Wpďyw systemowego ryzyka pďynnoĂci na stabilnoĂĘ gospodarki

Problemy ZarzÈdzania, vol. 13, nr 3 (55), t. 2: 19 – 29
ISSN 1644-9584, © Wydziaï ZarzÈdzania UW
DOI 10.7172/1644-9584.55.2
Wpïyw systemowego ryzyka pïynnoĂci na stabilnoĂÊ
gospodarki polskiej
Nadesïany: 14.06.15 | Zaakceptowany do druku: 25.10.15
Jerzy Piotr Gwizdaïa*
Wzrost ryzyka ma istotne znaczenie dla gospodarki ibjej stabilnoĂci. WiÚksze ryzyko pïynnoĂci wbsystemie
powoduje mniejszÈ moĝliwoĂÊ absorpcji szoków ibwiÚksze prawdopodobieñstwo propagacji niekorzystnych
trendów. System bankowy, posiadajÈc mniejsze rezerwy pïynnoĂci, jest bardziej naraĝony na zjawisko
„procyklicznoĂci”, czyli wzmacniania cykli koniunkturalnych. Krótko- ib dïugookresowe ryzyko mikroekonomiczne wb bankach mogÈ wb sytuacji napiÚÊ pïynnoĂciowych prowadziÊ do znacznego zahamowania
wzrostu gospodarczego. Wzrost ryzyka pïynnoĂci osïabia mechanizmy polityki pieniÚĝnej, abcoraz wiÚksze
potencjalne obciÈĝenie Bankowego Funduszu Gwarancyjnego (BFG) rodzi ryzyko przeksztaïcenia siÚ kryzysu
bankowego wb kryzys suwerena. Istnienie pasywów walutowych oraz dïugoterminowe ryzyko pïynnoĂci
walutowej naraĝajÈ polskÈ gospodarkÚ na silniejszÈ transmisjÚ kryzysu zb zagranicy.
Sïowa kluczowe: ryzyko, system, pïynnoĂÊ.
The Impact of Systemic Liquidity Risk on Stability
ofb theb Polishb Economy
Submited: 14.06.15 | Accepted: 25.10.15
An increase in the risk is essential for the economy and its stability. Higher liquidity risk in the system
causes lower capacity to absorb shocks and higher probability of adverse trends propagation. The banking system, having less liquidity reserves, is more vulnerable to the phenomenon of “pro-cyclicality”,
i.e. the strengthening of economic cycles. Short- and long-term microeconomic risks in banks may, in
a situation of liquidity tension, lead to significant inhibition of economic growth. An increase in liquidity
risk impairs the mechanisms of monetary policy, whereas a growth of potential burden on the Bank
Guarantee Fund generates the risk of a banking crisis becoming a sovereign crisis. The existence of
currency liabilities and long-term currency liquidity risk expose the Polish economy to a stronger transmission of the crisis from abroad.
Keywords: risk, system, liquidity.
JEL: G21
*
Jerzy Piotr Gwizdaïa – dr hab., prof. UG, Katedra Finansów ib Ryzyka Finansowego Wydziaïu ZarzÈdzania Uniwersytetu Gdañskiego.
Adres do korespondencji: Wydziaï ZarzÈdzania Uniwersytetu Gdañskiego, ul. Armii Krajowej 101,
81-824b Sopot; e-mail: [email protected].
Jerzy Piotr Gwizdaïa
1. Wprowadzenie
PïynnoĂÊ odgrywa kluczowÈ rolÚ wb kaĝdym systemie gospodarczym,
ab zarzÈdzanie ryzykiem pïynnoĂci stanowi newralgiczny element majÈcy
wpïyw na stabilnoĂÊ gospodarki wb warunkach funkcjonowania pañstwa na
miÚdzynarodowych rynkach finansowych.
W artykule podjÚto temat systemowego ryzyka pïynnoĂci wbpolskim sektorze finansowym. Omawiane zagadnienia sÈ waĝne zb kilku powodów. Po
pierwsze, kryzys finansowy unaoczniï zagroĝenie wynikajÈce zbryzyka systemowego wbsektorze finansowym dla prawidïowego funkcjonowania gospodarki.
Problemy wynikajÈce zb ryzyka systemowego wpïynÚïy na rozprzestrzenianie
siÚ kryzysu oraz jego gwaïtowny przebieg. PogïÚbienie badañ wbtym obszarze
moĝe byÊ poĝyteczne ze spoïecznego punktu widzenia. Po drugie, ryzyko
pïynnoĂci byïo dotÈd czÚsto ryzykiem niedocenianym oraz nieuwzglÚdnianym
wbramach caïoĂciowego systemu zarzÈdzania ryzykiem. Po trzecie, niewielka
dotÈd iloĂÊ opracowañ wb polskiej literaturze ekonomicznej przyczyniïa siÚ
do przeprowadzenia kolejnych badañ dotyczÈcych problematyki ryzyka systemowego oraz kwestii pïynnoĂciowych wb ramach tego ryzyka.
Celem artykuïu jest próba przedstawienia wpïywu systemowego ryzyka
pïynnoĂci na gospodarkÚ ib jej stabilnoĂÊ. Ponadto zobrazowano znaczenie
materializacji systemowego ryzyka pïynnoĂci na przebieg globalnego kryzysu
finansowego XXI wieku.
Aby osiÈgnÈÊ cel artykuïu, podjÚto próbÚ identyfikacji systemowego
ryzyka pïynnoĂci wbkontekĂcie jego wpïywu na stabilnoĂÊ polskiego sektora
finansowego. Zastosowano metody analizy opisowej, analizy porównawczej
oraz sondaĝu diagnostycznego. Metody analityczne obejmowaïy przeglÈd
krajowej ib zagranicznej literatury naukowej, nadzorczej ib branĝowej.
