2. Notatka o programie

„WARS i SAWA grają w szachy”
- warszawski program nauki gry w szachy dla uczniów szkół podstawowych
Informacje ogólne
Program realizowany jest przez Miasto Stołeczne Warszawę, we współpracy z Polskim Związkiem
Szachowym. Jednocześnie jest on warszawską częścią ogólnopolskiego projektu „Edukacja przez Szachy
w Szkole”. Jego celem jest wspieranie rozwoju kompetencji kluczowych uczniów, poszerzanie kompetencji
zawodowych nauczycieli oraz upowszechnianie wykorzystywania gier logicznych w procesie edukacji formalnej
i pozaformalnej.
W ramach programu realizuje się równolegle kilka działań. Jednym z nich jest pilotaż ogólnopolskiego
projektu „Edukacja przez Szachy w Szkole”, realizowany we współpracy z Polskim Związkiem Szachowym. Jest
to największe w kraju, systemowo prowadzone edukacyjne przedsięwzięcie szachowe, obejmujące blisko
połowę warszawskich szkół podstawowych i jednocześnie warszawskie szkoły stanowią jedną piątą szkół
realizujących kompleksowe programy szachowe w Polsce.
Założenia pilotażu opierają się na tezie, że gra w szachy rozwija zarówno uzdolnienia dzieci, jaki i jest
elementem terapii dla uczniów z różnymi dysfunkcjami. Trafnie wpisały się one w zalecenia Parlamentu
Europejskiego, który w marcu 2012 r. zarekomendował krajom unijnym wdrażanie szachów do systemów
oświaty – uzasadniając, że bez względu na wiek dziecka szachy mogą poprawić jego koncentrację, zwiększyć
cierpliwość i wytrwałość, a także rozwinąć zmysł twórczy, intuicję, pamięć oraz umiejętności analitycznego
myślenia i podejmowania decyzji.
Najzdolniejsi uczniowie otoczeni są opieką Polskiego Związku Szachowego, co daje im możliwość rozwoju
talentu pod okiem profesjonalistów.
Projekt finansowany jest ze środków samorządowych, przy współudziale Polskiego Związku Szachowego, który
zapewnia wyposażenie szkół w podstawowy sprzęt szachowy oraz upowszechnia informacje o prowadzonych
wspólnie działaniach. Do współpracy zaproszono również Akademię Leona Koźmińskiego, której pracownicy
naukowi przeprowadzili ewaluację dydaktyczną efektów pilotażu. Do tego celu opracowano narzędzia
diagnostyczne i przeszkolono nauczycieli z ich stosowania. Pilotaż polega na wprowadzeniu od września 2013 r.
dwuletniej nauki gry w szachy do wytypowanej klasy w szkole podstawowej (pierwszej lub drugiej), w wymiarze
jednej godziny tygodniowo. Nauka, prowadzona jest przez przeszkolonego na kursie metodycznym nauczyciela,
w ramach dodatkowych godzin, przeznaczonych na realizację zajęć zwiększających szanse edukacyjne uczniów.
Kurs doskonalący z metodyki nauczania gry w szachy dla nauczycieli zorganizowała samorządowa placówka
doskonalenia nauczycieli - Warszawskie Centrum Innowacji Edukacyjno-Społecznych i Szkoleń (WCIES). Szkoły
zostały wyposażone w szachy, nauczyciele w przewodnik metodyczny do podręczników dla dzieci. Nauczyciele
mają zapewnione konsultacje z koordynatorem merytorycznym oraz mogą korzystać z tematycznej platformy
internetowej.
Wiosną 2015 r. na zakończenie pilotażu, Biuro Edukacji oraz Biuro Sportu i Rekreacji Urzędu m.st. Warszawy
wspólnie z Polskim Związkiem Szachowym zorganizowali warszawski, międzyszkolny turniej szachowy obejmujący etap dzielnicowy oraz finał miejski rozgrywek. Od przyszłego roku szkolnego rozgrywki szachowe
dla najmłodszych na stałe wchodzą do programu Warszawskiej Olimpiady Młodzieży, przedsięwzięcia
sportowego z ponad dwudziestoletnią tradycją, którego celem jest propagowanie zdrowego i aktywnego stylu
życia wśród dzieci i młodzieży.
