docDefinicje (626-627) - Chyrowicz.p65
download 
Reklamacja Transkrypt
Definicje (626-627) - Chyrowicz.p65
TEMAT MIESIĄCA DEFINICJE Barbara Chyrowicz SSpS Doświadczenia, wzory, zmagania i portrety W literaturze pięknej zdecydowanie łatwiej odnaleźć wlasne doświadczenia – dlatego właśnie wydaje się niezastąpiona w zrozumieniu fenomenu moralności; odnajdujemy w niej zresztą nie tylko doświadczenia, lecz również wzory, zmagania i portrety... Sytuacja, w której ktoś czyta Metafizykę moralności Immanuela Kanta „do poduszki”, nie jest wprawdzie nierealna, ale zapewne mało prawdopodobna. Owym czytelnikiem mógłby być na przykład student, który nie zdążył się na czas uporać z zadaną lekturą i w ostatnią noc przed czekającym go egzaminem spędza godziny na studiowaniu idei obowiązku w Kantowskiej etyce. Jeśli student nie jest zafascynowany filozofią, to zapewne sen go zmorzy, ponieważ dzieła Kanta nie charakteryzują się kunsztem narracji, bogactwem przykładów ani zręcznie prowadzoną przez autora intrygą. To nie znaczy, że nie są fascynujące! Kantowski „bohater dramatu” jest moralnym podmiotem, który nieustannie zmaga się z namiętnościami i pozostaje nieczuły na porywy serca, ale jeśli już przyjmie imperatyw kategoryczny za naczelną normę moralności, to trudno wyobrazić sobie kogoś, kto z większą determinacją będzie zabiegał o poszanowanie ludzkiej godności, nie kierując się przy tym żadnymi przesłankami natury religijnej. Kantowski bohater nie ma w życiu ważniejszego celu nad poznawanie samego siebie – w ten sposób tylko może bowiem zyskać władzę nad własnymi skłonnościami pozwalającą mu na w pełni autonomiczne działanie. Kiedy czytamy apel Kan11 Definicje (626-627) - Chyrowicz.p65 11 2007-06-26, 12:00 BARBARA CHYROWICZ SSPS ta o to, by poznawać samego siebie od strony doskonałości moralnej, wnikać w głębię własnego serca, zyskując przez to samopoznanie będące początkiem wszelkiej ludzkiej mądrości1 , pobrzmiewa nam w tym już to Ewangelia, już to Augustyńskie noverim Te – noverim me. Jednak to nie Kant jest autorem, który odsłania w swoich dziełach głębię dramatu moralnych zmagań człowieka (jakkolwiek głębokie mogą być studentów nocne zmagania z Kantem). Język filozofii moralnej – nie tylko Kantowskiej – bywa zupełnie pozbawiony polotu, a ona sama dąży do definiowania, wyróżniania kategorii, porządkowania... W usilnym dążeniu do poddania ludzkiego działania moralnego określonym regułom zatraca się bogactwo kontekstu. Filozoficzne analizy kreślą nam schemat – życie nie poddaje się jednak wprost schematom, a sytuacje, z jakimi przychodzi się nam w życiu zmierzyć, dalece wykraczają poza najbardziej nawet wymyślne przykłady, w przytaczaniu których lubują się zwłaszcza anglosascy przedstawiciele współczesnej filozofii moralnej2 . Ileż tam rozpędzonych wózków grożących stratowaniem siedzącym na torach ludziom, pilotów, którzy w obliczu nieuchronnej katastrofy lotniczej starają się skierować samolot na jak najmniej zaludniony obszar, zwiedzających skalne groty grubasów, co utknęli w wąskim otworze, uniemożliwiając pozostałym wycieczkowiczom ewakuację z jaskini zatapianej z wolna przez napływającą wodę! Nie twierdzę, że przytaczanie tych przykładów nie ma sensu – jakby nie było, przywoływane są one jako „modelowe” sytuacje decyzyjne. Prawdopodobieństwo jednak, iż staną się one naszym udziałem, jest niewielkie. To nie są nasze doświadczenia... W literaturze