Zmiany w strukturze drzewostanu w XIX

Teka Kom. Arch. Urb. Stud. Krajobr. – OL PAN, 2013, IX/3, 56-63
ZMIANY W STRUKTURZE DRZEWOSTANU
W XIX-WIECZNYM PARKU W CZESàAWICACH
Krystyna Pudelska, Kamila Rojek
Instytut RoĞlin Ozdobnych i Architektury Krajobrazu, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie
Institute of Ornamental Plants and Landscape Architecture, University of Life Science In Lublin
Streszczenie. W Polsce istnieje okoáo 10 000 ogrodów o charakterze zabytkowym. Dzisiaj tylko
nieliczne zespoáy ogrodowe przetrwaáy w caáoĞci – obok parku towarzyszącego siedzibie mieszkalnej zachowaáy siĊ folwark, tereny upraw oraz aleje dojazdowe. Przyczyn zniszczenia historycznych zaáoĪeĔ ogrodowych jest wiele. NajczĊĞciej wystĊpujące to wadliwa gospodarka, niewáaĞciwe uĪytkowanie, zmieniające siĊ naturalne warunki Ğrodowiska. W pierwszej kolejnoĞci prowadzą
one do zniszczenia tworzywa roĞlinnego, nastĊpnie zespoáów gospodarczych, budowli i elementów architektury ogrodowej. Park w Czesáawicach poáoĪony w gminie NaáĊczów jest jednym
z najlepiej zachowanych parków na terenie Lubelszczyzny. Zaprojektowany w 1886 r. przez
Waleriana Kronenberga reprezentuje styl kaligraficzny. Badania przeprowadzone na terenie
XIX-wiecznego parku dotyczyáy analizy jego skáadu gatunkowego i oceny kondycji drzewostanu.
Prace pozwoliáy na okreĞlenie wartoĞci przyrodniczych, kulturowych oraz odczytanie historycznego ukáadu przestrzennego jednego z zespoáów zieleni zabytkowej gminy NaáĊczów.
Sáowa kluczowe: park w Czesáawicach, struktura gatunkowa drzewostanu
WSTĉP
II wojna Ğwiatowa, a nastĊpnie lata powojenne spowodowaáy, Īe na terenie
Polski wiele zaáoĪeĔ paáacowo-parkowych ulegáo dewastacji. Bardzo czĊsto
wiązaáo siĊ to ze zmianą ich funkcji, ale takĪe dziaáaniami destrukcyjnymi wáaĞcicieli obiektów bądĨ przypadkowych uĪytkowników [Majdecka-StrzeĪek
2006, PrzegaliĔska-Matyko 2006]. DuĪy procent tych zaáoĪeĔ po wojnie przejąá
skarb paĔstwa, a zarządzanie majątkami przekazywaá m.in. na rzecz PGR-ów,
spóádzielni rolnych. Nowi uĪytkownicy paáaców i dworów nieposiadających
statusu zabytku zmieniali zasiedlane budowle, czĊsto je ograbiając lub dewastując. Podobnie postĊpowano z drzewostanem parkowym, który byá niszczony –
najczĊĞciej byáo to rabunkowe pozyskiwanie drewna z drzewostanów. Jednak
nie wszystkie zaáoĪenia ogrodowe spotykaá taki los.
ZMIANY W STRUKTURZE DRZEWOSTANU W XIX-WIECZNYM PARKU W CZESàAWICACH
57
Paáac w Czesáawicach, wybudowany w roku 1886 przez ówczesnych wáaĞcicieli – rodzinĊ Wernickich – wg projektu znanego warszawskiego architekta
Leonarda Marconiego (1834–1919), reprezentuje styl wáoski. KoncepcjĊ parku
obwodnicowego, zwanego kaligraficznym, sporządziá w tym samym czasie Walerian Kronenberg. Projekt wykonany przez dwudziestosiedmioletniego planistĊ
obejmowaá 18-hektarowe otoczenie paáacu o charakterystycznej dla tego regionu
zróĪnicowanej rzeĨbie terenu. Obecne granice obszaru samego parku nie ulegáy
zmianie. Zajmuje on 18 ha, w tym ukáad wodny o powierzchni 6 ha. Ten istniejący do dzisiaj zespóá zieleni zabytkowej zachowaá swój charakter. Nadal jest
otoczony polami uprawnymi, a wraz z alejami dojazdowymi, pobliskim lasem
stanowi pionowe akcenty w okolicy i jest rozpoznawalny w krajobrazie regionu.
Od roku 1977 teren parku wraz z folwarkiem (24 ha) objĊto ochroną konserwatorską. Do rejestru zabytków zostaá wpisany pod numerem A/727/77. Celem
przeprowadzonych badaĔ byáa szczegóáowa inwentaryzacja dendrologiczna oraz
ocena aktualnej kondycji drzewostanu parkowego.
MATERIAà I METODY
Badania zespoáu zieleni w parku w Czesáawicach obejmują kwerendĊ archiwalną i biblioteczną, szczegóáową inwentaryzacjĊ szaty roĞlinnej wykonaną
w 2011 r. oraz analizĊ szacunkową wieku drzewostanu parkowego (wg tabeli
wiekowej prof. Longina Majdeckiego (1980–1986). Nazewnictwo roĞlin ustalono na podstawie publikacji Senety i Dolatowskiego [2008]. Pomocnym Ĩródáem
pozwalającym na przeprowadzenie oceny dendroflory byáo opracowanie wykonane przez J. Teodorowicz-CzerpiĔską [1987]. Materiaáy archiwalne oraz wyniki inwentaryzacji posáuĪyáy do wnikliwej oceny porównawczej stanu zachowania zabytkowego drzewostanu.