2. Pomiar ryzyka systemowego
W ostatnich latach wbliteraturze przedmiotu pojawiïo siÚ duĝo propozycji
kwantyfikacji ryzyka systemowego. Jest to, jak siÚ wydaje, reakcja na kryzys
finansowy, który ukazaï niedocenionÈ wczeĂniej rolÚ tego ryzyka. Poniewaĝ
zazwyczaj autorzy nie wskazujÈ wb sposób jednoznaczny czy proponowane
przez nich metody moĝna wykorzystaÊ do celów analizy systemowego ryzyka
pïynnoĂci. Niniejszy fragment artykuïu zawiera przeglÈd wybranych prób
pomiaru ryzyka systemowego oraz próbÚ wskazania, które zb tych podejĂÊ
wydajÈ siÚ waĝne wb aspekcie ich wykorzystania wb praktyce.
Pomiar ryzyka systemowego moĝe polegaÊ na uogólnieniu miar ryzyka
stosowanych do pomiaru ryzyka wb pojedynczej instytucji finansowej. Takie
podejĂcie do pomiaru ryzyka systemowego prezentujÈ niektórzy autorzy.
Natomiast inni autorzy proponujÈ podejĂcie do pomiaru ryzyka systemowego, które nie jest uogólnieniem miar stosowanych wbpojedynczej instytucji,
abopiera siÚ na analizie wspóïzaleĝnoĂci pomiÚdzy wynikami (wartoĂciÈ gieï20
DOI 10.7172/1644-9584.55.2
Wpïyw systemowego ryzyka pïynnoĂci na stabilnoĂÊ gospodarki polskiej
dowÈ, danymi bilansowymi itp.) róĝnych instytucji finansowych. Literatura,
której autorzy posïugujÈ siÚ takÈ wïaĂnie koncepcjÈ, jest bardzo bogata.
Jak wykazano wbjednym zbartykuïów, moĝna wyodrÚbniÊ przynajmniej dwa
kierunki badañ wbtym obszarze (Tarashew ibin., 2010). Moĝna równieĝ zastanawiaÊ siÚ nad ïÈcznym ryzykiem wbsystemie finansowym (rozumianym jako
portfel zïoĝony zb poszczególnych instytucji, których wyniki charakteryzujÈ
siÚ mniejszÈ lub wiÚkszÈ wspóïzaleĝnoĂciÈ) – takie podejĂcie stosujÈ na
przykïad C. Goodhart ibM. Segoviano (2009) oraz bazujÈcy na ich artykule
C. Zhou (2010). Ponadto analizowane sÈ metody umoĝliwiajÈce pomiar
kontrybucji pojedynczej instytucji finansowej do caïoĂciowego ryzyka systemowego. Warto tutaj wymieniÊ np. miarÚ CoVaR zaproponowanÈ przez
T. Adriana ib M. Brunnermeiera (2012) czy miarÚ MES (marginal expected
shortfall) zaproponowanÈ przez V. Acharye ib innych (2010) ib oparte na tej
mierze rozwiniÚcie zaproponowane przez C. Brownlees ib R. Engle (2012).
Metody umoĝliwiajÈce pomiar kontrybucji pojedynczej instytucji do
caïoĂciowego ryzyka systemowego cieszÈ siÚ zainteresowaniem regulatorów.
Miary wykorzystujÈce podejĂcie oparte na wspóïzaleĝnoĂci pomiÚdzy
instytucjami stanowiÈcymi elementy systemu finansowego (czÚsto oparte
na filozofii VaR – value ab trisk) wymagajÈ duĝej iloĂci danych rynkowych,
najczÚĂciej dziennych – mogÈ to byÊ dane dotyczÈce gieïdowej kapitalizacji ib wartoĂci emitowanych papierów wartoĂciowych, dane bilansowe, dane
ob cash flow, dane ob wartoĂciach opcji out of the money na instrumenty
powiÈzane zb wartoĂciÈ gieïdowÈ instytucji albo dane ob kontraktach CDS
(credit default swap). Brak tego typu danych wbpraktyce uniemoĝliwia pomiar
ryzyka systemowego za pomocÈ wspomnianych miar. Miary te, choÊ atrakcyjne zb punktu widzenia bogatej teorii ib rozbudowanego aparatu matematyczno-statystycznego, nie zawsze przechodzÈ zbsukcesem testy empiryczne.
Wedïug J. Danielssona wbpraktyce zaproponowane miary wbsporym stopniu
naraĝone sÈ na ryzyko modeli, wbzwiÈzku zbczym sygnaï przez nie emitowany
jest wb duĝej mierze niewiarygodny (Danielsson ib in., 2011).
D. Bisias ib inni (2012) przygotowali obszerny przeglÈd 31 miar ryzyka
systemowego, przy czym – jak zaznaczajÈ – nie jest to lista wyczerpujÈca.
Brak niektórych miar nie oznacza, ĝe sÈ one mniej waĝne od przedstawionych. Praca wykonana przez tych autorów spotkaïa siÚ zb uznaniem wb literaturze przedmiotu.
Autorzy proponujÈ cztery kryteria pogrupowania zgromadzonych miar.
