Mała rzecz, a cieszy – pdf do pobrania

wszystkie fot. w artykule: archiwum gyuli ernyeyego
gyula ernyey
mała
rzecz,
a cieszy
węgierski dizajn międzywojenny
28
Po zakończeniu I wojny światowej i podpisaniu
traktatu pokojowego w Trianon Węgry znalazły się
w zupełnie nowej sytuacji: straciły jedną trzecią
ludności i dwie trzecie terytorium na rzecz krajów
sąsiedzkich. Dotychczasowy rozwój regionu został
zatrzymany, a mapa Środkowej i Wschodniej Europy
znacząco się zmieniła. Na miejscu wcześniejszych
imperiów pojawiły się mniejsze państwa, które podjęły zdecydowaną, nierzadko brutalną walkę o byt
ekonomiczny.
Regres ekonomiczno-przemysłowy był w tej sytuacji nieuchronny. Chociaż przed I wojną światową
przemysł węgierski rozwijał się jeszcze bardzo dynamicznie, w okresie międzywojennym jego poziom
wyraźnie już odbiegał od poziomu europejskiego.
Na tym tle można jednak odnotować pewne osiągnięcia pojedynczych firm czy wybranych środowisk
twórczych, widoczne w dziedzinie transportu, telekomunikacji, produkcji mebli czy opakowań. To właśnie
wtedy, w niełatwych warunkach, narodził się
nowoczesny węgierski dizajn.
Za jego intensywny rozwój odpowiedzialne były
środowiska profesjonalistów, wyznaczające nowe
kierunki i formujące nowe szkoły. Już w 1925 r. grupa
młodych ludzi zjednoczyła się pod nazwą Narodowy
Związek Rzemieślników. Mniej więcej w tym samym
czasie, dzięki serii tematycznych wystaw, zwróciła
na siebie uwagę szkoła reklamy artystycznej skupiona wokół Sándora Bortnyika, współpracownika
Bauhausu. Jego szkoła, tzw. Warsztat, powstała
w 1928 r. i wkrótce stała się centrum nowoczesnego
węgierskiego dizajnu. W 1931 r. Dezső Orbán, nestor
współczesnego węgierskiego malarstwa i członek
grupy artystycznej Ośmiu, założył Atelier – prywatną
szkołę sztuk użytkowych. Powstanie tych instytucji,
ich założenia i cele oddziaływały nawet na Królewską
Szkołę Państwową Sztuk Użytkowych, choć instytucja ta bardzo niechętnie rozstawała się z dawnymi
tradycjami. Proces modernizacji wspierali w niej
swoimi pracami profesorowie Gyula Kaesz i Ferenc
Szablya-Frischauf.
Punktem zwrotnym w dziejach węgierskiego dizajnu okazał się rok 1928. Narodowe Towarzystwo
Handlu i Przemysłu podjęło wówczas intensywne
działania na rzecz promocji sprzedaży mebli i sprzętu domowego produkcji węgierskiej. Zaczął się też
ukazywać postępowy periodyk „Przestrzeń i Forma”
(1928–1945), który później stał się najważniejszym
obrońcą nowoczesnej architektury i kultury. Wreszcie
w 1928 r. powstała węgierska grupa CIAM (Międzynarodowy Kongres Architektury Nowoczesnej).
Na początku lat 30. Węgry boleśnie odczuły
skutki Wielkiego Kryzysu. Mimo to aktywność architektów i projektantów nie osłabła. W 1932 r. – 25 lat
po powstaniu niemieckiego Werkbundu – powołano
do życia jego węgierski odpowiednik. Głównym celem
Węgierskiego Związku Rzemieślniczego było zjednoczenie wysiłków przemysłowców i artystów na rzecz
ulepszania przedmiotów codziennego użytku, a także
uświadamianie społeczeństwu korzyści, jakie płyną
z używania produktów wysokiej jakości.
meble
Pierwsza Węgierska Stolarnia i Fabryka Mebli,
należąca do Károly’a Lingela i synów, zyskała rozgłos dzięki serii mebli biurowych w stylu amerykańskim. Po 1927 r., podążając za międzynarodowymi,
a zwłaszcza niemieckimi trendami, fabryka rozpoczęła seryjną produkcję funkcjonalnych mebli domowych. Lingelowie nawiązali współpracę z wieloma
artystami rzemieślnikami, m.in. Jánosem Flachem,
później jednym z najbardziej znanych węgierskich
architektów wnętrz. Opierając się na wcześniejszych
wzorach modułowych regałów na książki, Lingelowie
stworzyli linię mebli o nazwie Varia, w których, jak
głosiły reklamy, „14 podstawowych modułów można
łączyć na niemal nieskończoną liczbę sposobów”.
Meble Varia odniosły ogromny sukces, a ich styl jest
do dziś bardzo popularny na Węgrzech.
wagony
Dwie gałęzie przemysłu zatrudniające dizajnerów wiodły prym w międzywojniu: produkcja pojazdów oraz sprzętu telekomunikacyjnego. Wagon
Árpád, wyprodukowany w Zakładach Ganza (1934),
jak również kolejne dwu- i trzywagonowe pociągi
29
motorowe zawdzięczają swój sukces niezwykłemu
projektowi inżynierskiemu oraz odpowiadającemu
mu dizajnowi: klasyczną elegancję aerodynamicznego kształtu dopełniło stylowe i komfortowe wnętrze.
