Edward Gniewek Utrata zdolności sądowej przez osobę prawną w

Rejent * rok 8 • nr 5(85)
maj 1998 r.
Edward Gniewek
Utrata zdolności sądowej przez osobę prawną w trakcie
procesu
Problematyka zdolności sądowej budzi sporo namiętności w dotychczasowej literaturze prawniczej1. Najogólniej biorąc, problem dotyczy samego
pojęcia2, a dalej - związku ze zdolnością prawną oraz katalogu osób wyposażonych w zdolność sądową. Nie warto już obecnie włączać się intensywnie do tej dyskusji. Przydałoby się zaś podjęcie praktycznego - a dotychczas traktowanego po macoszemu - zagadnienia skutków procesowych
utraty zdolności sądowej w trakcie procesu przez osobę prawną występującą w tym procesie w charakterze strony3 (uczestnika postępowania nieprocesowego).
Na wstępie zauważmy, że według przeważającego poglądu doktryny4
„zdolność sądowa należy do bezwzględnych przesłanek procesowych"5.
1
Stan sporu najdobitniej przedstawiła M . J ę d r z e j e w s k a w artykule Problemy wynikające z regulacji zdolności sądowej w kodeksie postępowania cywilnego. Przegląd Sądowy 1993,
nr 10, z odesłaniem do dalszej bogatej literatury; zob. także przeglądowe studium A. H a r l Zdolność sądowa w świetle obowiązujących przepisów prawnych, Studia Prawnicze 1986, z. 3-4.
2
Z uwzględnieniem różnego charakteru uczestnictwa w postępowaniu i różnych odmian (trybów) postępowania cywilnego.
3
Trzeba też pominąć interwenienta ubocznego, albowiem utrata jego zdolności sądowej nie
tamuje dalszego postępowania. Nic można więc z tej przyczyny zawieszać postępowania, a tym
bardziej umorzyć procesu.
4
Choć zdarzają się różnice interpretacyjne dotyczące owej cechy „bezwzględności".
5
Por. w szczególności M . J ę d r z e j e w s k a , [w:] System prawa procesowego cywilnego, t.
II, Postępowanie rozpoznawcze przed sądem pierwszej instancji, Ossolineum 1987, s. 55-59;
75
Edward Gniewek
Sąd uwzględnia ją z urzędu (art. 202 zd. 2 k.p.c.) poprzez odrzucenie pozwu
w razie pierwotnego braku zdolności sądowej oraz umorzenie postępowania w razie braku następczego6. W przeciwnym razie zachodzi nieważność
postępowania (art. 379 pkt 2 k.p.c.)7. Generalnie zresztą „funkcja bezwzględnych przesłanek procesowych ma charakter konstruktywny. Przesłanki te umożliwiają prawidłowe przeprowadzenie procesu. Tam jednak,
gdzie ich brak, tracą swój charakter konstruktywny i prowadzą do odrzucenia pozwu lub umorzenia postępowania, a więc zgaśnięcia procesu albo
rozwiązania stosunku procesowego. W takich wypadkach przesłanka pozytywna zmienia się na przesłankę negatywną i odwrotnie (...). W tych
sytuacjach przesłanki te uzyskują charakter przesłanek zgaśnięcia procesu
albo rozwiązania stosunku procesowego"8. Można też przytoczyć pogląd,
że „zdolność sądową należy traktować niejako przymiot, dzięki posiadaniu
którego dana jednostka może być stroną w procesie, ale jako przymiot danej
jednostki pozwalający na przeprowadzenie z jej udziałem jako strony procesowej ważnego postępowania"9.
Jak już wspomniano, brak zdolności sądowej może mieć charakter pierwotny bądź następczy10. Pierwotny brak zdolności sądowej11 powoduje
odrzucenie pozwu (art. 199 § 1 pkt 3 k.p.c.). Jeżeli jednak braki w zakresie
zdolności sądowej dają się uzupełnić12, sąd wyznaczy w tym celu odpowiedni termin (art. 70 § 1 k.p.c.). Ponadto sąd może dopuścić tymczasowo
do czynności stronę nie mającą zdolności sądowej, z zastrzeżeniem, że
przed upływem wyznaczonego terminu brak ten będzie uzupełniony, a
Z. Resich,[w:]J. J o d ł o w s k i , Z . R e s i c h , J . L a p i c r r c , T . M i s i u k - J o d ł o w s k a , P o stępowanie cywilne, Warszawa 1996, s. 53-57; W. S i e d I e c k i, Postępowanie cywilne, zarys
wykładu, Warszawa 1977, s. 129. Odmiennie D. K r u p a, [w:] H. M ą d r z ą k,D. K r u p a , E . M a r s z a ł k o w s k a - K r z c ś , Postępowanie cywilne, Warszawa 1997.
6
O szczegółach niżej.
7
Pamiętamy oczywiście, że chodzi tu o nieważność względną, zależną od zaskarżenia wyroku.
8
Zob. Z. R e s i c h, op. cit., s. 58.
Nowe Prawo 1966, nr 5, s. 575.
10
Zaakcentowano to w literaturze przedmiotu. Por. W. B r o n i c w i c z, op. cit., s. 579; także
M. S y c h o w i c z , [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, t. 1, Warszawa 1966, s.
263.
ną (art. 8 k.c.), a zatem również zdolność sądową (art. 64 § 1 k.p.c.) od chwili urodzenia; z dalszą
korektą dotyczącą nasciturusa (zob. art. 927 § 2 i 972 k.c.).
12
Dla przykładu zarejestrowanie zawiązanej już spółki kapitałowej.
