Zagrożone gatunki

Zagrożone gatunki
Katarzyna Wróblewska kl. IIId
Międzynarodowa Czerwona Księga
Gatunków Zagrożonych
Publikowana przez Międzynarodową Unię Ochrony
Przyrody i Jej Zasobów (IUCN) lista zagrożonych
wyginięciem gatunków organizmów. Ukazała się po raz
pierwszy w 1963 roku. Ostatnia edycja Czerwonej
Księgi (rok 2008) zawiera spis 44838 gatunków (ponad
32 tysiące gatunków zwierząt, ponad 12 tysięcy
gatunków roślin oraz 3 gatunki grzybów), z których
16928 jest zagrożonych wyginięciem. Większośd z nich
uzyskała status zagrożonych w wyniku działalności
człowieka. Informacje gromadzone w systemie IUCN są
grupowane w kategoriach określających stopieo
zagrożenia wyginięciem danego gatunku.
Czerwona Księga Roślin
Jest to spis zawierający wybór taksonów roślin
zagrożonych na terenie Polski wyginięciem, a
także tych, które już wyginęły. Obejmuje
paprotniki i rośliny nasienne występujące w
XIX i XX wieku na terenie Polski. Pierwsze
książkowe wydanie ukazało się w 1993 roku.
Czerwona Księga Zwierząt
Jest to rejestr zagrożonych gatunków zwierząt na
terenie Polski. Została stworzone na wzór
Międzynarodowej Czerwonej Księgi Gatunków
Zagrożonych. Zawiera listę ginących gatunków
zwierząt z dokładnym ich opisem i mapami
rozmieszczenia. Określa także stopieo
zagrożenie poszczególnych gatunków, rzadkośd
ich występowania oraz stosowane i
proponowane sposoby ochrony.
Dlaczego gatunki wymierają?
Istnieją gatunki wyjątkowo silnie narażone na bezpośrednie tępienie i eksploatację
lub po prostu bardziej wrażliwe na zmiany w środowisku. Są to gatunki
o następujących cechach:
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
atrakcyjne jako źródło pokarmu dla człowieka, a także skór, tłuszczu, drewna itp.
atrakcyjne handlowo (gatunki egzotyczne)
konkurencyjne wobec gospodarki człowieka (wszelkie "szkodniki" i "chwasty")
o niewielkiej tolerancji na zmiany warunków środowiska
występujące w specyficznych środowiskach lub/i w miejscach izolowanych
przestrzennie
posiadające utrudnione możliwości migracji z zagrożonych miejsc
pozbawione mechanizmów obronnych wobec gatunków obcych, szczególnie
drapieżników i pasożytów
posiadające wspólną niszę ekologiczna (typ pożywienia, sposób życia, schronienia
itp.) z innym, prężnym gatunkiem wprowadzanym przez człowieka
o wąskich wymaganiach pokarmowych (np. odżywiające się tylko jednym
gatunkiem rośliny) i pozbawione elastyczności w przestawianiu się na inne źródła
pokarmu;
migrujące sezonowo po zagrożonych szlakach, do zagrożonych siedlisk.
Trzy wybrane gatunki roślin
zagrożonych wyginięciem
oraz
trzy gatunki zwierząt
zagrożonych wyginięciem
w Polsce
Jarząb szwedzki
• Występowanie: Gatunek drzewa należącego do rodziny różowatych. W
Polsce osiąga południową granicę; w stanie dzikim występuje tylko na
Pomorzu – w lasach nad Bałtykiem, między Kołobrzegiem a Gdynią.
Coraz częściej spotykany w lasach i zaroślach niemal całej Polski za
sprawą rozsiewania się drzew uprawianych na terenach zieleni.
• Opis: wysoki krzew lub drzewo do 15 – 20 m o szerokiej, regularnej
koronie. Pędy szaro, filcowato owłosione, w drugiej połowie lata i
jesienią nagie. Pąki zielonkawe lub brązowe, lepkie, owłosione na
brzegach łusek. Liście pojedyncze o długości 6 – 10 cm. Kwiatostany
owłosione, szerokości do 10 cm. Kwitnie w maju. Owoce prawie kuliste,
pomaraoczowoczerwone, średnicy do 13 mm, dojrzewają we wrześniu,
październiku.