DzielÈ miary wedïug wymagañ odnoĂnie do dostÚpnoĂci danych (wyróĝniajÈc m.in. miary makroekonomiczne, oparte na analizie sieciowej, oparte na
stress-testach (testach warunków skrajnych) oraz miary przekrojowe). Ponadto
dzielÈ miary wedïug perspektywy nadzorczej (miary mikroostroĝnoĂciowe
odnoszÈce siÚ do rynku ubezpieczeñ ibfunduszy emerytalnych, ogólne miary
mikroostroĝnoĂciowe oraz makroostroĝnoĂciowe). Kolejnym podziaïem jest
podziaï miar wedïug horyzontu czasowego zdarzenia/decyzji – tutaj moĝna
wyróĝniÊ miary ex ante (miary wczesnego ostrzegania oraz scenariuszy
Problemy ZarzÈdzania vol. 13, nr 3 (55), t. 2, 2015
21
Jerzy Piotr Gwizdaïa
alternatywnych), miary „wspóïczesne”, dokonujÈce pomiaru bieĝÈcej sytuacji, wb tym miary kruchoĂci oraz monitoringu kryzysowego ib miary ex post
(sïuĝÈce celom regulacyjnym oraz ewentualnej uporzÈdkowanej likwidacji
instytucji finansowych).
Ryzyko systemowe moĝna mierzyÊ (ex ante), aby zidentyfikowaÊ:
a) pojedyncze instytucje stanowiÈce zagroĝenie dla stabilnoĂci finansowej;
b) wraĝliwe aspekty strukturalne systemu finansowego;
c) potencjalne szoki dla systemu finansowego;
d) sygnaïy wczesnego ostrzegania – potencjalne wskaěniki narastania ryzyka.
ChcÈc podsumowaÊ ib rozszerzyÊ uzyskanÈ na podstawie przeglÈdu literatury wiedzÚ, moĝna stwierdziÊ, ĝe systemowe ryzyko pïynnoĂci moĝe byÊ
kwantyfikowane ib oceniane na kilka sposobów:
1) pomiaru ryzyka dokonuje siÚ, stosujÈc uogólnienie miar pïynnoĂci wbpojedynczych instytucjach;
2) zastosowania mierników pïynnoĂci, dokonujÈc pomiaru „najsïabszych
ogniw”, np. poprzez wskazanie dolnego kwartyla lub pierwszego (najgorszego) decyla danej miary;
3) zastosowania narzÚdzi opartych na tzw. analizie sieciowej, czyli uwzglÚdniajÈcych szeroko lub wÈsko rozumiane zaleĝnoĂci ibpowiÈzania miÚdzy
instytucjami;
4) zastosowania do pomiaru systemowego ryzyka pïynnoĂci analizy korelacji albo wspóïwystÚpowania problemów lub czynników powodujÈcych te
problemy;
5) pomiaru ryzyka przy wykorzystaniu narzÚdzi ïagodzÈcych efekty tego ryzyka;
6) zastosowania miary majÈcej charakter ex post albo pomiaru wb trakcie
materializacji ryzyka – analiza symptomów wbpostaci zaburzeñ na rynku.
Pomiaru ryzyka moĝna dokonywaÊ za pomocÈ stress-testów, czyli testów
warunków skrajnych. Testy warunków skrajnych mogÈ wbkonkretnej analizie
scenariuszowej ïÈczyÊ wbsobie wszystkie wyĝej wymienione aspekty. Najbardziej
znanym przykïadem pomiaru wboparciu obstress-test jest zaproponowany przez
Komitet Bazylejski ibwykorzystany wbregulacjach Unii Europejskiej wskaěnik
pokrycia pïynnoĂci (LCR). Modele uwzglÚdniajÈce ryzyko pïynnoĂci znajdujÈ
siÚ we wstÚpnych stadiach rozwoju (Aitimon i. in., 2011), choÊ oczywiĂcie na
skutek kryzysu finansowego prace nad nimi znacznie przyspieszyïy.
3. Wpïyw ryzyka systemowego na globalny kryzys finansowy
XXI wieku
Dyskusja ob ryzyku systemowym, wb tym ob jego aspektach zwiÈzanych
zb ryzykiem pïynnoĂci przybraïa na sile wb obliczu globalnego kryzysu
finansowego, który rozpoczÈï siÚ wb 2007 roku, ab swoje apogeum osiÈgnÈï
wb 2008b roku. Nie ulega wÈtpliwoĂci, ĝe kryzys finansowy to okres, kiedy
ryzyko systemowe, czyli ryzyko jednoczesnych zaburzeñ wbwielu instytucjach,
uzewnÚtrznia siÚ wbduĝo wiÚkszym stopniu niĝ wbczasie wzglÚdnej stabilnoĂci.
22
DOI 10.7172/1644-9584.55.2
Wpïyw systemowego ryzyka pïynnoĂci na stabilnoĂÊ gospodarki polskiej
Brakuje jednomyĂlnej odpowiedzi na pytanie obprzyczyny kryzysu. BezpoĂrednim ěródïem kryzysu byïa sytuacja, która pojawiïa siÚ na rynku kredytów hipotecznych obobniĝonym standardzie (subprime mortgages) wbStanach
Zjednoczonych wb sytuacji spadków indeksów cen nieruchomoĂci. Naleĝy
jednak pamiÚtaÊ, ĝe przyczyn kryzysu byïo znacznie wiÚcej. WĂród ěródeï
kryzysu wymienia siÚ elementy zwiÈzane zbsytuacjÈ gospodarczÈ ibprzemianami spoïecznymi, generalne kwestie zwiÈzane zbniewïaĂciwymi postawami
ludzkimi lub bïÚdnymi dziaïaniami poszczególnych uczestników rynku, nieprawidïowe rozwiÈzania instytucjonalne ibdecyzje na szczeblu pañstwowym
czy nieodpowiedniÈ strukturÚ systemu finansowego – przyczyn kryzysu jest
wiÚc wiele ib naleĝy stwierdziÊ, ĝe to splot róĝnych czynników do niego
doprowadziï (np.b postÚpowanie agencji ratingowych, wykorzystanie derywatów kredytowych wb transakcjach spekulacyjnych).