76
Utrata zdolności sądowej przez osobę prawną w trakcie procesu
czynności zatwierdzone przez właściwą osobę (art. 70 § 2 k.p.c.). Jeżeli
braku tego nie można uzupełnić albo nie został uzupełniony w wyznaczonym terminie, sąd zniesie postępowanie i wyda odpowiednie postanowienie13 (art. 71 k.p.c.). Generalnie zaś - jak również wspomniano - postępowanie przeprowadzone mimo braku zdolności sądowej którejkolwiek ze
stron jest nieważne (art. 379 pkt 2 k.p.c.). W toku postępowania apelacyjnego zaskarżony wyrok podlega uchyleniu, a pozew odrzuca się (art. 386
§ 2 k.p.c.). Również w postępowaniu kasacyjnym z urzędu uwzględnia się
nieważność postępowania (art. 393" k.p.c.). Nieważność postępowania
spowodowana brakiem zdolności sądowej strony stanowi również podstawę skargi o wznowienie postępowania (art. 401 pkt 2 k.p.c.).
Szerszego rozważenia wymaga zaś problematyka następczej utraty
zdolności sądowej w trakcie zawisłego sporu sądowego. Niewątpliwie podjęte
zagadnienie ma spory walor praktyczny. Wiąże się zaś z nim szereg trudnych kwestii prawnych - z zakresu prawa procesowego i prawa materialnego - traktowanych marginalnie w dotychczasowej literaturze. Z perspektywy prawa materialnego należy oceniać przyczyny (źródła) utraty zdolności
sądowej, wszak zdolność sądowa sprzęga się ze zdolnością prawną (osobowością prawną)14. Dalszej refleksji wymaga zaś ocena procesowych skutków wygaśnięcia osobowości prawnej i utraty zdolności sądowej.
Przechodząc do szczegółów, zauważmy na początek, że w rozważanej
obecnie sytuacji nieuzasadnione byłoby odrzucenie pozwu. Wszak proces
rozpoczął się przy pozytywnym istnieniu tej przesłanki procesowej, jaką
jest zdolność sądowa. Nie powinien również zakończyć się merytorycznym
rozstrzygnięciem pomiędzy dotychczas występującymi stronami. Nastąpiła
już bowiem utrata zdolności sądowej warunkującej przeprowadzenie (zakończenie) procesu. W grę wchodzi zatem umorzenie postępowania15 bądź
dalsze prowadzenie procesu z udziałem następcy prawnego strony tracącej zdolność sądową. De lege lata w grę wchodzą obie możliwości.
15
Tutaj należy podjąć postanowienie o odrzuceniu pozwu.
Z braku miejsca trzeba tu uniknąć udziału w tradycyjnym sporze na temat wzajemnej relacji
pomiędzy zdolnością prawną a zdolnością sądową. Zresztą usprawiedliwia ten unik tematyczny
skupienie uwagi na problematyce „uznanych" osób prawnych. Natomiast dociekliwego czytelnika
można odesłać do właściwej literatury.
15
Pamiętamy bowiem, że sąd wydaje postanowienie o umorzeniu postępowania, jeżeli wydanie
wyroku stało się niedopuszczalne (art. 355 in jine k.p.c.).
14
77
Edward Gniewek
Wszystko zależy zaś od istnienia ogólnego następstwa prawnego16.
Ustawodawca umożliwia zbadanie tej okoliczności. Postanowiono zatem
w kodeksie postępowania cywilnego, że sąd zawiesza z urzędu postępowanie w razie utraty przez stronę zdolności sądowej (art. 174 § 1 pkt 1). Następnie
zaś sąd postanowi podjąć postępowanie z urzędu z chwilą ustalenia ogólnego następcy prawnego (art. 180 § 1 pkt 2 k.p.c.). Z drugiej zaś strony
sąd umarza zawieszone postępowanie w razie stwierdzenia braku następcy
prawnego strony, która utraciła zdolność sądową, a w każdym razie po
upływie lat trzech od daty postanowienia o zawieszeniu z tej przyczyny (art.
182 § 1 zd. 2 k.p.c.).
Równocześnie zaś trzeba sobie uświadomić, że obecnie coraz częściej
będziemy się spotykać z utratą zdolności sądowej strony w toku postępowania cywilnego. Wiąże się to z przeobrażeniami rynku podmiotów gospodarczych. Istniejące podmioty ulegająprzekształceniom lub likwidacji, powstają też coraz nowsze podmioty w skali nieporównanie większej niż w
przeszłości. Oczywiście interesuje nas tu jedynie utrata zdolności sądowej
przez osoby prawne. Wypada pozostawić na uboczu problematykę zdolności sądowej jednostek organizacyjnych nie posiadających osobowości prawnej. Trzeba też pominąć odrębnie regulowaną problematykę skutków procesowych śmierci osób fizycznych.
Generalnie zaś utrata zdolności sądowej w toku procesu następuje przez
utratę zdolności prawnej. W literaturze procesowej podkreśla się, że przez
utratę zdolności sądowej „należy rozumieć dwojakiego rodzaju sytuację, a
mianowicie sytuację, w której strona, zachowując swój byt, zostaje jednak
pozbawiona zdolności sądowej (wypadek raczej teoretyczny)17 oraz sytuację, w której utrata zdolności sądowej wiąże się z ustaniem (likwidacją)
strony"18. Problem ten wymaga jednak szerszej refleksji.
Trzeba przyznać, że do rzadkości będą należeć sytuacje, w których
nastąpiłaby utrata przyznanej zdolności sądowej przez jednostki organiza-
16
Nie rozważamy tu problematyki śmierci osoby fizycznej i następującego w związku z tym
dziedziczenia, lecz utraty zdolności sądowej przez osobę prawną, z ewentualnością ogólnego następstwa prawnego.
17
Zob. W. B r o n i e w i c z, op. cit., s. 580.
t.l, Warszawa 1989,s. 146-147; t e n ż e , [ w : ] J. J o d ł o w s k i,Z. R e s i ch, J. L a p i e r r e . T . M i s i u k - J o d ł o w s k a , Postępowanie cywilne, Warszawa 1996, s. 167.