• Zastosowanie: roślina ozdobna. Jarząb ten jest często uprawiany na
terenie całego kraju. Mało wymagający w stosunku do gleby, jednak na
siedliskach uboższych zwykle rośnie krzaczasto. Wymaga pełnego
oświetlenia. Ozdobny jest ze względu na liście, regularną koronę,
barwne owoce.
• Ochrona: roślina objęta jest na stanowiskach naturalnych w Polsce
ścisłą ochroną gatunkową. Informacje o stopniu zagrożenia na
podstawie Polskiej Czerwonej Księgi Roślin – gatunek zagrożony.
Głównym źródłem zagrożenia gatunku jest gospodarka leśna i
bezpośrednie tępienie gatunku, jako drzewa o małej użyteczności.
Malina Moroszka
•
•
•
•
Występowanie: roślina strefy borealno–arktycznej Euroazji i Ameryki
Północnej. W Polsce jest bardzo rzadka, jest reliktem epoki lodowcowej. Ma
kilka rozproszonych stanowisk na Pomorzu, Warmii i Mazurach oraz w
Sudetach. Na Pomorzu jej zasięg sięga po linię Świnoujście – Tuchola – Morąg
– Górowo Hawskie.
Opis: Tworzy kłącza, z których wyrastają dwuletnie pędy. Mają wys. 10-30 cm i
są gołe; bez kolców i szczecinek. Roślina dwupienna o białych lub różowych
kwiatach na wyprostowanych szypułkach. Kwiaty żeoskie, mniejsze o kilku
słupkach i szczątkowych pręcikach, męskie o wielu pręcikach i nielicznych
słupkach. Owoc pozorny złożony z kilku pestkowców, początkowo czerwony,
dojrzały pomaraoczowy. "Owoce" jadalne, ale nieco cierpkie. W warunkach
krajowych rzadko dojrzewają. Dzięki sporej zawartości kwasu benzoesowego –
naturalnego konserwantu – owoce moroszki można dośd długo przechowywad
w stanie świeżym. Kwitnie w czerwcu, w Polsce rzadko owocuje. Kwitną i
owocują zazwyczaj okazy rosnące w zacienieniu, pod drzewami i krzewami.
Ochrona: roślina objęta jest w Polsce ścisłą ochroną gatunkową. Informacje o
stopniu zagrożenia na podstawie Polskiej Czerwonej Księgi Roślin – gatunek
zagrożony. Głównym źródłem zagrożenia jest osuszanie i eksploatacja
torfowisk.
Zastosowanie: owoce są smaczne i mają duże wartości odżywcze. W Polsce ze
względu na rzadkośd występowania nie mają znaczenia praktycznego. W
Skandynawii przetwory (dżemy, wina) z maliny moroszki są narodowym
przysmakiem. W północnych krajach owoce i liście maliny moroszki są
używane w medycynie ludowej jako środek przeciwgorączkowy i
przeciwbiegunkowy oraz zapobiegający szkorbutowi.
Sasanka Zwyczajna
•
•
•
•
Występowanie: gatunek rośliny należący do rodziny jaskrowatych. Niegdyś
występowała w Polsce w środowisku naturalnym (ostatnio podawana tylko z
Lubelszczyzny) jednakże już prawdopodobnie wymarła na naturalnych stanowiskach.
Jest natomiast często uprawiana. Oprócz typowego gatunku w uprawie występują jej
mieszaoce określane często nazwą sasanka ogrodowa.
Opis: Owłosiony długimi, srebrzystymi włosami głąbik, po przekwitnięciu znacznie się
wydłuża. Pod ziemią roślina posiada silne i rozgałęzione kłącze z którego wyrasta kilka
łodyg. Liście odziomkowe w rozetce, blisko ziemi. Jeden, duży, szczytowy, fioletowy
kwiat na łodydze, zwieszający się w dół. Czasami spotyka się kwiaty o białej barwie.
Kwiaty są charakterystycznie filcowate po zewnętrznej stronie. Okwiat z zewnątrz
kosmkowo owłosiony, prawie dwa razy dłuższy od żółtych pręcików. Kwiaty o długości
5 – 6 cm są początkowo dzwonkowate, później rozpostarte. Po przekwitnięciu
owocostan, zawierający niełupki wygląda jak puchata kula. Niełupka, o długości ok.
