1 KATOLIKOSI I PAPIEśE Pośród wielu dostojników i głów

Tomasz Marciniak
Instytut Socjologii UMK, Zakład Badań Kultury
ul. Fosa Staromiejska la. PL 87-100 Toruń
tel./fax (0-48-56) 62 276 40, tel. 611 36 22, 611 36 36
email: [email protected]
KATOLIKOSI I PAPIEśE
Pośród wielu dostojników i głów Kościołów, Ŝegnających Jana Pawła II w trakcie
ceremonii pogrzebowych 7 kwietnia 2005 roku był takŜe Katolikos Wszystkich Ormian,
Garegin II, oraz Katolikos Ormian-Katolików Nerses Bedros XIX. Są to przywódcy dwu
chrześcijańskich Kościołów o tradycji wschodniej. Odwiedzali oni w Rzymie Jana Pawła
II, a on teŜ poświecił część jednej z pielgrzymek Armenii.
Święty Apostolski Kościół Armenii
Wierzący Ormianie są prawie w całości chrześcijanami. Co więcej Armenia jest
pierwszym na świecie państwem, które przyjęło nauki Chrystusa jako religię państwową.
Miało to miejsce juŜ w 301 roku, kiedy to zachodnim chrześcijaństwem rządził wówczas
przez krótki czas, ogłoszony później świętym papieŜ Marcelin. Powstał wtedy Kościół,
noszący obecnie nazwę Świętego Apostolskiego Kościoła Armenii, gdzie głową (o tytule
katolikosa) był do niedawna Garegin I Sarkisian, zmarły 29 czerwca 1999 roku. Fakt ten
zbiegł się z wcześniej odwołaną w ostatniej chwili z powodu złego stanu zdrowia
katolikosa wizytą Jana Pawła II, którego przyjazd do Armenii planowano pierwotnie na 17
czerwca 1999 roku, bezpośrednio po pielgrzymce do Polski. Kolejny zapowiedziany termin
papieskiej pielgrzymki do tego kraju to 25 - 27 wrzesień 2001, w sposób zaplanowany
łączył się z kulminacją obchodów 1700-lecia państwowego chrześcijaństwa w kraju Św.
Grzegorza.
Tak jak jego poprzednicy, sto trzydziesty trzeci katolikos Garegin II, rezyduje w
Eczmiadzynie nieopodal Erywania i obejmuje jurysdykcją Armenię, Turcję, Jordanię,
Rumunię, Bułgarię, Indie, Francję, Anglię i część Ameryki. Członkowie tego Kościoła
uznają monofizytyzm*, czyli jedyność natury Chrystusa (tylko boską) - doktrynę odrzuconą
przez sobór w Chalcedonie, co dopiero za pontyfikatu Jana Pawła II zinterpretowano jako
nieporozumienie słowne. Kościół ten nosi przydomek „apostolskiego”, bo nawiązuje do
*
Problem rzekomego monofizytyzmu Ormian jest bardzo skomplikowany i wymaga osobnego omówienia.
MoŜe powrócimy do niego w którymś z kolejnych numerów. - Red.
1
tradycji Św. Bartłomieja i Tadeusza, którzy po śmierci Chrystusa przybyli ewangelizować
pogańskie
Zakaukazie.
Drugim,
równoznacznym,
przywódcą
spadkobierców
przedchalcedońskiej tradycji jest katolikos Cylicji, Aram I Kesziszian z siedzibą w
Antelias pod Bejrutem, obejmujący swą władzą Liban, Syrię, Iran, Cypr, Grecję, Kuwejt i
część Ameryki. Ten Kościół jest niezaleŜnym od Watykanu Kościołem narodowym o tradycji
wschodniej, nawiązujący do nauk św. Grzegorza Oświeciciela.
Ormianie w Polsce
Jednak „starzy” polscy Ormianie są unitami, katolikami podległymi władzy papieskiej.