Działania w ramach warszawskiego programu
W czerwcu 2013 r. Biuro Edukacji Urzędu m.st. Warszawy wraz z Polskim Związkiem Szachowym zorganizowało
konferencję „Szachy w szkole” adresowaną do nauczycieli, doradców metodycznych, przedstawicieli władz
1
Opracowanie: Wydział Doskonalenia Nauczycieli, Projektów Edukacyjnych i Międzynarodowych
Biura Edukacji Urzędu m.st. Warszawy
15 maja 2015 r.
oświatowych oraz instytucji zajmujących się edukacją szachową. Głównym przedmiotem konferencji były
zagadnienia związane ze specyfiką gry w szachy przez dzieci, w tym przybliżenie założeń pilotażu oraz zasad
jego ewaluacji. We wrześniu 2013 r. odbyła się uroczysta inauguracja „szachowego roku szkolnego” z udziałem
Prezydent m.st. Warszawy, Pani Hanny Gronkiewicz – Waltz; a w październiku uczniowie uczestniczyli w gali
otwierającej naukę gry w szachy. W jej trakcie ogłoszono wyniki w trzech konkursach towarzyszących
pilotażowi: „Najpiękniejsza bierka szachowa”, „Strój inspirowany szachami” oraz „Logo warszawskiego
pilotażu”. Głównym celem konkursów było upowszechnienie faktu uczestnictwa szkoły w pilotażu
i rozpropagowanie gry w szachy, nie tylko w jednej wytypowanej klasie, ale również wśród społeczności
szkolnej i rodziców uczniów.
W ciągu całego programu nauczyciele uczestniczą w uzupełniającym doskonaleniu, m.in. w warsztatach
szachowych prowadzonych przez Polski Związek Szachowy. Ich celem było doskonalenie umiejętności
szachowych nauczycieli i doskonalenie warsztatu metodycznego w zakresie nauczania gry w szachy dzieci,
zapoznanie z możliwościami dodatkowych, niestandardowych działań szachowo – edukacyjny oraz wymiana
doświadczeń i integracja nauczycieli zaangażowanych w warszawski pilotaż. Nauczyciele zapraszani są również
razem z uczniami do udziału lub obserwacji mistrzostw i zawodów organizowanych przez Polski Związek
Szachowy - są to w ich opinii swoiste lekcje poglądowe dla uczniów szczególnie uzdolnionych
i zainteresowanych szachami. Z wyników ankiet informacyjnych przeprowadzonych wśród nauczycieli w lutym
2014 r., wynika, że zainteresowanie dzieci grą zdecydowanie wzrosło, a rodzice są największymi sojusznikami
szkoły w realizacji tej formy aktywności uczniów.
W październiku 2014 r. odbyła się konferencja, która miała na celu podsumowanie pierwszego roku realizacji
i równolegle prowadzonej ewaluacji pilotażu oraz przedstawienie szczegółów planowanych działań w drugim
roku pilotażu. W roku szkolnym 2014/2015 dla nauczycieli organizowane były tematyczne warsztaty
doskonalące, prowadzone przez Polski Związek Szachowy oraz inne formy aktywności mające na celu m.in.
wspieranie stosowania szachów jako rodzaju i formy zajęć edukacyjnych w szkołach, szczególnie w zakresie
edukacji wczesnoszkolnej.
Z uwagi na rozszerzające się zainteresowanie programem, m.st. Warszawa wspólnie z Polskim Związkiem
Szachowym zdecydowało się kontynuować jego realizację w kolejnej edycji. Kurs z metodyki nauczania gry
w szachy dla nowej grupy nauczycieli zakończył się w połowie stycznia 2015 r. Rekomendowany czas
rozpoczęcia zajęć szachowych w szkołach, w ramach II. edycji programu „WARS i SAWA grają w szachy” to
początek nowego roku szkolnego (2015/2016).
Podejmowane są ponadto rozmaite inicjatywy tematyczne. Obecnie przeprowadzany jest warszawski,
międzyszkolny turniej szachowy zorganizowany dla ponad 400 uczniów ze szkół uczestniczących w pilotażu,
z tzw. „klas szachowych”. Jego celem jest wyłonienie najbardziej aktywnej drużyny, integracja szkół
zaangażowanych w projekt oraz popularyzacja gry w szachy od najmłodszych lat. Turniej realizowany jest
w dwóch etapach: dzielnicowym i miejskim.
Rozgrywki na etapie dzielnicowym przeprowadzone zostały w marcu oraz kwietniu br. W turnieju grają ze sobą
6 – osobowe drużyny uczniów ze szkół, podzielonych według dzielnic na siedem grup turniejowych.