3,5 cm zrośnięta jest z odstająco, jedwabiście owłosioną szyjką słupka. Kwitnie od
marca do początku maja. Nasiona rozsiewane przez wiatr. Występowała na suchych
łąkach, w suchych lasach sosnowych, na słonecznych zboczach. Roślina światłolubna.
Cała roślina jest lekko trująca. Powoduje pobudzenie i paraliż ośrodkowego układu
nerwowego, mdłości i odurzenie.
Ochrona: roślina objęta w Polsce ścisłą ochroną gatunkową. Kategoria zagrożenia w
Polsce wg Polskiej Czerwonej Księgi Roślin – wymarły
Zastosowanie: roślina ozdobna. Ze względu na to, że kwitnie wczesną wiosną, jest
często sadzona w ogródkach przydomowych, zwłaszcza w ogrodach skalnych.
Ozdobna jest również po przekwitnięciu. Nadaje się na rabaty i do ogródków.
Jaszczurka Zielona
•
•
•
•
Gatunek jaszczurki z rodziny jaszczurek właściwych. Największa jaszczurka
obdarzona kooczynami żyjąca w Europie Środkowej.
Opis: typowo ubarwione samce są trawiastozielone, bezplame lub bogato
nakrapiane czarnymi plamkami. Typowe samice są szarozielone pokryte
nieregularnymi ciemnymi plamkami z jasnymi liniami wzdłuż grzbietu. Brzuch
jednolicie żółty lub żółtozielony. Długośd ciała do 40 cm. Masa ciała do 34 g. Biotop
- tereny trawiaste, kamieniste lub krzewiaste, suche i słoneczne. Pokarm stawonogi, głównie owady. Duże osobniki pożerają mniejsze jaszczurki i węże.
Gatunek ciepłolubny, aktywny za dnia. Wygrzebuje nory w ziemi, w których się
chroni i zimuje. Okres godowy pod koniec kwietnia i w maju. Samica składa pod
koniec maja lub w czerwcu do wygrzebanych przez siebie jam w ziemi od 5 do 13
rzadziej do 21 jaj o wymiarach 18x18 mm w pergaminowatych osłonkach. Młode
wylęgają się w sierpniu i mierzą od 8 do 9 cm.
Występowanie: Gatunek nizinny, w górach dochodzi do 2000 m n.p.m. Południowa
Europa od Hiszpanii po Dniepr oraz na południowych obszarach środkowej Europy.
Północna granica jej zasięgu to równoleżnik 49°N. Jedyne jej stanowisko w okresie
powojennym stwierdzono w Ustroniu (Śląsk Cieszyoski) w latach 1968-1970.
Nieudokumentowane dane pochodzą z Bieszczad oraz Wyżyny Lubelskiej, okolic
Sokołowa Małopolskiego, a ostatnio także z Roztocza. Powyższe dane wymagają
naukowego potwierdzenia.
Ochrona: Podlega ścisłej ochronie gatunkowej w Polsce. Wg Polskiej Czerwonej
Księgi Zwierząt (z 2001 r.) gatunek ma status zanikłego na terenie Polski
Suseł Moręgowany
•
•
•
Opis: Niewielki gryzoo (240-340 g), przy czym samiec jest większy od samicy.
Ubarwienie żółtawoszare (grzbiet i boki) z gęsto ułożonymi, nieregularnymi brązowoszarymi prążkami.
Występowanie: zamieszkują nizinne i wyżynne tereny otwarte, zwłaszcza ugory, suche
często kamieniste łąki, pastwiska, skarpy i nasłonecznione pagórki. Spotyka się go także
na drogach i miedzach śródpolnych. Unika lasów i terenów wilgotnych. Występowanie
susła moręgowanego ogranicza się do terenów Europy Środkowej i Wschodniej oraz Azji
Mniejszej. Niemal wszędzie jego liczebnośd spada, grozi mu całkowite wyginięcie.
