zawierającej godło,
b) hełm heraldyczny z klejnotem (od XIV w.), w późniejszym
okresie do polskiego herbu na stałe weszła korona herbowa (w Polsce
używano powszechnie szlacheckiej, także książęcej i hrabiowskiej),
c) labry wykształcone na podobieństwo liści akantu, wywodzą
się z chust okrywających hełmy rycerskie, niekiedy pomijane w
uproszczonych wersjach herbów, jednak zgodnie z zasadami winny
zawsze towarzyszyć herbowi przedstawianemu z hełmem (na ogół
górna powierzchnia w dominującym kolorze herbu, spód – w barwie
metalu).
4