W poszczególnych dzielnicach zostali powołani dzielnicowi koordynatorzy turnieju, odpowiedzialni za
organizację rozgrywek w danej grupie turniejowej. Do finału miejskiego, który odbędzie się 30 maja 2015 r.
w Pałacu Młodzieży w Warszawie, awansowało 19 drużyn. Zwycięskie drużyny, oprócz indywidualnych nagród,
wygrają dla swoich klas zegary szachowe oraz wycieczki. Są to:
1. pierwsze miejsce: trzydniowa wycieczka dydaktyczna na Suwalszczyznę,
2. drugie miejsce: karnety do Centrum Nauki Kopernik,
3. trzecie miejsce: karnety do Oceanarium 3D na Stadionie Narodowym.
Zwycięska drużyna warszawskiego, międzyszkolnego turnieju szachowego, będzie dodatkowo reprezentować
stolicę podczas ogólnopolskiego turnieju finałowego, organizowanego przez Polski Związek Szachowy w ramach
projektu „Edukacja przez Szachy w Szkole”.
2
Opracowanie: Wydział Doskonalenia Nauczycieli, Projektów Edukacyjnych i Międzynarodowych
Biura Edukacji Urzędu m.st. Warszawy
15 maja 2015 r.
Formuła organizowania nauki gry w szachy jako uzupełnienie i rozwinięcie obowiązkowej podstawy
programowej, którą wypracowano w pilotażu, zdobyła uznanie na konferencji organizowanej przez
Międzynarodową Federacją Szachową (FIDE) „Szachy w szkole” (Erywań, październik 2014 r.). Warszawski
model wyróżniał się jako twórczo rozwijający prezentowaną w Europie filozofię wprowadzania nauki szachów
do szkół. Akcentuje ona postrzeganie szachów, jako gry mającej istotny i mierzalny wpływ na rozwój
intelektualny i emocjonalny dzieci, stąd wartościowej dla systemów oświatowych różnych państw.
Ewaluacja warszawskiego programu
Od października 2013 r. Akademia Leona Koźmińskiego prowadziła ewaluację pilotażu, przy współpracy
odpowiednio przeszkolonych z metodologii badań nauczycieli, którzy przeprowadzali badania w swoich
szkołach. Warsztaty odbyły się w październiku 2013 r. oraz w lutym, czerwcu i wrześniu 2014 r. Ich celem było
wyposażanie nauczycieli w stosowną wiedzę i umiejętności, które umożliwią podsumowanie rezultatów
prowadzenia nauki gry w szachy oraz trwale wzbogacą ich warsztat pracy.
Badaniem objęto blisko 900 uczniów z 19 szkół z programu. Program badawczy skonstruowano w taki sposób,
aby pozwalał na porównanie rozwoju poznawczego i szkolnego uczniów z klas szachowych i klas kontrolnych
(tzn. w których nie prowadzono nauki) z tych samych szkół, aby wyeliminować różnice związane ze
środowiskiem uczniów. Pomiaru dokonano w trzech falach na próbie panelowej: po rozpoczęciu programu, po
upływie semestru i po upływie roku. Taki sposób pomiaru pozwala na porównywanie tempa rozwoju każdego
z uczniów z osobna.
Na test zastosowany w badaniu składają się zadania szachowe inspirowane testem de Groota (zapamiętywanie
i odtwarzanie układu bierek na szachownicy), które w trakcie pierwszego warsztatu zostały przy pomocy
nauczycieli-trenerów szachowych dostosowane do zakładanego poziomu umiejętności szachowych dzieci oraz
zadania dotyczące teoretycznej znajomości zasad szachów i praktycznej umiejętności stosowania zasad w czasie
gry.
Pomiar rozwoju szkolnego sprowadzał się do analizy osiągnięć szkolnych dzieci (pisanie, czytanie, liczenie,
dodawanie i odejmowanie), oceny motywacji i zdolności koncentracji uczniów dokonane przez nauczycieliwychowawców, obiektywnych wskaźników stosunku do szkoły (absencja i spóźnienia) oraz oceny „lubienia
szkoły” dokonanej przez samych uczniów. Rozwój poznawczy mierzono prostym testem inspirowanym
zadaniami McGhee (1976).