Ochrona: W Polsce wg Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt (z 2001 r.) gatunek ma status
zanikłego na terenie Polski. Wyginął całkowicie na przełomie lat 70. i 80. XX w. Główną
przyczyną wymierania susła w Polsce była likwidacja dużych obszarów pastwisk i
ugorów, a także fragmentacja krajobrazu i przerwanie korytarzy ekologicznych. Na
niektórych stanowiskach susły zostały wytępione w wyniku celowej działalności
człowieka. W roku 2004 do zoo w Poznaniu sprowadzono do hodowli w celu
reintrodukcji. Częśd przywiezionych susłów i ich potomstwo jest wypuszczane na
wolnośd. Pierwszym stanowiskiem reintrodukcji była łąka między Kamieniem Śląskim a
Kamionkiem w województwie opolskim – tam najdłużej zachowała się silna populacja
tego gatunku. Pierwszą grupę susłów wypuszczono w roku 2005, a kolejne w latach
2006 i 2007. Od roku 2006 na stanowisku tym obserwuje się potomstwo urodzone na
wolności. W roku 2008 rozpoczęto reintrodukcję na kolejnym stanowisku – Głębowicach
k. Trzcinicy Wołowskiej, a w 2010 w Jakubowie Lubioskim na terenie Przemkowskiego
Parku Krajobrazowego. Ostatnie dwa z wymienionych wyżej stanowisk znajdują się w
województwie dolnośląskim.
Cietrzew
•
•
•
•
Gatunek dużego ptaka z rodziny kurowatych.
Występowanie: zamieszkuje strefę lasów iglastych. W Polsce bardzo nieliczny ptak lęgowy
na wschodzie i południu, jego liczebnośd szybko się zmniejsza. Występuje wyspowo w
północno-wschodnich lub wschodnich regionach kraju, również w Karpatach Zachodnich,
Sudetach Zachodnich, na Kielecczyźnie oraz w Borach Dolnośląskich.
Opis: Czarny z granatowym, metalicznym połyskiem. Skrzydła ciemnobrązowe z dwiema
białymi pręgami. Sterówki są sierpowate i wygięte do zewnątrz. Nad okiem wyraźny
czerwony fragment gołej skóry, tzw. róża. Ogon w kształcie liry, co odróżnia go od
pokrewnych gatunków. Koguty mają czarny dziób i siwo-brązowe nogi, które są upierzone aż
po palce. Samica cietrzewia (cieciorka) jest mniejsza. Cietrzew jest prawie takiej wielkości jak
kura domowa. Podobnie jak te udomowione ptaki lubi kąpad się w piasku. Dożywają 15 lat.
Żywią się one głównie roślinami - różnymi mięsistymi owocami, nasionami, młodymi
zielonymi pędami, pąkami i liśdmi drzew, owocami leśnymi. Jednym z jego przysmaków są
pąki brzeziny. Latem zbierają duże ilości bezkręgowców, głównie owadów i ślimaki, które
stanowią podstawę wyżywienia piskląt.
Ochrona: w Polsce objęty ochroną gatunkową ścisłą. Wokół tokowisk cietrzewi od 1 lutego
do 31 maja obowiązuje strefa ochronna w promieniu do 500 m. W Dyrektywie Ptasiej
uznany za gatunek silnie zagrożony wyginięciem w wyniku zmian siedliskowych w lasach,
gdzie dokonuje się zalesianie obszarów śródleśnych lub osusza się torfowiska. Są wrażliwe
też na niepokojenie, konkurencję ze strony bażantów i ataki drapieżnych ssaków. Nie tylko
zmieniający się biotop, ale i dieta powoduje zmniejszenie populacji cietrzewia. Wynika to
bowiem z zanikania na terenach, które zajmuje, borówki brusznicy, borówki czarnej, jałowca
i malin.
Trzy wybrane gatunki roślin
zagrożonych wyginięciem
oraz
trzy gatunki zwierząt
zagrożonych wyginięciem
na świecie
Dyptam jesionolistny
• Opis: wielkośd wynosi 50-120 cm. Bylina kłączowa, silnie aromatyczna.