pięknej zdecydowanie łatwiej odnaleźć własne doświadczenia – dlatego właśnie wydaje się niezastąpiona w zrozumieniu fenomenu moralności; odnajdujemy w niej zresztą nie tylko doświadczenia, lecz również wzory, zmagania i portrety... Doświadczenia „Nauczanie moralności” wydaje się niezmiernie trudne, wręcz niemożliwe, jeśli rozumieć je tak, jak naukę matematyki czy biologii. Można nauczyć etycznych reguł, założeń teorii, sposobów argumentacji... Uczeń „przełknie” je jak opis działania czterosuwowego silnika. Moralność jest fenomenem doświadczanym i przeżywanym; przeżywanym zawsze w jakimś kontekście. Do przekazania tego doświadczenia potrzeba zatem narracji. Odkrył to Sokrates nawiązujący nieustannie w prowadzonych dialogach (mam oczywiście na myśli Dialogi Platona) do znanych Grekom kontekstów, wiedział o tym 1 Zob. I. Kant, Metafizyczne podstawy nauki o cnocie, tłum. W. Galewicz, Kęty 2005, s. 441. 2 Por. J. Dancy, The Role of Imaginary Cases in Ethics, „Pacific Philosophical Quarterly”, 66 (1985), s. 141–153. 12 Definicje (626-627) - Chyrowicz.p65 12 2007-06-26, 12:00 TEMAT MIESIĄCA Chrystus – stąd bogactwo przypowieści zawartych w Ewangeliach. Idea wprowadzania narracji do przekazu moralnych prawd jest stosunkowo prosta: egzemplifikacja problemu ma ułatwić adresatowi moralnego przekazu odpowiedź na postawiony problem poprzez odwołanie do jego własnych, moralnych intuicji. Odpowiedź, jaka zostaje wówczas udzielona, jest odpowiedzią, która nie ma czysto spekulatywnego charakteru – wypływa z moralnego doświadczenia. Nie jest to już tylko odpowiedź na problem, ale „moja” odpowiedź na problem. „Moja” nie znaczy z kolei czysto subiektywna, lecz przeze mnie przyjęta za odpowiedź słuszną. Nie tylko zatem twierdzę, że nie należy oszukiwać – jestem wewnętrznie przekonany, że nie należy oszukiwać. Jestem uczciwy nie dlatego, gdyż powiedziano mi, że uczciwość jest czymś dobrym, czy też zważywszy na to, że „uczciwość się opłaca”, ale dlatego że sam uważam, iż należy być uczciwym. Różnie to potem w życiowej praktyce z naszymi przekonaniami bywa (etyczny internalizm – podobnie jak sokratejski intelektualizm etyczny – wydają mi się nadmiernie optymistyczne), słabość i niewierność własnym przekonaniom moralnym nie przekreślają jednak przekonań. Odwołanie do moralnych przekonań – w istocie odwołanie do naszego moralnego doświadczenia określonych fenomenów moralnych – jest szansą, chociaż nie gwarantem, że pozostaniemy im wierni. Tylko w taki sposób, tj. poprzez wewnętrzne odkry- cie wartości, można sobie przyswoić porządek moralny. Ów wewnętrzny wymiar jest zbędny w poznawaniu nauk przyrodniczych lub formalnych, w rozpoznawaniu moralności zaś – wręcz niezastąpiony. Specyfika moralnego nauczania stawia określone wymagania temu, kto przyjął na siebie rolę nauczyciela nie tylko etyki, ale i moralności. Co prawda może on swoją funkcję potraktować w sposób, rzec by można, instruktażowy: udziela informacji, podaje reguły, a potem ewentualnie egzekwuje wiadomości. Byłby to wtedy jedynie przekaz wiedzy, a nie poszukiwanie mądrości, o którym – patrząc z dwóch różnych punktów widzenia – piszą zarówno autor biblijnej Księgi Mądrości, jak i Kant. Filozofia jest umiłowaniem mądrości, jeśli więc filozofowi etykowi zależy na jej przekazywaniu, będzie szukał ku temu takich środków, by uczynić z biernego słuchacza aktywnie odpowiadającego na postawione pytania „aktora”. I nie o pląsy tu bynajmniej chodzi, ale o wciągnięcie słuchacza w centrum moralnych problemów, a do tego potrzeba narracji. Jeśli tak długo rozwodzę się nad specyfiką moralnego nauczania, to dlatego, by nie pozostawić czytelnikowi wątpliwości, że moralności bez narracji uczyć się nie da. To dlatego właśnie etycy tak często odwołują się do przykładów, w tym także do literatury. Literatura piękna wspiera moralne nauczanie. Ale nie każda literatura – musi to być bowiem literatura „moralnie wrażliwa”, czyli taka, u podłoża któ13 Definicje (626-627) - Chyrowicz.p65 13 2007-06-26, 12:00 BARBARA CHYROWICZ SSPS rej tkwi moralna wrażliwość twórcy, jego własne moralne doświadczenie. Niekoniecznie wzniosłe – może to być doświadczenie własnej nędzy, ale nie istnieje bogactwo przekazu bez bogactwa przeżyć. Dramaturgia przekazu pozwala czytelnikowi na zaangażowanie w losy bohaterów. Czyż nie dlatego lektura Na Zachodzie bez zmian Ericha M. Remarque’a napawa niepokojem, Wizyta starszej pani Friedricha Dürrenmatta wywołuje gorzki uśmiech, a Opowiadania kołymskie Warłama Szałamowa wstrząsają i przerażają? Lektura Kanta nie wywołuje w nas zasadniczo tego typu reakcji. Właściwe literaturze pięknej bogactwo języka, różnorodność form literackiego przekazu – od groteski po literaturę faktu – pozwalają już to przejaskrawić, już to tak dalece zbrutalizować rzeczywistość, że w losach bohaterów dostrzegamy czasem jak w krzywym zwierciadle losy własne. Rozpoznajemy, że król jest nagi, a ideał sięgnął bruku. Niezwykle żarliwy, jak na Kanta, apel o samopoznanie zyskuje w nas odzew nie w trakcie lektury analizy obowiązków wobec samego siebie przedstawionych przez autora w Metafizyce moralności, lecz w prześmiewczych sztukach Bernarda Shawa szydzących z fałszywej religijności i dwulicowej moralności4 , Opowiadaniach Antoniego Czechowa punktujących z niezwykłym kunsztem zaściankowość i ciasnotę myślenia, powieściach Josepha Conrada ukazujących bolesną drogę dojrzewania do własnych ideałów (wystarczy przywołać Lorda Jima i Smugę cienia). Wymienieni i niewymienieni tutaj z imienia twórcy doskonale wiedzieli, że czytelnicy „wcielać” się będą w literackich bohaterów jak aktorzy w sceniczne role. W przedmowie do Lorda Jima Conrad zaznacza, że tytułowy bohater nie jest wytworem północnych mgieł – to jeden z nas... Fikcja to zatem czy też nie fikcja? Fikcja twórcy, której odpowiadają realne przeżycia odbiorcy. Bohaterowie o zakończonych już na kartach książek losach i nasze wciąż jeszcze otwarte historie oczekujące na swoje szczęśliwe zakończenie... Jak na Godota z siwą brodą... Wzory Etyka, a dokładniej różnorodne teorie etyczne, nie szczędzą nam przepisów na moralne ideały, wiążąc je w różny sposób z naturalnym dążeniem człowieka do szczęścia. Powiadają cynicy, że winniśmy się wszystkiego wyzbyć, Arystoteles zaś, że mamy dążyć do perfekcji, praktykując cnoty. Tomasz z Akwinu skierowuje arystotelesowski teleologizm ku Bogu i w zjednoczeniu z Nim upatruje ideału chrześcijańskiego życia oraz źródła wszelkiego szczęścia, a brytyjscy utylitaryści – Jeremiasz Bentham i John Stuart Mill – porzucają religijną perspektywę, przyznając priorytet nie własnemu szczęściu, 4 Zob. G. B. Shaw, Major Barbara, tłum. F. Sobieniowski, Warszawa 1955; tenże, Sztuki przyjemne, tłum. F. Sobieniowski, Warszawa 1956. 