Jest to skutek polityczno-kościelnych porozumień zawieranych na wschodnich kresach
Rzeczypospolitej na początku XVII wieku. RozróŜnia się trzy fale imigracji: Ormian do
Polski: I fala w XIII w. na Kresy ówczesnej Polski; II fala - po drugiej wojnie
światowej z Kresów Wschodnich do PRL, obejmująca prawie 100% polskich Ormian
(dobrowolna); III fala ze Związku Radzieckiego do Polski w latach 90-tych z przyczyn
ekonomicznych i wojny w Górnym Karabachu.
Obecnie patriarchą Ormian--katolików na całym świecie jest Nerses Bedros XIX,
rezydujący w Bzomar pod Bejrutem. W dniach 19 - 22 czerwca 2001 roku odbył on
pielgrzymkę do Polski i odwiedził m.in. Gdańsk, Gliwice i Łowicz. 21 czerwca w
krakowskiej Bazylice Mariackiej odprawił mszę z udziałem duszpasterza polskich Ormiankatolików, ks. Tedeusza Isakowicza - Zaleskiego oraz kardynała Macharskiego.
Poprzedni patriarcha ormiańsko-katolicki, Howannes Bedros (po polsku Jan Piotr)
Kasparian XVIII równieŜ złoŜył wizytę w Polsce we wrześniu 1989 roku uczestnicząc w
koronacji papieskimi koronami cudownego wizerunku Matki Boskiej Łysieckiej w
Gliwicach. Było to waŜne wydarzenie dla „starych” polskich Ormian, z czasów jeszcze
przed przybyciem tzw. „trzeciej fali”.
Jan Paweł II w Armenii
Wizyta Jana Pawła II w Armenii była poprzedzona jego wizytą w Kazachstanie,
kraju znacznie większym, gdzie i katolików jest więcej. Była to 85 pielgrzymka
papieska. Odwiedziny zdominowane zostały przez symboliczny hołd złoŜony ofiarom Rzezi
Ormian przez Turków (zob. „Bunt" marzec -kwiecień 2005.) Na wzgórzu Cicerna-kaberd,
dominującym nad stolicą Armenii, papieŜ modlił się specjalnie na tę okazję ułoŜoną po
angielsku modlitwą. Niespodzianie Charles Aznavour, Ormianin z pochodzenia, odśpiewał
Ave Maria. Tu, w mauzoleum, gdzie płonie wieczny ogień, papieŜ wraz z katolikosem
złoŜyli po jednym czerwonym goździku, zaś wcześniej Jan Paweł II posadził drzewko
2
pamięci. Ma ono nr 21 i rośnie obok drzewka Putina, przywódcy kraju, w którym nie
Ŝyczono sobie papieskiej wizyty....
Muzeum, powst ał ym dopiero w 1995 roku, papieŜ przekazał list Benedykta XV
z 10 września 1915 roku, w którym papieŜ ten błaga sułtana o zaprzestanie mordowania
Ormian. Był to kolejny dar Jana Pawła II dla ormiańskich chrześcijan. W trakcie wizyty
Garegina I w Watykanie przekazał katolikosowi relikwie św. Grzegorza, teraz wmurowane
w przedsionku nowej katedry w Erywaniu.
To właśnie św. Grzegorz był pierwszym katolikosem, który ewangelizował i
ostatecznie ochrzcił Armenię (301 r.). Jednak zanim do tego doszło, król Tigranes więził
Grzegorza przez trzynaście lat w głębokim lochu, usiłując zmusić misjonarza do
wyrzeczenia się wiary. Stało się jednak odwrotnie... Jan Paweł II odwiedził to miejsce,
gdzie zawieszony jak jaskółcze gniazdo na zboczu stromej góry znajduje się klasztor
Hor Virab przedstawiając malowniczy widok: z masywem bliblijnej góry - Ararat, gdzie
wg tradycji spoczęła arka Noego. Dla Ormian góra jednak niedostępna, bo leŜy juŜ na
terytorium nieprzyjaznej Turcji.