Łodyga zwykle pojedyncza, wysokości 50 - 120 cm, w górnej części gęsto
ogruczolona. Liście ciemnozielone, nieparzystopierzaste, o listkach
jajowatych, zaostrzonych (podobnie jak u jesionu - stąd polska nazwa
gatunkowa), brzegiem bardzo drobno ząbkowanych. Kwiaty Białoróżowe
lub różowe z ciemniejszymi żyłkami, nieco grzbieciste, pięciokrotne, na
krótkich szypułkach, o średnicy do 5 cm, zebrane w szczytowe grona. Szyjki
słupka oraz nitki pręcików są gęsto ogruczolone. Kwitnie od maja do lipca.
Owoc to 5-komorowa torebka (komory zrośnięte tylko częściowo). Zwiera
lśniące, czarne nasiona.
• Występowanie: występuje w stanie dzikim od południowej Europy po
Syberię i północne rejony Chin.
• Poziom zagrożenia: krytycznie zagrożone
• Ciekawostki: wydzielane przez roślinę olejki eteryczne w upalne i
bezwietrzne dni mogą ulec samozapłonowi, stąd roślina nazywana jest
ognistym krzewem, gorejącym krzewem lub krzewem Mojżesza. Zjawisko
to możliwe jest jednak tylko w rejonach o znacznie cieplejszym klimacie w Polsce nie było obserwowane. U niektórych osób po dotknięciu rośliny
mogą pojawid się pod wpływem słooca zaczerwienienia, wysypka lub
oparzenia.
Turzyca patagooska
• Opis: osiąga wielkośd 20-30cm. Roślina trwała z płożącymi rozłogami.
Łodyga cienka, w górze szorstka. Liście jasnozielone, wiotkie, do 3 (4) mm
szerokości, słabo szorstkie. Kwiaty wyrastają w kątach lancetowatych,
czerowonobrunatnych przysadek z zielonym grzbietem, zebrane w kłosy.
Kłos męski szczytowy, pojedynczy, prosto wzniesiony. Poniżej niego
znajdują się 2-3 podłużnie jajowate kłosy żeoskie. Kwiaty męskie z 3
pręcikami, kwiaty żeoskie ze słupkiem zakooczonym trzema znamionami.
Kwitnie od połowy lipca do kooca sierpnia. Orzeszek otoczony
pęcherzykiem. Pęcherzyk jasnozielony, jajowaty, do 3 mm długości,
zakooczony bardzo krótkim dzióbkiem. Zasięg: Występuje na torfowiskach
przejściowych, na młakach i źródliskach. Rozmnaża się głównie
wegetatywnie za pomocą rozłogów.
• Występowanie: podgatunek irrigua występuje na obszarach
okołobiegunowych na półkuli północnej, podczas gdy podgatunek typowy
magellanica rośnie w południowej części Ameryki Południowej. W
południowej części zasięgu występuje w górach na torfowiskach i młakach.
• Poziom zagrożenia: Krytycznie zagrożone. gatunek pod ochroną.
Zagrożony z powodu bardzo nielicznego występowania. Bezpośrednimi
zagrożeniami jest wpływ sąsiedztwa szlaku turystycznego (związane z tym
zmiany warunków hydrologicznych) oraz konkurencja bardziej
ekspansywnych gatunków, głównie traw.
Różanecznik Żółty
• Opis: Krzew do 2,5 m wysokości o luźnej koronie. Stare krzewy osiągają
szerokośd większą od wysokości. Na korzeniach tworzą się odrosty
korzeniowe. Liście wąskoeliptyczne, orzęsione na brzegach, szorstkie liście
opadają na zimę. Mają długośd od 6 do 12 cm. Młode liście, pączki i pędy
mają gruczołowe, lepkie włoski. Jesienią przebarwiają się na czerwono. Już
w lipcu zaczyna wytwarzad pączki na następny rok. Na wierzchołkach
pędów wyrastają, zebrane w 12-20 kwiatowe baldaszki. Są to żółte kwiaty,
o średnicy 3 - 7 cm i gruczołowato owłosione. Ich kielich składa się z 5
podługowatych działek rozciętych niemal do nasady. Korona kwiatu prawie
grzbiecista, lejkowata rurka korony długa na ok. 3 cm. Wewnątrz korony
jest 5 pręcików i 1 słupek, wystających na zewnątrz korony. Jej żółtej barwy
kwiaty rozwijają się jeszcze przed liśdmi, lub równocześnie z nimi.