78
Utrata zdolności sądowej przez osobę prawną w trakcie procesu
cyjne zachowujące swój byt społeczny. Nie zaryzykowałbym jednak twierdzenia, że są to sytuacje jedynie teoretyczne. Może się wszakże zdarzyć,
że na skutek zmiany ustawodawstwa nastąpi wyłączenie określonego typu
jednostek organizacyjnych z katalogu podmiotów posiadających zdolność
sądową. Nie może tu ustawodawca nadużywać swobody legislacyjnej, by
nie pozbawiać stron praw nabytych. Niemniej jednak zadaniem sądu jest
śledzenie wszelkich zmian legislacyjnych. By nie być gołosłownym, wystarczy odesłać czytelnika do ustawy z dnia 28 września 1991 r. o lasach
(Dz.U. Nr 101, poz. 444 z późn. zm.). Trzeba mianowicie zwrócić uwagę,
że obecnie „Lasy Państwowe jako państwowa jednostka organizacyjna nie
posiadająca osobowości prawnej reprezentuje Skarb Państwa w zakresie
zarządzanego mienia" (art. 32 ust. 1). Nie posiadają także, oczywiście,
osobowości prawnej terenowe jednostki organizacyjne Lasów Państwowych. Przedtem zaś - pod rządem ustawy z dnia 20 grudnia 1949 r. o
państwowym gospodarstwie leśnym (Dz.U. Nr 63, poz. 494 z późn. zm.)
- Lasy Państwowe posiadały osobowość prawną.
Można też odesłać czytelnika do ustawy z dnia 20 sierpnia 1997 r. o
Krajowym Rejestrze Sądowym19 (Dz.U. Nr 121, poz. 769). Trzeba zaś
zwrócić uwagę, że wykluczono tam z rejestracji w rejestrze przedsiębiorców spółki cywilne. Odpadnie więc możliwość oceny, że spółki cywilne
posiadają przyznaną w art. 4797 kodeksu postępowania cywilnego zdolność
sądową w postępowaniu przed sądami gospodarczymi jako podmioty gospodarcze będące jednostkami organizacyjnymi nie posiadającymi osobowości prawnej, a utworzonymi zgodnie z przepisami prawa. Co prawda,
tutaj problem dotyczy jednostek organizacyjnych nie posiadających osobowości prawnej20; posługuję się jednak również tym instruktywnym przykładem, by ponownie zalecić generalną czujność sądów orzekających.
Zasadniczo zaś utrata osobowości prawnej, a w ślad za tym utrata zdolności sądowej, następuje w związku z ustaniem bytu społecznego określonej jednostki organizacyjnej. Należy więc sięgnąć do materialnoprawnej
problematyki osobowości prawnej, nie poprzestając na lakonicznych komentarzach doktryny procesowej. Zauważmy na początek, że powstanie,
ustrój i ustanie osób prawnych określają właściwe przepisy (art. 35 k.c.).
20
Wykraczam więc poza ramy podjętego tematu.
79
Edward Gniewek
Dodajmy jeszcze, że jednostka organizacyjna uzyskuje osobowość prawną
z chwilą jej wpisu do właściwego rejestru, chyba że przepisy szczególne
stanowią inaczej (art. 37 § 1 k.c.). Podobnie zatem utrata osobowości
prawnej następuje z chwilą wykreślenia z rejestru21.
Tryb ustania osób prawnych określają więc mnogie przepisy odrębnego
ustawodawstwa, właściwe i odmienne dla poszczególnych typów osób
prawnych. Nie sposób tu nawiązać do wszystkich. Generalizując zaś, można na wstępie zwrócić uwagę, że w pierwszym rzędzie powodem ustania
bytu osoby prawnej może być akt właściwego organu państwowego22. Dla
przykładu może to być decyzja organu założycielskiego o likwidacji przedsiębiorstwa państwowego23, rozporządzenie Rady Ministrów o likwidacji
banku państwowego24, uchwała związku rewizyjnego o likwidacji spółdzielni25, orzeczenie sądu o rozwiązaniu spółki26 i szereg dalszych przykładów. Częstokroć osoba prawna traci swój byt z przyczyn określonych już
w akcie jej zawiązania, a więc na przykład z upływem zastrzeżonego terminu
końcowego27. Trzeba też zauważyć, że zwykłym trybem ustania osobowości prawnej korporacyjnych osób prawnych jest uchwała o likwidacji (rozwiązaniu) danej jednostki organizacyjnej podejmowana przez jej członków28 (walne zgromadzenie spółdzielni, zgromadzenie wspólników spółki
z ograniczoną odpowiedzialnością walne zgromadzenie akcjonariuszy itp.).
Generalnie zaś zachodzi zawsze potrzeba zbadania we właściwych przepisach ustrojowych trybu ustania osobowości prawnej.
21
Nic wyrażono tego w powołanym przepisie kodeksu cywilnego, jednakże dobitnie przesądzają o tym przepisy odrębne.
22
Por. A . W o l t ę r . J . I g n a t o w i c z, K . S t e f a n i u k , Prawo cywilne, zarys części ogólnej,
Warszawa 1996, s. 213; także E. Ł ę t o w s k a, Podstawy prawa cywilnego, Warszawa 1994, s.
80.
(Dz.U. z 1991 r. Nr 18, poz. 80 z późn. zm.).
24
Zob. art. 14 ust. 1 zd. 2 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Prawo bankowe (Dz.U. Nr 140,
poz. 939).
25
W warunkach określonych art. 114 ustawy z dnia 16 września 1982 r. - Prawo spółdzielcze
(Dz.U. z 1995 r. Nr 54, poz. 288 z późn. zm.).
26
W warunkach określonych w art. 173, 263 i 337 kodeksu handlowego.