14 Definicje (626-627) - Chyrowicz.p65 14 2007-06-26, 12:00 TEMAT MIESIĄCA lecz szczęściu społeczności. Wedle Kanta z kolei, uznanie własnego szczęścia – czy to w Bogu, czy to poza Nim – za cel działania, jest obrazą moralności. To w działaniu z obowiązku należy upatrywać ideału postępowania nie-świętych istot, wszelkie inne motywy działania są uprawnione jedynie wówczas, gdy będą spełnianiu przez nas obowiązków jedynie towarzyszyć. Wielość i różnorodność „idealnych propozycji” – wymieniliśmy jedynie kilka – bardziej zniechęca, niż zachęca do szukania w filozofii moralności wzorów postępowania. Któż zresztą szuka moralnych wzorów w abstrakcyjnych dywagacjach, spierając się o to, czy należy je deontologicznie czy też teleologicznie uzasadniać?! Musiałby to być wybitnie nawiedzony etyk. Co prawda dla chrześcijanina tomistyczna idea zjednoczenia z Bogiem nie powinna być czystą abstrakcją, ale może się wydawać tak nieziemska, że aż „nie dla mnie”. Do cielesnego, zanurzonego w codzienności człowieka, silniej przemawia „kubek wody” niż traktat De fine ultimo hominis in communi 7 . Ileż realizmu kryje się w jednej z ballad Bolesława Leśmiana opowiadającej o tym, jak to po przybyciu do nieba Urszula Kochanowska, zapytana przez Boga, co ją uszczęśliwi, prosi: „by w nieb Twoich krasie/ Wszystko było tak samo, jak tam – w Czarnolasie”. A kiedy już w niebiańsko-czarnolaskim domu słyszy pukanie do drzwi i biegnie je otworzyć, stwierdza z żalem: „Nie!... To – Bóg, nie oni!...”8 . W tęsknotę za Bogiem wpleciona jest tęsknota za człowiekiem, a teologiczne traktaty są „martwe” – to człowiek żyje, nie traktaty. Potrzebujemy „wcielonych wzorów”... Tam, gdzie etycy spierać się będą o istotę moralnego ideału, literatura nie pozostawi aż tak wielu wątpliwości i – co szczególnie cenne – przedstawi, jak ów ideał wyrasta z ziemskiego trudu, jak dźwiga się z upodlenia i wyrasta ponad najśmielsze oczekiwania. Ideały są w zasięgu nędzników Victora Hugo, nawet takich jak Jan Valjean, który ściskając w dłoni dwa ukradzione Gerwazkowi franki, przechodzi z nimi na drugą stronę życia, jakby płacił Charonowi daninę za wejście na brzeg krainy, gdzie człowiek potrafi żyć bez reszty oddany bliskim. I jeszcze Sonia, której nieobce pstre fatałaszki i mdłe światło latarń, śpiesząca za ukochanym z iście niebiańską nadzieją, że w końcu Raskolnikow uroni łzę. I – by nie zapominać o rodzimej literaturze – Marek Winicjusz dojrzewający z wolna do zrozumienia, że miłość to wyrzeczenie się wszelkiej władzy nad drugim człowiekiem, to cicha prośba o przyjęcie daru, pozbawiona roszczeń i pretensji. Życie nasze, nasze zbrukane-święte życie... Spoza imperatywu kategorycznego Kanta, hierarchii dóbr Die- 7 Sth I-II, q. 1. B. Leśmian, Urszula Kochanowska, w: tenże, Zwiedzam wszechświat. Wybór wierszy, opr. W. Bolecki, Warszawa 2006, s. 67–68. 8 15 Definicje (626-627) - Chyrowicz.p65 15 2007-06-26, 12:00 BARBARA CHYROWICZ SSPS tricha von Hildebranda, struktury moralnej działania, tak wnikliwie analizowanej przez Tomasza z Akwinu wygląda ku nam świat ludzkich zmagań i dramatów, którego nie da się opisać przy pomocy filozoficznych kategorii. Zmagania O filozofii moralnej najżywiej dyskutujemy wówczas, gdy napotykamy na problemy moralne, z którymi nie radzimy sobie, wykorzystując posiadaną wiedzę i intuicję. Mozolnie przedzieramy sie przez argumentacyjne struktury, pytając Kanta, czemu tak zawzięty w sporze o kłamstwo, a Milla o powody, dla których winniśmy mieć wciąż na