Nawet jeĂli przyjmiemy, ĝe pierwotnych ěródeï kryzysu naleĝy upatrywaÊ
np. wb hossie na rynku nieruchomoĂci, wb niewïaĂciwej polityce monetarnej
ib regulacyjnej oraz kryzysie moralnym, naleĝy stwierdziÊ, ĝe kryzysu nie
byïoby bez nadmiernego wzrostu ryzyka wbposzczególnych instytucjach oraz
wb caïym systemie.
Kolejnym istotnym zb punktu widzenia systemowego ryzyka pïynnoĂci
czynnikiem stojÈcym u ěródel kryzysu finansowego byï wzrost rynkowego
ryzyka pïynnoĂci wynikajÈcy zbutraty atrybutu pïynnoĂci przez papiery wartoĂciowe wyemitowane na drodze sekurytyzacji. Sekurytyzacja wbdobie swojego rozwoju byïa uznana za innowacjÚ ograniczajÈcÈ ryzyko kredytowe
ib ryzyko pïynnoĂci, poniewaĝ polega na zamianie aktywów niepïynnych,
jakimi sÈ kredyty na – zb zaïoĝenia pïynne – papiery wartoĂciowe (w zaleĝnoĂci od rodzaju sekurytyzowanych kredytów, papiery te noszÈ róĝne nazwy:
ABS – asset-backed securities, MBS – mortgage based securities, CDO – collateralized debt obligations itp.).
Rola sekurytyzacji wbkryzysie finansowym ma wiele aspektów. Z punktu
widzenia systemowego ryzyka pïynnoĂci, poza rolÈ sekurytyzacyjnych special
purpose vehicles (SPV) wbproblemach zwiÈzanych zbshadow banking, naleĝy
zwróciÊ uwagÚ na fakt, ĝe rozprzestrzenianie siÚ kryzysu byïo spowodowane
równieĝ nagïÈ ib drastycznÈ utratÈ pïynnoĂci przez te papiery wartoĂciowe.
Oznaczaïo to, ĝe papiery stanowiÈce dotychczas waĝny element aktywów
pïynnych zbpunktu widzenia ryzyka wypïacalnoĂci zachowaïy byÊ moĝe czÚĂciowo swojÈ wartoĂÊ, ale zbpunktu widzenia zarzÈdzania pïynnoĂciÈ staïy siÚ
praktycznie bezwartoĂciowe. Banki tym samym utraciïy czÚĂÊ swojej rezerwy
(buforu) pïynnoĂci, ab tym samym utraciïy czÚĂÊ zdolnoĂci do zaspokajania
nieprzewidzianych potrzeb gotówkowych.
Problemy pïynnoĂciowe, które narodziïy siÚ na skutek spadku cen nieruchomoĂci wb amerykañskim systemie shadow banking, na skutek wielorakich, poĂrednich ib bezpoĂrednich, powiÈzañ wb miÚdzynarodowym systemie
finansowych do innych pañstw. StÈd teĝ na przykïad doĂÊ szybko pojawiïy
siÚ problemy na rynku bankowym wb Wielkiej Brytanii (kïopoty pïynnoProblemy ZarzÈdzania vol. 13, nr 3 (55), t. 2, 2015
23
Jerzy Piotr Gwizdaïa
Ăciowe banku Northern Rock, gdzie doszïo do pierwszego od dïuĝszego
czasu klasycznego runu na bank, wbktórym uczestniczyïy nie tylko podmioty
dostarczajÈce finansowania hurtowego, ale równieĝ klienci indywidualni ustawiajÈcy siÚ wb kolejkach przed oddziaïami banku).
L. Matz wbpracy zb2011 roku przedstawia caïy katalog bïÚdów wbzarzÈdzaniu, pomiarze ibregulacji ryzyka pïynnoĂci, które doprowadziïy do kryzysu
finansowego. WĂród bïÚdów dotyczÈcych zarzÈdzania ryzykiem ibjego kontroli
wymienia on niewystarczajÈcÈ wielkoĂÊ aktywów pïynnych oraz ich nieodpowiedni skïad (zbyt duĝo ryzykownych papierów ob podwyĝszonej marĝy),
zbytnia ufnoĂÊ wbciÈgïoĂÊ dostarczania pïynnoĂci przez rynki hurtowe, tolerancjÚ dla nadmiernego niedopasowania terminów, ignorowanie wyników
stress-testów, ukrywanie obciÈĝajÈcych pïynnoĂÊ transakcji poza bilansem
oraz nadmierne zaufanie agencjom ratingowym. W obszarze zarzÈdzania
organizacjÈ zwraca uwagÚ, ĝe podejmowaniu wysokich rodzajów ryzyka nie
towarzyszyïa wystarczajÈca uwaga poĂwiÚcona adekwatnej sile departamentów ryzyka, zasoby ryzyka byïy niewïaĂciwie alokowane, zachÚty finansowe
(programy motywacyjne) zaĂ niewïaĂciwie skonstruowane.
WĂród czynników zwiÈzanych zb pomiarem ryzyka pïynnoĂci L. Matz
wymienia: brak miar ryzyka siÚgajÈcych wb przyszïoĂÊ, nieprzeprowadzanie
odpowiednich stress-testów, niewïaĂciwe zastosowanie ibniezrozumienie VaR,
brak wystarczajÈcych danych, wbszczególnoĂci dla nowych produktów, przeszacowanie ufnoĂci odnoĂnie do przedstawionych oszacowañ, niedoszacowanie potrzeb pïynnoĂciowych wbsytuacjach napiÚÊ, nieuwzglÚdnianie powiÈzañ
sieciowych ib czynników makroekonomicznych.