27
Zob. art. 113 § 1 pkt 1 prawa spółdzielczego, a także art. 262 pkt 1 i art. 444 pkt 1 kodeksu
handlowego.
28
Zob. art. 113 § 1 pkt 3 prawa spółdzielczego, art. 262 pkt 2 i art. 444 pkt 2 kodeksu
handlowego.
80
Utrata zdolności sądowej przez osobę prawną w trakcie procesu
Dokonując ciągle ogólnych spostrzeżeń, trzeba zauważyć, że ustanie
osobowości prawnej łączy się z likwidacją jej działalności oraz majątku.
Trafnie zwraca się uwagę w literaturze, iż „sposób przeprowadzenia likwid a c j i jest różny, zależnie od typu osoby prawnej i przyczyn jej rozwiązania.
Celem likwidacji, którą zazwyczaj przeprowadzają tzw. likwidatorzy, jest
zakończenie bieżących spraw osoby prawnej, zaspokojenie jej wierzycieli
i postąpienie z pozostałym majątkiem tak, jak tego wymagają przepisy
obowiązujące dla danego rodzaju osób prawnych (...). Po dokonaniu czynności likwidacyjnych następuje wykreślenie osoby prawnej z rejestru"29.
Dopiero zatem z takim momentem sąd procesowy staje przed koniecznością
zawieszenia toczącego się postępowania z powodu utraty przez stronę
zdolności sądowej. Wcześniej zaś proces toczy się nadal z udziałem pierwotnej strony „w likwidacji". W żadnym razie zakończenie faktycznych
czynności likwidacyjnych nie powoduje automatycznie wygaśnięcia osobowości prawnej. Niezbędne jest jeszcze konstytutywne wykreślenie zlikwidowanej jednostki z właściwego rejestru.
Natomiast trudniej uchwytny jest moment wygaśnięcia osobowości prawnej jednostek organizacyjnych nie podlegających rejestracji. Tutaj z pomocą
muszą przyjść właściwe przepisy ustrojowe, choćby najogólniej sformułowane. Sięgając chociażby do przykładu państwowych szkół wyższych,
stwierdzimy, że datę ustania osobowości prawnej konkretnej szkoły powinna określać ustawa, ponieważ utworzenie, przekształcenie i zniesienie uczelni
państwowej następuje w drodze ustawy30. W innej dziedzinie zauważmy,
że tryb ustania osobowości prawnej gminy zależy od Rady Ministrów.
Wiadomo bowiem, że tworzenie, łączenie, podział i znoszenie gmin następuje w drodze rozporządzenia Rady Ministrów31. Można jeszcze znaleźć
nieco dalszych przykładów, pomińmy jednak szczegóły.
Obok typowej likwidacji wyróżniono jeszcze w literaturze32- w nawiązaniu do konkretnego ustawodawstwa - reorganizację osób prawnych.
Trafnie wskazano tu przykłady połączenia lub podziału osób prawnych.
29
Zob. A. Wo 1 ter, op. ci7.,s.214.
Zob.art. lOust. 1 ustawyzdnia 12wrzcśnia 1990 r. o szkolnictwie wyższym (Dz.U. Nr 65,
poz. 385 z późn. zm.).
31
Zob. art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie terytorialnym (Dz.U. z 1996 r.
Nr 13, poz. 74 z późn. zm.).
32
Por. A. W o 1 ter, op. cit., s. 80.
50
81
Edward Gniewek
Zabieg połączenia może nastąpić w dwóch wariantach, przybierając postać
inkorporacji bądź też unii. Inkorporacja polega na przejęciu (wchłonięciu) przez istniejącą osobę prawną innej likwidowanej osoby prawnej (wraz
z jej majątkiem), natomiast w przypadku unii wygasa osobowość prawna
łączonych osób, a w to miejsce powstaje nowa osoba prawna. Obie formy
połączenia spotykamy na gruncie prawa handlowego. Mianowicie połączenie spółek z ograniczoną odpowiedzialnością może być dokonane przez:
1) przeniesienie całego majątku spółki (przejętej) w zamian za udziały,
które spółka przejmująca przyznaje wspólnikom spółki przejętej33 bądź też
2) przez zawiązanie nowej spółki, na którą przechodzi majątek wszystkich łączących się spółek w zamian za udziały nowej spółki34.
Podobne rozwiązanie zastosowano w stosunku do spółki akcyjnej35.
Natomiast w prawie spółdzielczym zastosowano sztywno wyłącznie zasadę inkorporacji. Postanowiono tam mianowicie, że spółdzielnia może w
każdym czasie połączyć się z inną spółdzielnią (.. ,)36, a wskutek połączenia
majątek spółdzielni przejętej przechodzi na spółdzielnię przejmującą37.
Niejasno zaś wyrażono w ustawodawstwie koncepcję dotyczącą połączenia
przedsiębiorstw państwowych. Można chyba zaryzykować tezę, że chodzi
tu zasadniczo o wariant unii38.
Od razu trzeba wspomnieć, kończąc wątek łączenia osób prawnych, iż
błędny byłby pogląd wyrażający stanowisko, że nie mamy tu do czynienia
z likwidacją w sensie ustania osobowości prawnej jednostki przyłączonej39
czy też ustania osobowości prawnej połączonych jednostek40. Nie ma tu
jedynie - w zamierzeniu i ostatecznym rezultacie - likwidacji dotychczasowej działalności gospodarczej jednostek połączonych (jednostki przyłączonej) ani likwidacji majątku. Nie prowadzi się więc postępowania likwidacyjnego, podobnego do przypadków rozwiązania osoby prawnej, gaśnie
jednakże osobowość prawna „likwidowanej" w sensie podmiotowym jed33
Inkorporacja w rozumieniu art. 283 pkt 1 kodeksu handlowego.
Unia w rozumieniu art. 283 pkt 2 kodeksu handlowego.