uwadze dobro społeczności. Max Scheler pomaga nam ustalić hierarchię wartości, z Davidem Rossem zaś dyskutujemy, który z obowiązków prima facie może zostać uchylony na rzecz innego. W żadnej z etycznych teorii nie udaje się nam jednak znaleźć wprost odpowiedzi na nękające nas pytania. Szczegółowe normy moralne są w odniesieniu do naszego życia dalece ogólne, a ono samo zbyt bogate, by dało się bez reszty ująć w teoretyczne schematy. I jakkolwiek nie zwalnia to filozofii moralnej z trudu poszukiwania recept na nieuleczalną, zdaje się, chorobę moralnych dylematów, to przecież nie jej, lecz literaturze przypada rola ich odsłaniania. Agamemnon poświęca Ifigenię, „by krwią niewinną trackie zaczarować wiatry”. Zrozpaczona Klitajmestra wymierza sprawiedliwość: krew ojca za krew dziecka, ale Ajschylos, opisując tragiczne losy bohaterów, nie udziela nam wcale ostatecznej odpowiedzi na pytanie, czy obowiązki wobec kraju mogą wziąć górę nad życiem bliskich. Rozpaczliwe pytania o słuszną odpowiedź powracają dziesiątki razy, gdy szukamy wyjścia z beznadziejnie czasem zawikłanych sytuacji. Czy szczytne idee mogą wytłumaczyć odstępstwo od normy? A jeśli już nie idee, to czyż nie istnieje jakieś „dno” ludzkiej wytrzymałości i upodlenia, gdy normy milkną jak muzy? „Rozumieliśmy, że prawda i kłamstwo to rodzeństwo – pisze Szałamow z głębi kołymskiego piekła – że na świecie istnieją tysiące prawd…”. Gdzie filozofia moralna zamyka problem, stanowiąc jasno i wyraźnie: „nie kłam”, „nie zabijaj”, tam literatura – i życie (!) – zdają się otwierać furtkę... Wzdragamy się już na samą myśl, że mielibyśmy odebrać komuś życie, by ocalić je innym. A gdyby „ci inni” byli nam nad wyraz bliscy, a „ten jeden” obcy? „Od początku dziejów – czytamy w epopei Johna Steinbecka – uczono ludzi, że zabicie człowieka jest złem, z którym nie wolno się pogodzić. Każdy, kto zabija, musi być zniszczony, bo to wielki grzech, może najgorszy, jaki znamy. I potem bierzemy żołnierza, dajemy mu do ręki broń i mówimy: „Użyj jej dobrze, użyj mądrze. (...) Idź i zabij tylu swych braci pewnej kategorii czy gatunku, ilu zdołasz”. Na rozpaczliwe pytanie Adama, dlaczego należy to robić, Cyrus – lub raczej Steinbeck – odpowiada w cytowanym wyżej dialogu między ojcem a synem, że sta- 16 Definicje (626-627) - Chyrowicz.p65 16 2007-06-26, 12:00 TEMAT MIESIĄCA rał się to pojąć, ale nawet nie zbliżył się do zrozumienia, dlaczego tak się dzieje13 . Czyżby normy miały być niepojęte, a pewność etyków co do możliwości ich przestrzegania – niewybaczalnym zarozumialstwem? Czyżby teoria nie miała szansy na sprawdzenie się w praktyce? W chętnie przywoływanej przez etyków powieści Williama Styrona tytułowa bohaterka, Zofia, trafia wraz z dwójką dzieci, Jankiem i Ewą, na rampę obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu. Trwa selekcja więźniów. Zofia świetnie mówi po niemiecku. Z obawy, że podzieli los wysyłanych do krematorium w Brzezince Żydów, oznajmia dokonującemu selekcji esesmanowi, iż nie jest Żydówką; ona i jej dzieci są Polakami i katolikami. W odpowiedzi esesman przedstawia jej cyniczną propozycję: ponieważ Polacy, w przeciwieństwie do Żydów, mają wybór, może więc zabrać do obozu jedno dziecko, drugie pójdzie do gazu. Zofia początkowo wzdraga się przed wyborem, ale kiedy esesman dodaje, że rezygnacja z decyzji jest równoznaczna z wysłaniem do krematorium obojga dzieci, zdesperowana wskazuje