Wreszcie, wĂród uchybieñ regulacyjnych L. Matz wymienia: uznanie
wymogów kapitaïowych za rozwiÈzanie dla wszystkich rodzajów ryzyka
(bïÈd wbprzypadku ryzyka pïynnoĂci), niezwracanie uwagi na arbitraĝ regulacyjny omijajÈcy ograniczenia Bazylei III przez zwiÚkszanie ryzyka pïynnoĂci
wb bilansie ib poza bilansem, zezwolenie na systemowe ryzyko uzaleĝnienia
od finansowania hurtowego, brak reakcji na nowe rozwiÈzania wb obszarze
sekurytyzacji, brak wspóïpracy miÚdzy regulatorami, rachunkowoĂÊ markto-market (Matz, 2011).
TrwajÈcy wbgospodarkach zachodnich kryzys finansowy przeniósï siÚ równieĝ do polskiej gospodarki. Polski sektor bankowy zostaï dotkniÚty tym
kryzysem drogÈ „zaraĝenia”. Kanaï pïynnoĂciowy byï jednÈ zb waĝniejszych
dróg, którymi odbywaïo siÚ owo „zaraĝenie” – nastÈpiïo kilka powiÈzanych
ze sobÈ zjawisk.
4. Konsekwencje wzrostu systemowego ryzyka pïynnoĂci
dlab stabilnoĂci polskiej gospodarki
Wzrost wb okresie globalnego kryzysu finansowego systemowego ryzyka
pïynnoĂci wb Polsce dotyczyï przede wszystkim sytuacji finansowej banków komercyjnych oraz systemu bankowego. Trendy wb systemie banko24
DOI 10.7172/1644-9584.55.2
Wpïyw systemowego ryzyka pïynnoĂci na stabilnoĂÊ gospodarki polskiej
wym zaobserwowane wb okresie kryzysu sÈ istotne, poniewaĝ wzrost ryzyka
pïynnoĂci oznacza konkretne zagroĝenie dla gospodarki – jej stabilnoĂci
ib wïaĂciwego funkcjonowania. Przez pojÚcie stabilnoĂci naleĝy rozumieÊ
zbiór zjawisk obejmujÈcych stabilnoĂÊ finansowÈ, stabilnoĂÊ monetarnÈ
ibcykle koniunkturalne. Chodzi obstabilnoĂÊ rozumianÈ nie tylko na sposób
dotychczasowy (zero-jedynkowo: „stabilny/niestabilny”, co wbformie pewnego
kontinuum „mniej/bardziej stabilny”). Tak rozumiana stabilnoĂÊ stanowi
odwrotnoĂÊ poziomu ryzyka kryzysu lub prawdopodobieñstwa zawirowañ
gospodarczych.
W latach 1996–2012 istotnie wzrosïo wbbankach niedopasowanie terminów pasywów ib aktywów, spadï udziaï aktywów, wzrosïo ryzyko pïynnoĂci
walutowej oraz ryzyko pasywów zagranicznych. Prosty stress-test, oparty na
mierze LCR zaproponowanej przez Komitet Bazylejski, pokazuje spadajÈcÈ
odpornoĂÊ systemu bankowego na szoki, miara NSFR (net stable funding
ratio) wskazuje zaĂ na fakt, ĝe Ărednioterminowe, wynikajÈce ze struktury
bilansu, ryzyko pïynnoĂci znacznie siÚ pogorszyïo.
Wzrost wspomnianego ryzyka, bÚdÈcego komponentem systemowego
ryzyka pïynnoĂci oznacza przede wszystkim krótkoterminowe ib dïugoterminowe ryzyko mikroekonomiczne wb bankach. Pojedyncze banki
naraĝone sÈ na problemy pïynnoĂciowe – odpïyw depozytów, niebezpieczeñstwo niemoĝliwoĂci odnowienia depozytów po rynkowych stawkach,
odpïyw lub istotnÈ zmianÚ warunków finansowania otrzymanego zb zagranicy, utratÚ moĝliwoĂci korzystnego finansowania za pomocÈ swapów itp.
Owe rodzaje ryzyka – wb ïagodnej formie – mogÈ doprowadziÊ do strat
finansowych (z uwagi na koniecznoĂÊ utrzymywania pïynnoĂci przy znacznie wyĝszych stawkach). Wb formie zaostrzonej mogÈ oznaczaÊ upadek
banków lub koniecznoĂÊ uzyskania wsparcia finansowego zb banku centralnego.
SystemowoĂÊ ryzyka pïynnoĂci oznacza, ĝe problemy wb pojedynczych
bankach mogÈ siÚ przenosiÊ na pozostaïe banki, ab takĝe na gospodarkÚ.
Banki majÈce problemy pïynnoĂciowe ograniczajÈ kredytowanie przedsiÚbiorstw ibosób prywatnych. W przypadku, gdy dotyczy to wielu banków naraz
(na skutek „wstrzÈsu”, „lawiny” lub „zarazy”), oznacza to nagïe zatrzymanie akcji kredytowej ib zahamowanie wzrostu gospodarczego, ab tym samym
wzrost bezrobocia.