Dizajnerzy pracowali przy użyciu zaawansowanych
w tamtych czasach materiałów. W przygotowaniu
projektów brał udział profesjonalny konsultant
fabryki – malarz i artysta rzemieślnik Ferenc Szablya-Frischauf, a także jego były uczeń, Pál Mináry.
Nie tylko Árpád, ale i kolejne wagony przyczyniły
się do ustalenia renomy firmy Ganza w dziedzinie
transportu z napędem Diesla. Sekret jego sukcesu tkwił zarówno w elastycznej polityce firmy, jak
i w umiejętnym łączeniu technicznej doskonałości
z dbałością o wygodę pasażerów, jaką zapewniał
funkcjonalny i estetyczny dizajn.
radia
W 1925 r. na Węgrzech na 10 000 obywateli
przypadało 21 bezprzewodowych odbiorników
radiowych; do 1938 r. liczba ta wzrosła ponad
dwudziestokrotnie. Produkcję napędzało rosnące
zapotrzebowanie na rynku krajowym i zagranicznym. Od samego początku swego istnienia radia
stanowiły obiekt szczególnego zainteresowania
dizajnerów i były główną ofertą węgierskich firm
stających do konkurencji z firmami zagranicznymi.
Węgierska fabryka Orion, która w 1934 r. sprzedawała 90% swoich produktów za granicę, zatrudniła
dizajnera już w 1923 r.: miał on zaprojektować dla
niej dobry, tzn. charakterystyczny, wyróżniający się
znak firmowy. Stworzone przez Józsefa Bottlika logo,
30
złożone z trzech głów, jest dobrze znane do dziś.
Od połowy lat 30. coraz większą wagę zaczęto
przywiązywać do odpowiedniej estetyki obudowy
radia. Rezultatem tych tendencji stały się bezprzewodowe odbiorniki Orion 55 (1936) oraz większe
od nich zestawy Orion 99 (1939).
Szczególną popularność zyskała na Węgrzech
Olympia – bezprzewodowy odbiornik zaprojektowany
przez wybitnego dizajnera Dezső Bozzayego, zajmującego się też projektowaniem instrumentów muzycznych. Mniej znany, subtelniejszy, ale i droższy model
Europa Super autorstwa Bozzayego (1936) stanowi
świetny przykład funkcjonalistycznej prostoty. Obudowa radia zrobiona jest z polerowanego drewna
orzechowego i umieszczona na czarnej podstawie,
a asymetryczna forma, charakterystyczna też dla
produktów Philipsa z 1931 r., odznacza się dyskrecją i została bardzo subtelnie zbalansowana. Swoją
jakością Europa Super dorównywała ówczesnym
modelom brytyjskim, można ją zestawić zwłaszcza
z Murphy Radio z 1937 r., o charakterystycznym
dizajnie autorstwa Dicka Russell’a.
wizerunek firmy
Uwodzenie klientów dizajnem było w międzywojniu szczególnie wyraźnie widoczne w firmach
zajmujących się konfekcją i produkcją przedmiotów
luksusowych. Świetnym przykładem dobrze przemyślanego działania w warunkach wymagającej
sytuacji rynkowej lat 30. jest polityka firmy Frigyes
Stühmer Co., jednej z najstarszych i największych
fabryk na Węgrzech. Budynek fabryki przy ulicy
Szentkirályi w Budapeszcie oraz ujednolicony wygląd sklepów, których liczba nieustannie rosła, były
dziełem Ferenca Wendego, poważanego architekta
i projektanta wnętrz. Po 1933 r. firma podjęła też regularną współpracę z Pálem Szívó. Już w latach 20.
Frigyes Stühmer Co. zatrudniała malarzy i grafików
do projektowania opakowań. Jej najładniejsze papiery pakunkowe, powstałe w latach 30., były dziełem
Kató Gyulo Kaesz, z domu Lukáts; przyjęte entuzjastycznie, zostały wystawione podczas mediolańskiego triennale w 1936 r. Prace Kaesz – najpiękniejsze
dzieła węgierskiej grafiki art déco – odzwierciedlają
fascynację autorki kolorowym światem sztuki ludowej. Mają charakter zdecydowanie dekoracyjny,
przepełnione są liryzmem, a zarazem bardzo często
bywają humorystyczne, zdradzając niewyczerpaną
radość opowiadania fabuł.
Świeżość, elegancja i wysoki profesjonalizm
projektów Kaesz w dużym stopniu przyczyniły się
do wysokich wyników sprzedaży produktów firmy.
Przyniosły także uznanie samej autorce, która
otrzymała dzięki nim serię dalszych zamówień.
Opakowania i pudełka, które Kaesz zaprojektowała
dla wiedeńskiej firmy Altmann und Kühne, wciąż
pozostają w użyciu.
Pod koniec lat 30. rozwój węgierskiego dizajnu, dorównującego wielokrotnie międzynarodowym
osiągnięciom, napotkał ogromne przeszkody. Działalność Werkbundu została zawieszona; w 1938 r.
grupa CIAM rozwiązała się ze względu na brak
zainteresowania ze strony wybitnych artystów;
Warsztat Sándora Bortnika oraz Atelier Dezső
Orbána zamknęły swoje podwoje. Wielu projektantów
zostało zmuszonych do emigracji do Wielkiej Brytanii
i USA (m.in. Marcell Breuer, László Moholy-Nagy).
II wojna światowa i konferencja w Jałcie trwale określiły warunki ekonomiczne na Węgrzech po 1945 r.,
a tym samym przypieczętowały powojenne losy
węgierskiego funkcjonalizmu.
tłum. katarzyna musioł
31