Wnioski z przeprowadzonych badań pozwalają sformułować tezę, że rozwój uczniów w „klasach szachowych”
jest mierzalnie szybszy. Wyniki po trzech falach pomiarów wskazują na to, że dołączenie gry w szachy do
szkolnej nauki ma wpływ na uczniów.
•
•
•
•
•
Po pierwsze, w klasach szachowych można, co naturalne, zauważyć poprawę wyników w testach
wiedzy i umiejętności szachowych.
Jeżeli chodzi o wyniki szkolne, uczniowie z klas szachowych lepiej czytają, lepiej liczą i lepiej dodają.
W klasach szachowych nastąpił spadek absencji uczniów.
Uczniowie z klas szachowych bardziej lubią szkołę.
Uczniowie z klas szachowych wypadają lepiej, jeżeli chodzi o rozwój poznawczy.
Podsumowanie
Miasto Stołeczne Warszawa od 2012 r. rozpoczęło systemowe wdrażanie nauki gry w szachy.
W programie na chwilę obecną bierze udział ponad 200 nauczycieli i ponad 2000 uczniów. Sukces projektu
nie byłby możliwy dzięki zaangażowaniu i otwartości przedstawicieli warszawskich szkół podstawowych, które
tak licznie odpowiedziały na zaproszenie do udziału w pilotażu. Oprócz prowadzenia szachowych lekcji, badań,
udziału w doskonaleniu, nauczyciele z programu podejmują w swoich szkołach szereg własnych, ciekawych
inicjatyw tematycznych z udziałem uczniów i ich rodziców, w tym: projekcje bajek i autorskich przedstawień
szachowych. Jesteśmy dumni z faktu, że to właśnie warszawskiemu nauczycielowi Polski Związek Szachowy
przyznał prestiżowe w środowisku szachowym wyróżnienie „Hetmana” w kategorii Nauczyciel Roku.
3
Opracowanie: Wydział Doskonalenia Nauczycieli, Projektów Edukacyjnych i Międzynarodowych
Biura Edukacji Urzędu m.st. Warszawy
15 maja 2015 r.
W tym roku Kapituła po raz pierwszy przyznała wyróżnienie w tej kategorii, w uznaniu zasług dla nauczycieli
pracujących z dziećmi w ramach ogólnopolskiego projektu „Edukacja przez Szachy w Szkole". Jest nam tym
bardziej miło, że „Hetmanem” w kategorii Nagroda Specjalna zostały docenione również działania Biura
Edukacji Urzędu m.st. Warszawy w zakresie wprowadzania zajęć szachowych do stołecznych szkół.
Gra w szachy może stać się również jedną z form rehabilitacji. W związku z tym wspólnie z Polskim
Związkiem Szachowym, wiosną 2015 r. w dwunastu szkołach przyszpitalnych uruchamiany jest nowy program
„Rehabilitacja przez szachy”. Program adresowany jest do osób z zaburzeniami ruchowymi i emocjonalnymi,
długo przebywających w szpitalach i innych placówkach opieki medycznej. Szczególnym adresatem są dzieci
w każdym wieku, u których terapia ma duże znaczenie dla ich dalszego rozwoju i funkcjonowania. Kurs
doskonalący dla nauczycieli z tych placówek, dotyczący metodyki nauczania gry w szachy rozpoczyna się
15 maja 2015 r.
Kolejną inicjatywą, przyczyniającą się do upowszechniania „królewskiej gry” jest pomysł włączenia
szachów w architekturę przestrzenną stolicy. W czerwcu 2015 r. rozstrzygnięty zostanie konkurs prowadzony
przez Pałac Młodzieży dla uczniów i wychowanków placówek edukacji pozaszkolnej na projekt szachów
plenerowych wykorzystujących symbole Warszawy. Zwycięski projekt będzie brany pod uwagę w momencie
planowania zagospodarowania bulwarów wiślanych, w ramach kampanii Dzielnica Wisła. Jednym z pomysłów
na zagospodarowanie wybrzeży Wisły jest bowiem zbudowanie otwartego Zakątka Szachowego, w którym
spotykać się będą mogli mali i dorośli szachiści. Kolejnych pomysłów na związanie szachów z Warszawą
z pewnością nie zabraknie……
4
Opracowanie: Wydział Doskonalenia Nauczycieli, Projektów Edukacyjnych i Międzynarodowych
Biura Edukacji Urzędu m.st. Warszawy
15 maja 2015 r.