ZwiÚkszajÈce siÚ ryzyko pïynnoĂci wbbankach, abwbszczególnoĂci zmniejszanie siÚ udziaïu aktywów pïynnych wbbilansach oznacza ograniczenie moĝliwoĂci absorpcji szoków pïynnoĂciowych. Skutkuje to równieĝ tzw.b procyklicznoĂciÈ, wzmacnianiem cykli koniunkturalnych. Fazie rozkwitu czy
oĝywienia towarzyszy zwykle brak problemów wb systemie finansowym.
Zahamowanie wzrostu – czy recesja moĝe wywoïywaÊ ryzyko wb systemie finansowym – wstrzymanie finansowania dla kredytobiorców przez
banki – powodujeb kolejne problemy powiÚkszajÈce skalÚ kurczenia siÚ
gospodarki.
Problemy ZarzÈdzania vol. 13, nr 3 (55), t. 2, 2015
25
Jerzy Piotr Gwizdaïa
Wynika to zbroli, jakÈ banki – jako poĂrednicy finansowi pomiÚdzy inwestorami abkredytobiorcami – odgrywajÈ wbsystemie gospodarczym. Jak wskazujÈ
X. Freixas ibJ. Rochet (2007) (na podstawie prac m.in. J. Gurleya ibE.bShawa,
R.bGoldsmitha, B. Bernankego ibinnych, abtakĝe na przekór poglÈdowi obtym,
ĝe finansowanie jest „zasïonÈ” zaprezentowanemu przez M. Modigianiego
ibF.bMillera), pojemnoĂÊ finansowa (financial capacity) gospodarki, „zdefiniowana jako zagregowany wolumen kredytów, które kredytodawcy sÈ gotowi
udzieliÊ kredytobiorcom” jest kluczowa dla makroekonomicznej kondycji
gospodarki.
Na relacjÚ pomiÚdzy niedopasowaniem pïynnoĂciowym abcyklem gospodarczym zwracajÈ szczególnÈ uwagÚ przedstawiciele tzw. austriackiej szkoïy
ekonomii. TwierdzÈ oni, ĝe niedopasowanie zapadalnoĂci aktywów ibwymagalnoĂci pasywów wb systemie bankowym prowadzi do zaburzeñ stóp procentowych ib wb ten sposób wpïywa na cykle. J. Huerta de Soto twierdzi, ĝe
depozyty bieĝÈce powstaïe dziÚki kreacji pieniÈdza bankowego nie stanowiÈ
prawdziwych oszczÚdnoĂci ibprowadzÈ do sztucznego zaniĝania stóp procentowych. W rezultacie, uczestnicy rynku angaĝujÈ siÚ wbniewïaĂciwe projekty,
których nie da siÚ utrzymaÊ wb dïuĝszym okresie. To zb kolei prowadzi do
cykli ekonomicznych (Huerta de Soto, 2009). P. Bagus (2010) przekonuje,
ĝe nawet wb sytuacji, gdyby depozyty bieĝÈce byïy pokryte stuprocentowÈ
rezerwÈ, mogïyby zaistnieÊ podobne zaburzenia – wyïÈcznie ze wzglÚdu na
niedopasowanie terminów. Podobne rozumienie cykli funkcjonuje równieĝ
poza szkoïÈ austriackÈ. Na przykïad C. Borio (2012) posïuguje siÚ koncepcjÈ cykli finansowych wynikajÈcych zb naprzemiennych kryzysów ib boomów
kredytowych. S. Kapadia ibinni (2012) wskazujÈ, ĝe niedopasowanie terminów wymagalnoĂci pasywów ib zapadalnoĂci aktywów jest punktem zapalnych kryzysów finansowych – brak dostÚpu do dïugoterminowych Ărodków powoduje uzaleĝnienie banków od pasywów krótkoterminowych, co
zmniejsza zaufanie wbsystemie bankowym. W sytuacji napiÚÊ systemowych,
banki podejmujÈ dziaïania obronne, do których zaliczajÈ siÚ gromadzenie
pïynnoĂci (Liquidity hoarding – przejawem tego zjawiska jest zanik rynku
miÚdzybankowego) ib wymuszona wyprzedaĝ aktywów pïynnych (asset fire
sales).
Moĝna wyodrÚbniÊ równieĝ inne skutki wzrostu niedopasowania terminów. Skutki obejmujÈ wzrost ryzyka kredytowego (niepewnoĂÊ dotyczÈca
ksztaïtowania siÚ spïacalnoĂci kredytów za 10–20 lat), ryzyka prawnego (moĝliwoĂÊ zmian wb przepisach powodujÈca straty dla banków) czy ryzyka stóp
procentowych (spadek korelacji pomiÚdzy kosztem finansowania wbbankach
ab stopami WIBOR, które stanowiÈ czÚsto podstawowÈ stopÚ referencyjnÈ
kredytów). Owe rodzaje ryzyka sÈ wyraěnie powiÈzane zb podejmowanym
ryzykiem pïynnoĂci.
Dodatkowo, rosnÈce niedopasowanie terminów powoduje nadmierny
wzrost iloĂci pieniÈdza wb obiegu. W latach 1996–2012 iloĂÊ pieniÈdza M3
wzrosïa ponad 6,5-krotnie, tymczasem PKB wb ujÚciu nominalnym wzrósï
26
DOI 10.7172/1644-9584.55.2
Wpïyw systemowego ryzyka pïynnoĂci na stabilnoĂÊ gospodarki polskiej
tylko 3,8-krotnie. ¥redni roczny wzrost iloĂci pieniÈdza M3 wynosiï wiÚc
12,5%, ab wzrost nominalnego PKB 8,7%. Wzrost iloĂci pieniÈdza, wynikajÈcy wb duĝej mierze ze wzrostu iloĂci udzielonych kredytów mieszkaniowych wb poïÈczeniu zb duĝo wolniej rosnÈcÈ podaĝÈ doprowadziïa –
zgodnie zb najbardziej podstawowymi prawami ekonomii – do istotnego
wzrostu cen (’aszek, Widïak, Augustyniak, 2009). Bañka na rynku nieruchomoĂci stanowi kolejne zagroĝenie dla stabilnoĂci gospodarki, poĂrednio wynikajÈce zb podjÚcia przez system bankowy zwiÚkszonego ryzyka
pïynnoĂci.