35
Zob. art. 463 kodeksu handlowego.
36
Zob. art. 96 prawa spółdzielczego.
37
Art. 101 prawa spółdzielczego.
38
Zob. § 15, a dalej § 29 i nast. rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 30 listopada 1981 r.
w sprawie wykonania ustawy o przedsiębiorstwach państwowych (Dz.U. Nr 31, poz. 170 z późn.
zm.).
34
40
82
W wariancie unii.
Utrata zdolności sądowej przez osobę prawną w trakcie procesu
nostki organizacyjnej. Następuje tu więc - w interesującym nas zakresie
- utrata zdolności sądowej. Zawsze zatem sąd rozpoznawczy jest zobowiązany zawiesić postępowanie prowadzone przed połączeniem osób prawnych i podjąć je po ustaleniu ogólnego następcy prawnego. Nie będzie
jednak trudne ustalenie takiego następcy41.
Również podział jest formą reorganizacji osób prawnych. Rzadziej
wszakże spotykamy się - patrząc z perspektywy legislacyjnej - z taką
formą przeobrażeń podmiotowych osób prawnych. Nie przewidziano jej w
kodeksie handlowym, występuje zaś w prawie spółdzielczym i w ustawie
o przedsiębiorstwach państwowych. A jeżeli już sięgać do tych przykładów, to należy - podobnie jak w przypadku łączenia - wyróżnić dwie
odmiany podziału osób prawnych. Możliwy jest mianowicie podział polegający na wyłączeniu nowo powstającej osoby prawnej z dotychczasowej
macierzystej jednostki organizacyjnej zachowującej nadal swą osobowość
prawną (nazwijmy go dyskorporacją42) oraz podział polegający na wydzieleniu z dotychczasowej jednostki organizacyjnej nowych osób prawnych,
z równoczesną likwidacją osobowości prawnej jednostki macierzystej (nazwijmy go dysunią, czy też dysfuzją43. Zauważmy od razu, że wariant pierwszy
zastosowano w prawie spółdzielczym. Tam bowiem, wskutek podziału spółdzielni, na powstałą spółdzielnię przechodzą z chwilą jej zarejestrowania
wynikające z planu podziału składniki majątkowe oraz prawa i zobowiązania. W tym też zakresie wierzyciele i dłużnicy dotychczasowej spółdzielni
stają się wierzycielami i dłużnikami powstającej spółdzielni. Jednakże za
zobowiązania powstałe przed podziałem spółdzielni, spółdzielnia dotychczasowa i nowo powstała odpowiadają solidarnie44. Natomiast w razie podziału
przedsiębiorstwa państwowego stosuje się raczej - jak można ostatecznie
wnosić z niejasnych przepisów rozporządzenia - drugi wariant podziału45.
W kontekście podziału osób prawnych trzeba ponownie powrócić do
skutków procesowych utraty przez stronę zdolności sądowej. Tutaj okazuje
się zaś, że problem jest - o dziwo - bardziej złożony; nie znaczy to, że
trudniejszy. Uwzględnić bowiem trzeba przypadek spółdzielni46 występu41
Do szczegółów wypadnie powrócić niżej.
W opozycji do inkorporacji.
43
W opozycji do unii.
44
Zob. art. 111 prawa spółdzielczego.
45
Zob. § 36 i nast. rozporządzenia wykonawczego.
46
1 ewentualnie inne pominięte tu przypadki.
42
83
Edward Gniewek
jących w procesie, które pomimo podziału nie tracą zdolności sądowej,
zatem ich dalsze uczestnictwo w procesie jest dopuszczalne47. Odrębną zaś
kwestią jest posiadanie legitymacji procesowej. Oczywiście nie zachodzi
taka sytuacja w razie podziału połączonego z utratą osobowości prawnej
przez macierzystą jednostkę organizacyjną. Tym razem następuje równoczesna utrata zdolności sądowej. Zachodzi więc (w drugim wariancie)
konieczność zawieszenia wszczętego postępowania sądowego i ustalenie
ogólnego następcy prawnego.
Trzeba również odnotować nowe zjawisko podmiotowych przekształceń osób prawnych (a ściślej - przedsiębiorstw państwowych) w trybie
komercjalizacji. Nie wolno też zapomnieć o prywatyzacji bezpośredniej . Natomiast nie interesuje nas tu - z perspektywy utraty zdolności sądowej
- etap prywatyzacji pośredniej. Jest to już bowiem etap dalszych przemian
własnościowych w obrębie tej samej (a przekształconej) osoby prawnej,
bez utraty zdolności sądowej. Przechodząc do niektórych niezbędnych
szczegółów, zauważmy na początku, że komercjalizacja polega na przekształceniu przedsiębiorstwa państwowego w spółkę48. Od razu trzeba też
zauważyć, że niezwłocznie po sporządzeniu aktu komercjalizacji zarząd
spółki składa wniosek o wpisanie spółki do rejestru handlowego49. Wykreślenie przedsiębiorstwa z rejestru przedsiębiorstw państwowych następuje
z urzędu, z chwilą wpisania spółki do rejestru handlowego50. Mamy tu więc
niewątpliwie do czynienia z ustaniem osobowości prawnej komercjalizowanej jednostki jako przedsiębiorstwa państwowego. Wszakże jego przekształcenie w spółkę następuje w sposób płynny. Nowością jest zmiana
„szyldu" i reżimu prawnego. Równocześnie z równą płynnością następuje
nabycie zdolności sądowej przez jednoosobową spółkę Skarbu Państwa.
Na dobrą sprawę mamy tu do czynienia z kontynuacją bytu tej samej
jednostki organizacyjnej, bez zaniechania jej działalności i bez transferu
majątkowego51. Nie zachodzi więc potrzeba zawieszania postępowania
sądowego, wszczętego z udziałem komercjalizowanego przedsiębiorstwa
47
Do zagadnienia wypadnie powrócić.
siębiorstw państwowych (Dz.U. Nr 118, poz. 561).