na Ewę14 . Etyczne analizy wyboru Zofii rozkładają jej decyzję na „czynniki pierwsze”: badają intencje i wytyczają zakres odpowiedzialności za skutki, stawiają pytania o obowiązek minimalizowania zła i możliwość porównywania wartości 13 14 15 życia obojga dzieci. To wszystko ma sens, ale dramat Zofii i tak „wymyka się” abstrakcyjnym analizom. Literatura – a jeszcze bardziej samo życie – może być dla etyki czymś w rodzaju „uziemienia”. Przez większość czasu zdecydowanie zbędne, ale nieodzowne w trakcie burz. Dylematy są jak burze – zakłócają etyce jej abstrakcyjną (i po trosze atrakcyjną) stabilizację, zmuszają do ponownego przemyślenia norm i – co chyba najważniejsze – uczą etyka pokory i dystansu do ferowanych wyroków. I nie o relatywizm tu bynajmniej chodzi, ale o świadomość, że dramatu ludzkiego losu nie da się prosto zapisać w formie w instrukcji postępowania z wysoce niebezpieczną substancją, jaką jest ludzkie życie. „Tego zaś miejsce wpośród głupców czeka, co bez różnicy twierdzi albo przeczy i wciąż jednako o wszystkim orzeka”15 . Portrety Literatura pokazuje bogactwo osobowości, którego nie znajdziemy w antropologicznych koncepcjach. To portrety postaci, które bawią, fascynują, odpychają i bulwersują. Niekoniecznie stanowią wzory – raczej prowokują do poszukiwania portretu, który będzie mój – własny. W końcu poznanie samego siebie to nie tylko poznanie zalet i wad, ale odkrycie własnej oryginalności. Nie istnieją J. Steinbeck, East of Eden, London 1992, s. 27. W. Styron, Sophie’s Choice, London 2000. Dante, Boska komedia. Raj (Pieśń trzynasta), tłum. A. Świderska, Kęty 2001. 17 Definicje (626-627) - Chyrowicz.p65 17 2007-06-26, 12:00 BARBARA CHYROWICZ SSPS szarzy ludzie, istnieją ludzie, którzy nie zadali sobie trudu, by poznać, kim są. Filozofia moralna tego wymiaru ludzkiej egzystencji nie odkrywa, ponieważ koncentruje się na stanowieniu uniwersalnych norm, a nie wytyczaniu indywidualnych kolei ludzkiego losu. W świecie literackiej fikcji krążą niepoprawni marzyciele i twardzi reformatorzy, kpiarze i ważniaki, pełni poświęcenia obrońcy prawa i sprawiedliwości, a obok nich niby całkiem zwyczajni, a przecież nad wyraz bogaci wewnętrznym ciepłem bohaterowie codzienności. I jeszcze ta wrażliwość... Kubuś Fatalista oraz Kubuś Puchatek, przestroga, by nie zabijać drozda, bo jego śpiew niesie niewinną radość nie okupioną żadną szkodą (zawarta w Zabić drozda Harpera Lee), i nieustępliwa pogoń za Moby Dickiem jak za własnym losem. Przypominają się też bohaterowie lat dziecięcych i bolesnego dojrzewania – mgła nad Więcej na ten temat w doliną Issy i wyśniony czar miasteczek opisywanych przez Isaaca Singera... I jeszcze pan Pickwick, który nie żałuje, że dwa lata poświęcił na przestawanie z rozmaitymi gatunkami i odmianami ludzkich charakterów, bo to „rozszerza horyzonty i zapładnia umysł”. Nasza rozbudzona wyobraźnia zagląda „za drugą stronę lustra”, przemierza nieznane lądy i sięga gwiazd. By mądrze żyć, potrzeba wrażliwości i wyobraźni, a nie tylko norm, obowiązków i reguł. Dobranoc, Kancie, lampę zgaś... BARBARA CHYROWICZ SSpS, dr hab., etyk, kierownik Katedry Etyki Szczegółowej KUL. Wydała m.in.: Bioetyka i ryzyko. Argument „równi pochyłej” w dyskusji wokół osiągnięć współczesnej genetyki (2000, 2002). Redaktor serii wydawniczej „Etyka i technika”. w serwisie media.wp.pl 18 Definicje (626-627) - Chyrowicz.p65 18 2007-06-26, 12:00