Podczas trzydniowej pielgrzymki Jan Paweł II mieszkał w siedzibie Katolikosów,
gdzie niewielka katedra pochodzi z IV wieku, gdy naszym przodkom nie śniło się
chrześcijaństwo... Tu, w Eczmiadzynie miała miejsce kolejna msza, w której uczestniczyli
róŜni dostojnicy kościelni; nie było jednak wśród nich Alieksieja II, patriarchy Rosyjskiej
Autokefalicznej Cerkwi Prawosławnej, który skrócił swą odbywaną w tym samym czasie
wizytę w Armenii... PapieŜ nazwał Garegina II „bratem” i stwierdził, Ŝe po raz pierwszy
zdarza się mu mieszkać podczas podróŜy u kogoś w jego domu.
Niewielka jest Armenia, a i katolików tu mało, bo zaledwie 10 tysięcy na 3,5 mln
obywateli kraju. Ormianie, w zasadzie zateizowani przez kilkadziesiąt lat trwania władzy
radzieckiej, nie przeŜywali w jakiś specjalny sposób papieskiej wizyty. Dekoracje zdobiły
tylko drogę dojazdową do Eczmiadzyn i poszczególne miejsca spotkań.
Relacje między Kościołami ormiańskimi w Polsce
A jak wyglądają relacje między obu Kościołami i obrządkami w Polsce? W święto
Trzech Króli - 6 stycznia 2002 roku, decyzją Prymasa Glempa i na prośbę arcybiskupa
krakowskiego ks. Kardynała Franciszka Macharskiego, duszpasterzem Ormian w Krakowie
został powołany ks. Tadeusz Zaleski - Isakowicz. Ten ksiądz, po linii matki pochodzi z
bardzo zasłuŜonego kresowego rodu, który wydał kilku kapłanów. W Radwanowicach k.
Krakowa kieruje załoŜonym przez siebie Towarzystwem św. Brata Alberta, zajmującym się
3
niepełnosprawnymi w 30 oddziałach w całej Polsce. Podczas inauguracyjnej mszy św. ks.
Zaleski - Isakowicz poświęcił wodę chrzcielną, zanurzając w niej krzyŜ opasany szarfami:
biało-czerwoną (barwy narodowe Polski) oraz czerwoną, niebieską i pomarańczową (barwy
Armenii). Liturgia odprawiona została w języku gra-bar (staroormiański język uŜywany w
liturgii) natomiast modlitwa Bazylego Wielkiego z IV wieku - w języku polskim.
Po czerwcowej (2003) wizycie katolikosa Nersesa Bedrosa XIX w Polsce znacznie
zacieśniły się stosunki polskich Ormian-katolików z Bejrutem. Dekretem ks. prymasa Józefa
Glempa z września 2004 r. pomocnikiem ks. Zaleskiego, duszpasterzem Ormian-katolików na
północy Polski, został mianowany Artur Avdalian, Ormianin z Gruzji, studiujący wcześniej w
Polsce.
Nowo wybrany po śmierci Jana Pawła II papieŜ przyjął imię Benedykta XVI, co
symbolizuje nawiązanie do postawy jego imiennika sprzed prawie stu lat, który potępił rzeź
Ormian w 1915 r. Dopiero 19 kwietnia 2005 zdobył się na ten krok polski parlament,
podąŜając za innymi bardziej odwaŜnymi państwami, które ośmielone postawą Unii
Europejskiej uzaleŜniającej wejście do niej Turcji od przyznania się do ludobójstwa w l 915
roku, zrobiły to znacznie szybciej.
Armenia - „kolebka cywilizacji” jak ją nazwał David Marshal Lang, nie moŜe
zajmować szczególnie waŜnej pozycji w hierarchii celów polityki Watykanu,
lecz
obecne zbliŜenie rzymskich papieŜy i ormiańskich katolikos oraz usunięcie pewnych
nieporozumień
dyplomatyczno-teologicznych
między
obu
Kościołami stanowią
cenny dla ich członków znak czasu; wyraźnie widać to i w Polsce. ■
Informacji na temat Ormian w Polsce moŜna zasięgnąć w: Centrum Badań Ormiańskich
www.centrum-armenia.uni.torun.pl
4