49
Zob. art. 10 ust. 1 ustawy z poprzedniego przypisu.
50
Art. 10 ust. 2.
51
Nic traktujmy bowiem przekształcenia majątku przedsiębiorstwa państwowego w kapitał
udziałowy lub akcyjny jako sukcesji majątkowej.
84
Utrata zdolności sądowej przez osobę prawną w trakcie procesu
państwowego dla ustalenia ogólnego następstwa prawnego w rozumieniu
art. 180 § 1 pkt 2 k.p.c. Wątpliwość procesowa może dotyczyć tylko trybu
zmiany oznaczenia strony. Właściwie nie ma tu nijakiej regulacji prawnej.
W tym układzie można uznać, że wystarczy, gdy sąd - bez postanowienia
_ w protokole rozprawy (a później w wyroku) „niejako automatycznie"
przejdzie do oznaczenia strony jako „spółki" w miejsce „przedsiębiorstwa
państwowego". Do takiego podejścia przekonuje fakt, że mamy tu do
czynienia z kontynuacją bytu prawnego tej samej jednostki organizacyjnej.
Skrupulatnie zaś trzeba dbać o należytą reprezentację „nowej" osoby prawnej, w sensie jej organów i pełnomocnictwa procesowego52.
Trzeba też powrócić do problematyki wspomnianej już prywatyzacji
bezpośredniej przedsiębiorstw państwowych. Jak wiadomo53, zabieg ten
polega na rozporządzeniu wszystkimi składnikami materialnymi i niematerialnymi majątku przedsiębiorstwa państwowego przez:
1) sprzedaż przedsiębiorstwa,
2) wniesienie przedsiębiorstwa do spółki,
3) oddanie przedsiębiorstwa do odpłatnego korzystania54.
Co najważniejsze, po dokonaniu tych czynności pełnomocnik do spraw
prywatyzacji występuje z wnioskiem o wykreślenie przedsiębiorstwa z
rejestru przedsiębiorstw państwowych55. Trzeba też uzupełnić, że kupujący
lub przejmujący przedsiębiorstwo wstępuje we wszelkie prawa i obowiązki przedsiębiorstwa państwowego, bez względu na charakter stosunku prawnego, z którego te prawa i obowiązki wynikają56. W tych więc okolicznościach mamy do czynienia z utratą zdolności sądowej57 dotychczasowej
strony procesu. Zachodzi więc - w odróżnieniu od zabiegu komercjalizacji
- potrzeba ustalenia ogólnego następcy prawnego. Z tej więc przyczyny
tym razem konieczne jest zawieszenie postępowania w trybie art. 174 § 1
pkt 1 k.p.c.
52
Brak tu jednak miejsca na szczegóły.
Zob. art. 39-54 ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych.
54
W ostatniej kwestii trzeba wspomnieć, że oddanie przedsiębiorstwa do odpłatnego korzystania może nastąpić na rzecz spółki; zob. art. 51 ust. 1 ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji
przedsiębiorstw państwowych.
53
55
56
Art. 40 ust. 1.
57
Wraz z utratą osobowości prawnej prywatyzowanego przedsiębiorstwa państwowego.
85
Zob. ar
Edward Gniewek
Zatem - w podsumowaniu dotychczasowego wątku rozważań - przypomnijmy, że ilekroć w toku prowadzonego postępowania nastąpi utrata
zdolności sądowej którejkolwiek ze stron, sąd z urzędu zawiesza postępowanie. Służy to ustaleniu ogólnego następcy prawnego i kontynuacji procesu z jego udziałem.
Trzeba też przypomnieć - z odesłaniem do wcześniejszych rozważań
- że potrzeba taka nie zachodzi w przypadku komercjalizacji przedsiębiorstw państwowych oraz w przypadku podziału osób prawnych w trybie
dyskorporacji58. Ponadto zaś trzeba od razu wyraźnie zastrzec, że generalnie odpada potrzeba zawieszania postępowania w razie procesu dotyczącego praw nie podlegających nabyciu przez następcę prawnego. W takim
przypadku umarza się postępowanie w trybie art. 355 k.p.c.59, bez jakiegokolwiek poszukiwania następcy prawnego.
Jak zauważyliśmy, sąd z urzędu podejmuje postanowienie o zawieszeniu postępowania. Oczywiście, musi dysponować wiedzą o utracie zdolności sądowej przez stronę zawisłego sporu. Gdyby zaś po jej utracie mimo
wszystko sąd orzekający podejmował czynności sądowe, postępowanie w
tej części byłoby nieważne.
Jak już podkreślono, sąd z urzędu podejmuje zawieszone postępowanie
z chwilą ustalenia ogólnego następcy prawnego (art. 180 § 1 pkt 2 k.p.c.).
Musi wszakże powziąć wiadomość dotyczącą osoby następcy prawnego i
należycie ją zweryfikować60. Oczywiście sąd podejmuje postępowanie z
udziałem ustalonego następcy. Nie zachodzi przy tym potrzeba umorzenia
postępowania wobec dotychczasowej strony - tracącej zdolność sądową.
W literaturze przedmiotu trafnie podkreślano, że mamy tu do czynienia
z „następstwem procesowym wynikającym z następstwa prawnego"61. Zachodzi więc potrzeba spojrzenia na materialnoprawnąproblematykę „ogólnego następstwa prawnego". Zauważmy więc od razu, że z uniwersalną
sukcesją prawną spotykamy się wyjątkowo, w wypadkach przewidzianych
58
Dociekliwy czytelnik może poszukiwać dalszych przykładów.
Warszawa 1989, s. 281.
60
Na potrzebę należytego badania zwraca uwagę B. D o b r z a ń s k i, [w:] Kodeks postępowania cywilnego z komentarzem, t. 1, Warszawa 1975, s. 309.
d ł o w s k a, Postępowanie..., s. 196-197.