W przypadku polskiego systemu bankowego istotne jest równieĝ przenoszenie ryzyka zb zagranicy. Moĝna tu wyodrÚbniÊ dwa powiÈzane kanaïy.
Po pierwsze – istotna zmiana kursów walutowych moĝe oznaczaÊ zmianÚ
wyceny instrumentów zabezpieczajÈcych pïynnoĂÊ walutowÈ, co wpïynie na
dochodowoĂÊ polskich banków. Korzystne oddziaïywanie osïabienia waluty
na sytuacjÚ eksporterów spotyka siÚ wiÚc zb niekorzystnym oddziaïywaniem
osïabienia waluty na sytuacje banków (a takĝe sytuacjÚ kredytobiorców
walutowych). Prowadzi to do koniecznoĂci modyfikacji podejĂcia do polityki gospodarczej, ib jednoczeĂnie utrudnia mechanizmy ïagodzÈce recesje
funkcjonujÈce wb otwartej gospodarce rynkowej.
Drugim kanaïem przenoszenia ryzyka zbzagranicy sÈ pasywa zagraniczne,
czyli kredyty zaciÈgniÚte przez polskie banki za granicÈ. Fakt, ĝe czÚĂÊ tych
funduszy pochodzi od „spóïek-matek” (lub siostrzanych firm wbmiÚdzynarodowej grupie bankowej lub konglomeracie finansowym) ïagodzi czÚĂciowo
potencjalne szoki. Przy czym ryzyko nie jest wcale maïe. Ze wzglÚdu na fakt,
ĝe finansowanie jest zwykle na okres krótszy niĝ ten, na który udzielane sÈ
kredyty, istnieje równieĝ wb tym przypadku niedopasowanie terminów kredytów ibdepozytów, które wbdïuĝszym okresie moĝe mieÊ negatywne skutki
ekonomiczne. Banki mogÈ wiÚc mieÊ problem zbodnawianiem zaciÈgniÚtych
zobowiÈzañ na tych samych warunkach, nie mogÈc zbnich zrezygnowaÊ, skoro
wb wiÚkszoĂci zostaïy przeznaczone na finansowanie niepïynnych aktywów
kredytowych. W skrajnych wypadkach, drastyczne problemy na rynkach
zagranicznych mogÈ sprawiÊ, ĝe odnowienie kredytów nie bÚdzie moĝliwe
na dotychczasowych warunkach. Zaburzenia pïynnoĂciowe za granicÈ mogÈ
przenosiÊ siÚ tÈ ĂcieĝkÈ doĂÊ bezpoĂrednio na polskie banki.
Wzrost systemowego ryzyka pïynnoĂci skutkuje równieĝ osïabieniem
mechanizmów polityki pieniÚĝnej. M. Brzoza-Brzezina ibin. (2010) zwrócili
uwagÚ na fakt, ĝe istnienie kredytów walutowych osïabia siïÚ transmisji
impulsów monetarnych – ze wzglÚdu na substytucjÚ pomiÚdzy kredytami
wb zïotych ab kredytami wb walutach obcych.
Jednak warto zwróciÊ równieĝ uwagÚ, ĝe systemowe ryzyko pïynnoĂci
oddziaïuje na transmisjÚ impulsów monetarnych. Kryzys pïynnoĂciowy zmienia mechanikÚ ksztaïtowania siÚ stóp procentowych – na przykïad stopy
depozytów mogÈ wzrastaÊ ze wzglÚdu na napiÚcia pïynnoĂciowe odczuwane
przez uczestników ĝycia gospodarczego (przedsiÚbiorstwa/klientów indyProblemy ZarzÈdzania vol. 13, nr 3 (55), t. 2, 2015
27
Jerzy Piotr Gwizdaïa
widualnych) – uniezaleĝniajÈc siÚ od stóp ustalanych przez RadÚ Polityki
PieniÚĝnej oraz stóp procentowych rynku miÚdzybankowego (które wbtakiej
sytuacji przestajÈ byÊ stopami rynkowymi). Wzrost oprocentowania depozytów wynikajÈcy zb problemów pïynnoĂciowych moĝe zb kolei odbiÊ siÚ na
oprocentowaniu kredytów, tym samym tzw. kanaï kredytowy transmisji polityki pieniÚĝnej moĝe ulec osïabieniu.
Dwa poïÈczone czynniki – zbjednej strony wieloaspektowy wzrost ryzyka
pïynnoĂci wbsystemie, zbdrugiej zaĂ – wzrost ewentualnego jawnego wsparcia
dla systemu bankowego ib towarzyszÈcy im trzeci czynnik, czyli spoïeczne
oczekiwanie dotyczÈce ewentualnej dodatkowej pomocy pañstwa dla banków – powodujÈ dodatkowe zwiÚkszenie ryzyka destabilizacji gospodarki. Im
wiÚksze jest ryzyko pïynnoĂci, im wiÚksze gwarancje pañstwa obcharakterze
explicite (i implicite), tym wiÚksze ryzyko dla finansów publicznych. Tym
samym, kryzys pïynnoĂciowy wbbankach moĝe doĂÊ ïatwo staÊ siÚ kryzysem
suwerenów (pañstw).