Owoc to elipsoidalna torebka zawierająca liczne, drobne nasiona.
• Występowanie: Pochodzi z Azji Zachodniej, duży obszar jej występowania
znajduje się na Kaukazie. Występuje też na Polesiu, Podolu, wyspach
Morza Egejskiego, południowej Austrii, Słowenii, w niektórych rejonach
Rosji i w Kazachstanie.
• Ochrona: poziom zagrożenia- krytycznie zagrożone
Likaon
• gatunek drapieżnego ssaka z rodziny psowatych.
• Występowanie: zamieszkuje suche obszary na południe od Sahary.
• Opis: Jest to zwierzę o harmonijnej budowie ciała, o dużych, szerokich,
zaokrąglonych uszach z krótkim zwężającym się ku koocowi pyskiem.
Posiada szczupłą sylwetkę o długich i smukłych kooczynach. Ma wąską,
ale pojemną i silną klatkę piersiową oraz dobrze rozbudowaną częśd
nosową pyska, także dobrze rozwinięty zmysł powonienia i słuchu. Pysk
i zewnętrzne części uszu czarne. Poprzez czoło rozciąga się czarna
pręga. Charakterystyczna jest czarno-brunatna sierśd w białe i rudawe
plamy oraz puszysty ogon z białą koocówką. Każdy osobnik ma inny
układ łat na ciele, więc nie ma dwóch takich samych likaonów. Żywią
się prawie wyłącznie mięsem. Zwierzęta te polują w grupach, często
dwa razy dziennie a ich ofiarami padają impale, gazela Thomsona,
Granta, zebry, gnu oraz inne gatunki gazel i antylop. Likaon żywi się
także drobnymi ssakami (np. gryzoniami), ptakami, a także owadami.
• Ochrona: gatunek zagrożony. Głównym zagrożeniem dla tego gatunku
jest utrata siedlisk i wybijanie przez człowieka. Problemem też jest
handel zwierzętami złapanymi na wolności.
Oryks Szablorogi
• antylopa z rodziny krętorogich.
• Występowanie: Oryks szablorogi zamieszkiwał całą Afrykę Północną.
• Opis: duża antylopa przystosowana do życia w warunkach
stepowych i pustynnych. Potrafią regulowad temperaturę ciała, aby
ograniczyd pocenie, szerokie kopyta ułatwiają poruszanie się po
piasku, nerki regulują utratę wody, co pozwala przetrwad zwierzęciu
na suchych obszarach. Osiąga około 1,2 m wysokości w kłębie i
ciężar około 200 kg. Bardzo długie, szablasto wygięte rogi były obok ograniczania obszaru występowania - jedną z głównych
przyczyn wyginięcia, stanowiąc trofeum myśliwych. Oryksy
szablorogie tworzą stada liczące kilkanaście osobników obydwu płci.
Samica rodzi jedno młode.
• Ochrona: Obecnie został uznany za gatunek wymarły w stanie
dzikim, chod - jak zastrzega IUCN - istniały doniesienia o kilku
osobnikach żyjących w Republice Nigru i w Czadzie. Podejmowane
są działania zmierzające do reintrodukowania gatunku osobników
przetrzymywanych w ogrodach zoologicznych i parkach narodowych
w wielu krajach świata.
Kruk Ogorzały (Hawajski)
• Kruk ogorzały zwany przez Hawajczyków "Alala"
• Występowanie: Hawaje. Ptak rdzennie hawajski.
• Opis: Mierzy około 48-50 cm, jest więc wielkości czarnowrona,
ale ma bardziej zaokrąglone skrzydła i masywniejszy dziób. Ma
brązowo-czarne, pokryte szczeciną pierze.
• Ochrona : dwójka ostatnich znanych przedstawicieli gatunku
wymarła na wolności w 2002, dlatego też kruk ogorzały
sklasyfikowany jest jako "wymarły na wolności". Mimo że
mała grupa kruków hodowana jest w specjalnych ośrodkach,
próby reintrodukcji ptaka nie powiodły się ze względu na
drapieżnictwo myszołowa hawajskiego.