86
Utrata zdolności sądowej przez osobę prawną w trakcie procesu
wyraźnie przepisami prawa62. Oznacza zaś ona nabycie z mocy jednego
zdarzenia prawnego całego majątku poprzednika (a przynajmniej jego
wyodrębnionej, zorganizowanej części). Ogólnemu nabyciu praw towarzyszy z reguły (również na podstawie odrębnych przepisów) generalne przejęcie długów poprzednika63. Klasycznym przykładem sukcesji uniwersalnej
jest dziedziczenie. W literaturze sięga się również do przykładów dotyczących osób prawnych. Wspomina się o „wchłonięciu przez osobę prawną
innej osoby prawnej"64, „łączeniu się i przekształcaniu osób prawnych"65,
„łączeniu się spółdzielni"66, „przejęciu majątku jednej spółdzielni przez
drugą"67. Problem wymaga więcej uwagi - zwłaszcza w kontekście skutków utraty zdolności sądowej.
Przechodząc do szczegółów, zauważmy na początek, że zasadniczo nie
następuje uniwersalna sukcesja prawna w razie likwidacji osób prawnych.
Nie ustanowiono jej - dla przykładu - w kodeksie handlowym na wypadek
likwidacji spółek. W toku postępowania likwidacyjnego likwidatorzy są
zobowiązani zakończyć interesy bieżące spółki, ściągnąć wierzytelności i
spieniężyć majątek spółki68. Majątek pozostały po zaspokojeniu i zabezpieczeniu wierzytelności przypada do podziału między wspólników69. Praktycznie więc majątek jest tu zlikwidowany, a nie nabyty przez jakiegokolwiek następcę. Nie można więc mówić o uniwersalnym nabyciu praw
(majątku). Nie statuuje także kodeks handlowy generalnego przejęcia długów przez jakiegoś „następcę" spółki. Praktycznie zresztą problem dalszej
odpowiedzialności po zakończeniu likwidacji spółki nie powinien istnieć,
bowiem właśnie w toku postępowania likwidacyjnego należy zaspokoić
wierzycieli (lub przynajmniej zabezpieczyć). Ewentualna zaś niewypłacalność zrodziłaby konieczność ogłoszenia upadłości i przeprowadzenia likwidacji w trybie upadłościowym.
62
Por. S. G r z y b o w s k i, [w:] System prawa cywilnego, t. I. Część ogólna, Ossolineum
1985, s. 244; Z. R a d w a ń s k i , Prawo cywilne - część ogólna, Warszawa 1995, s. 91; A. W o 1 ter, op. cit., s. 135.
41
Por. S. G r z y b o w s k i, op. cit., s. 244.
M
Por. E. Ł q t o w s ka, op. cit., s. 156.
65
Por. S. G r z y b o w s k i, op. cit., s. 244.
66
Por. A. W o 11 e r, op. cit., s. 135.
6
68
Zob. art. 271 § 1 i art. 452 § 1 kodeksu handlowego.
6
87
Edward Gniewek
Na marginesie więc można zaryzykować tezę, że w razie stwierdzenia
faktu likwidacji spółki70 sąd powinien - bez zawieszenia - postępowanie
w sprawie umorzyć na podstawie art. 355 k.p.c. Niedopuszczalne jest bowiem dalsze postępowanie z udziałem dotychczasowej strony, z góry zaś
wiadomo, że ogólnego następcy prawnego nie będzie.
Także likwidacja przedsiębiorstw państwowych wyklucza sukcesję uniwersalną. Również tu następuje upłynnienie środków obrotowych, zagospodarowanie środków trwałych i zaspokojenie wierzytelności (chociaż na
zasadach określonych w prawie upadłościowym)71. Nie znajdzie zaś tu
zastosowania przepis art. 40 § 2 k.c.72.
Specyficzne rozwiązanie przyjęto w prawie spółdzielczym. Postanowiono mianowicie, że w razie zaspokojenia wszelkich należności przypadających od spółdzielni i złożenia do depozytu sądowego kwot na zabezpieczenie należności spornych lub niewymagalnych, spółdzielnia może ulec
wykreśleniu z rejestru przed zakończeniem prowadzonych przez nią lub
przeciwko niej sporów sądowych. W takim przypadku, w miejsce spółdzielni wchodzi jako strona związek rewizyjny, w którym spółdzielnia jest
zrzeszona73. Mamy tu wiec do czynienia z następstwem procesowym bez
ogólnego następstwa prawnego. Nie jest jasne, w jakim trybie związek
rewizyjny „wchodzi do procesu". Nie można chyba jednak akceptować
poglądu, że zmiana strony następuje ex lege. Niezbędna więc będzie inicjatywa procesowa właściwego związku rewizyjnego. Sąd zaś będzie zobligowany dopuścić taką stronę - bez odrębnego postanowienia - do udziału w
sprawie.
Przeważnie jednak74, jak stwierdzono wyżej, w razie likwidacji osoby
prawnej nie ma następstwa procesowego w zawisłej sprawie, a zatem
postępowanie należy umorzyć.
Zdecydowanie zaś następuje uniwersalna sukcesja majątkowa w razie
łączenia osób prawnych. Dotyczy to obu form łączenia spółek handlowych,
70
Oraz wc wszelkich dalszych przykładach, w których według przepisów prawa materialnego
wykluczona jest sukcesja ogólna.
71
Zob. § 50 rozporządzenia wykonawczego do ustawy o przedsiębiorstwach państwowych.
72
A poza wszystkim, wskazany przepis stroni od konstrukcji sukcesji uniwersalnej.
73
W tym miejscu trzeba odesłać czytelnika do samodzielnego prześledzenia dalszych przykładów.
74
Można zresztą poszukiwać dalszych przykładów.