5. Podsumowanie
Systemowe ryzyko pïynnoĂci wb polskim systemie finansowym oraz sektorze bankowym wb latach 1996–2012 wzrosïo. AnalizujÈc ksztaïtowanie siÚ
zaproponowanych miar ryzyka moĝna stwierdziÊ, ĝe wzrost ten rzeczywiĂci nastÈpiï. Wzrost ryzyka byï szczególnie widoczny wb latach 1996–2012.
ZwiÚkszenie zakresu ibkwoty gwarancji BFG moĝe zmniejszyÊ ryzyko paniki
bankowej, ab tym samym teoretycznie zmniejszaÊ ryzyko systemowe, moĝe
jednak równieĝ skutkowaÊ niebezpieczeñstwem transferu ryzyka zb systemu
bankowego do finansów publicznych.
Wzrost ryzyka ma istotne znaczenie dla gospodarki ib jej stabilnoĂci.
WiÚksze ryzyko pïynnoĂci wbsystemie powoduje mniejszÈ moĝliwoĂÊ absorpcji
szoków ibwiÚksze prawdopodobieñstwo propagacji niekorzystnych trendów.
System bankowy, posiadajÈc mniejsze rezerwy pïynnoĂci, jest bardziej naraĝony na zjawisko „procyklicznoĂci”, czyli wzmacniania cykli koniunkturalnych. Krótko- ibdïugookresowe ryzyko mikroekonomiczne wbbankach mogÈ
wb sytuacji napiÚÊ pïynnoĂciowych prowadziÊ do znacznego zahamowania
wzrostu gospodarczego. Wzrost ryzyka pïynnoĂci osïabia mechanizmy polityki pieniÚĝnej, ab coraz wiÚksze potencjalne obciÈĝenie BFG rodzi ryzyko
przeksztaïcenia siÚ kryzysu bankowego wb kryzys suwerena. Istnienie pasywów walutowych oraz dïugoterminowe ryzyko pïynnoĂci walutowej naraĝajÈ
polskÈ gospodarkÚ na silniejszÈ transmisjÚ kryzysu zb zagranicy.
Poniewaĝ systemowe ryzyko pïynnoĂci wb polskim systemie bankowym
wzrosïo ib utrzymuje siÚ na znacznie wyĝszym niĝ wb przeszïoĂci poziomie, naleĝy zb perspektywy interesu spoïecznego prowadziÊ dalsze badania
wb zakresie ograniczania systemowego ryzyka pïynnoĂci wb gospodarce rynkowej.
28
DOI 10.7172/1644-9584.55.2
Wpïyw systemowego ryzyka pïynnoĂci na stabilnoĂÊ gospodarki polskiej
Bibliografia
Acharya, V.V. (2010). Measuring systemic risk. Working Paper, Federal Reserve Bank of
Cleveland.
Adrian, T. ib Brunnermeier, M. (2008). CoVaR. Staff Reports. Federal Reserve Bank of
New York.
Aitimon, D. (2011). Funding Liquidity Risk in ab Quantitative Model of Systemic Stability.
Analysis and Economic Policies Book Series, Central Bank of Chile.
Bagus, P. (2010). Austrian Business Cycle Theory: Are 100 Percent Reserves Sufficient to
Prevent ab Business Cycle?. Libertarian Papers.
Bisias, D. (2012). A survey of systemic Risk Analytics. Working Paper, Office of Financial
Research, Washington.
Borio, C. (2012). The financial cycle and macroeconomics: What have we learnt? BIS
Workig Papers.
Brownlees, C.T. ib Engel, R. (2012). Volatility, Correlation and Tails for Systemic Risk
Measurement. Working Paper, New York.
Brzoza-Brzezina, M., Chmielewski, T. ibNieděwiedziñska, J. (2010). Substitution between
domestic and foreign currency loans in central Europe. Do central banks matter?.
Working Paper, European Central Bank.
Danielsson, J. (2011). Model risk of systemic risk models. Working Paper, London School
of Economics.
Freixas, X. ib Rochet, J.-C. (2007). Makroekonomia bankowa. Warszawa: CeDeWu.
Goodhart, C. ib Segoviano Basurto, M.A. (2009). Stability Measures. Working Paper.
Huerta de Soto, J. (2009). PieniÈdz, kredyt bankowy ib cykle koniunkturalne. Warszawa:
Instytut Ludwiga von Misesa.
Kapadia, S. (2012). Liquidity risk, cash-flow constraints and systemic feedbacks. Working
Paper, Bank of England.
Lopez-Espinosa, G. (2012). Short – term wholesale funding and systemic risk: A global
CoVaR approach. Journal of Banking and Finance.
’aszek, J., Widïak, M., Augustyniak, H. (2009). House Price Bubbles on the Major Polish
Housing Markets. Working Paper presented at the Annual Conference of the European
Network for Housing Research.
Matz, L. (2011). Liquidity risk measurement and management: Basel III and beyond.
Xlibris Corp.
Tarashew, N.A. (2010). Attributing systemic risk to individual institutions. BIS Working
Papers, 308, maj.
Thorsten, B. (2012). Who Gets the Credit? And Does It Matter? Household vs. Firm
Lending Across Countries. The B.E. Journal of Macroeconomics, 12(1).
Zhou, C. (2010). Are Banks Too Big to Fail? Measuring Systemic Importance of Financial
Institutions. International Journal of Central Banking, 6(4).
Problemy ZarzÈdzania vol. 13, nr 3 (55), t. 2, 2015
29