88
Utrata zdolności sądowej przez osobę prawną w trakcie procesu
łączenia spółdzielni i łączenia przedsiębiorstw państwowych75. W przypadku
inkorporacji „przejmująca" osoba prawna nabywa cały majątek osoby „przejmowanej". W ślad za tym, w dalszej konsekwencji, następuje też sukcesja
procesowa. Zawieszone postępowanie sądowe będzie podjęte z udziałem przejmującej osoby prawnej jako ogólnego następcy prawnego jednostki przejętej.
Podobnie w przypadku unii. Tutaj nowo utworzona osoba prawna nabywa
majątek połączonych (a gasnących) osób prawnych. Jest to więc także klasyczna odmiana ogólnego następstwa prawnego. W procesie zaś ta nowa
osoba prawna zastępuje każdą z połączonych (a wygasłych) osób prawnych.
Zróżnicowana sytuacja zachodzi w razie podziału osób prawnych. Ściśle
biorąc, zawsze mamy tu do czynienia z uniwersalną sukcesją majątkową,
nie zawsze jednak następuje utrata osobowości prawnej i zdolności sądowej
przez jednostkę organizacyjną podlegającą podziałowi. Dotyczy to spółdzielczości. Pamiętamy bowiem, iż spółdzielnia może się podzielić w ten
sposób, że z jej wydzielonej części zostaje utworzona nowa spółdzielnia76.
Wskutek podziału spółdzielni, na powstającą spółdzielnię przechodzą z
chwilą jej zarejestrowania, wynikające z planu podziału, składniki majątkowe oraz prawa i zobowiązania. W tym też zakresie wierzyciele i dłużnicy
dotychczasowej spółdzielni stają się wierzycielami i dłużnikami powstającej spółdzielni. Jednakże za zobowiązania powstałe przed podziałem spółdzielni spółdzielnia dotychczasowa i nowo powstała odpowiadają solidarnie77. Niewątpliwie zachodzi tu klasyczna sukcesja uniwersalna. Nie występuje jednak utrata zdolności sądowej (a generalnie osobowości prawnej)
przez dotychczasową (podlegającą podziałowi) spółdzielnię „macierzystą".
Nie trzeba więc zawieszać postępowania sądowego w trybie art. 174 § 1
pkt 1 k.p.c. Proces może się toczyć nadal z udziałem dotychczasowej strony.
Patrząc zaś od strony legitymacji procesowej, trzeba przyznać, że po stronie biernej udział dotychczasowej spółdzielni jest uzasadniony jej solidarną
odpowiedzialnością. Także po stronie czynnej nie można podważać legitymacji procesowej dotychczasowej spółdzielni, gdyż zbycie w toku sprawy rzeczy lub prawa, objętych sporem, nie ma wpływu na dalszy bieg
sprawy; nabywca może jednak wejść na miejsce zbywcy za zezwoleniem
strony przeciwnej (art. 192 pkt 3 k.p.c.).
75
Zob. art. 108 § 1 prawa spółdzielczego.
Zob. art. 111 prawa spółdzielczego.
77
Odrębny problem stanowi roszczenie regresowe.
76
89
Edward Gniewek
W innych zaś przypadkach, gdy z jednej dotychczasowej osoby prawnej
tworzy się dwie78 nowe osoby prawne, zachodzi interesujący nas tutaj
przypadek utraty zdolności sądowej. Oczywiście, zachodzi równocześnie
przypadek ogólnego następstwa prawnego. W przypadku podziału przedsiębiorstw państwowych79 wyrażono to w słowach, że organ, który wydał
zarządzenie o utworzeniu przedsiębiorstw powstających w wyniku podziału, przydziela tym przedsiębiorstwom składniki mienia przedsiębiorstwa
ulegającego podziałowi80. Podkreślono też wcześniej, że przedsiębiorstwa
utworzone w wyniku podziału odpowiadają solidarnie za zobowiązania
przedsiębiorstwa ulegającego podziałowi81.
Zamykając problem ogólnego następstwa prawnego, trzeba jeszcze sięgnąć do problematyki bezpośredniej prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych82. Tutaj zaś trzeba zwrócić uwagę83, że kupujący lub przejmujący
przedsiębiorstwo wstępuje we wszelkie prawa i obowiązki przedsiębiorstwa państwowego (bez względu na charakter stosunku prawnego, z którego te prawa i obowiązki wynikają)84. Nie trzeba natomiast dosadniejszego dowodu, że ustawodawca hołduje tu koncepcji ogólnego następstwa
prawnego. Zatem w przypadkach prywatyzacji bezpośredniej należy zawiesić postępowanie wszczęte z udziałem prywatyzowanego przedsiębiorstwa85, a następnie podjąć je z udziałem ustalonego następcy prawnego
(kupującego lub „przejmującego" przedsiębiorstwo).
Na zakończenie wypada powrócić do stwierdzenia, że zawieszenie postępowania w razie utraty zdolności sądowej przez osobę prawną służy
ustaleniu i „włączeniu" do procesu ogólnego następcy prawnego strony.
Natomiast w razie stwierdzenia braku następcy prawnego sąd umarza
postępowanie. W każdym zaś razie umarza postępowanie po upływie trzech
lat od daty postanowienia o zawieszeniu postępowania z powodu utraty
zdolności sądowej (art. 182 § 1 k.p.c.).
80
Zob. § 43 rozporządzenia wykonawczego do ustawy o przedsiębiorstwach państwowych.
W § 40 rozporządzenia.
82
Przypomnijmy zaś tezę, że akt komercjalizacji nic powoduje utraty zdolności sądowej występującej w procesie strony.
83
Pomijając kwestię ograniczenia wysokości odpowiedzialności.
84
Zob. art. 40 ust. 1 ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych.
85
Z chwilą utraty jego zdolności sądowej.
81
90