HISTORIA DÓBR ZIEMSKICH CZESàAWICE I CHARAKTERYSTYKA
UKàADU PRZESTRZENNEGO WG WALERIANA KRONENBERGA
Historia Czesáawic siĊga XVII w., kiedy to wieĞ naleĪaáa do wáaĞcicieli
ziemskich, Czasáawskich [KoĪuchowski i Rogalski 1925]. Od 2 poá. XVIII w.
rozdrobniony majątek tej drobnej szlachty przejmują kolejni wáaĞciciele,
a w wieku XIX przechodzi on w rĊce Wacáawa Wernickiego, warszawskiego
przemysáowca i jednego z udziaáowców uzdrowiska w NaáĊczowie. Wacáaw
Wernicki wraz z Īoną ElĪbietą postanawia, by 4 km od uzdrowiska wybudowaü
rezydencjĊ. Wówczas NaáĊczów cieszy siĊ sáawą miejsca spokojnego, o dobrych
warunkach klimatycznych i wspaniaáych wodach Īelazistych [Tarka 1989].
Okolica równieĪ zyskuje na znaczeniu przez budowĊ w tym czasie (lata
1874–1877) Kolei NadwiĞlaĔskiej, ze zlokalizowaną 3 km od Czesáawic stacją
58
K. Pudelska, K. Rojek
kolejową Miáocin (dzisiejsza stacja Sadurki). Nowi wáaĞciciele budują gáówny
korpus paáacu i boczne aneksy zgodnie z projektem architekta i przyjaciela rodziny Leonarda Marconiego. Powstaje równieĪ koncepcja parku w stylu angielskim. Realizacja obiektu postĊpuje wyjątkowo szybko, bo juĪ jedenaĞcie lat po
opracowaniu ukáadu parku przez W. Kronenberga przewodnik po NaáĊczowie
opisuje Czesáawice jako szczególnie uroczy zakątek, podkreĞlając istnienie parku [1897].
Ryc. 1. Plan ogólny ogrodu dworskiego w Czesáawicach wg projektu Waleriana Kronenberga.
ħródáo: Majdecki 2008
Fig. 1. The general plan of the garden in Czesáawice design by Walerian Kronenberg.
Source: Majdecki 2008
Po Ğmierci ElĪbiety, Īony Wacáawa Wernickiego, od roku 1900 majątek
zmienia kilkakrotnie wáaĞcicieli. Po wojnie zostaje upaĔstwowiony i przekazany
w uĪytkowanie PGR-owi. Od roku 1956 kolejnym wáaĞcicielem i uĪytkownikiem zostaáa WyĪsza Szkoáa Rolnicza (obecnie Uniwersytet Przyrodniczy
w Lublinie). A w 1995 r. uczelnia sprzedaáa zabytkowy paáac oraz czĊĞü parku
(w tym stawy) firmie Hermes z Lublina [Tarkowski 2004]. Po piĊciu latach
obiekt zostaá odkupiony przez kolejnego wáaĞciciela prywatnego, który rozpocząá intensywne prace renowacyjne paáacu i porządkowe na terenie parku.
ZMIANY W STRUKTURZE DRZEWOSTANU W XIX-WIECZNYM PARKU W CZESàAWICACH
59
Obecny ukáad przestrzenny parku nawiązuje do projektu Waleriana Kronenberga. Zmiany, jakie pojawiáy siĊ na przestrzeni lat, dotyczą ukáadów wodnego
i drogowego. Pierwotna koncepcja parku opiera siĊ na planie prostokąta usytuowanego przekątną w kierunku póánoc-poáudnie. ZaáoĪenie podzielone jest na
dwie czĊĞci: uĪytkowo-gospodarczą (o ukáadzie formalnym – np. sad w ksztaácie
trapezu) oraz ozdobną (o kompozycji swobodnej, krajobrazowej). Paáac zlokalizowany jest nad doliną rzeki áączącej stawy Czad i ĝwiteĨ. Ukáad dróg, tak charakterystyczny dla zaáoĪeĔ Kronenberga, oparty jest na obwodnicy poprowadzonej wzdáuĪ obrzeĪa parku i systemie podporządkowanych jej wĊĪszych ĞcieĪek
o páynnym biegu opartym na krzywiznach eliptycznych. WnĊtrza ksztaátowane
poprzez nasadzenia roĞlinnoĞci drzewiastej tworzą sekwencjĊ polan, áąk, wnĊtrz
wodnych powiązanych ze sobą osiami widokowymi [Kulus 1995].
DRZEWOSTAN PARKU
Cechą charakterystyczną ukáadów Waleriana Kronenberga, którą moĪna obserwowaü równieĪ w zaáoĪeniu czesáawickim, byáo stosowanie przez planistĊ
gatunków rodzimych zgodnie z warunkami siedliskowymi miejsca. Takie kryterium doboru drzew i krzewów zapewniaáo lepsze warunki wzrostu i rozwoju
roĞlin, ich wiĊkszą odpornoĞü na zmieniające siĊ uwarunkowania klimatyczne,
a w konsekwencji decydowaáo o trwaáoĞci ogrodu. Gatunki obce projektant
wprowadzaá jako formy soliterowe, gáównie w otoczeniu budowli. Natomiast
masywy drzew umieszczane na obrzeĪach parku tworzyáy zwykle wielogatunkowe grupy.
Obecny ukáad przestrzenny zaáoĪenia w Czesáawicach nawiązuje do kompozycji stworzonej w 1886 r. Nadal jest czytelny i swoją strukturą gatunkową odpowiada pierwotnemu planowi. Znaczne zróĪnicowanie parku pod wzglĊdem
rzeĨby terenu, duĪa powierzchnia ukáadów wodnych pozwalaáy na wprowadzenie róĪnorodnych zbiorowisk roĞlinnych.
Obecnie w parku roĞnie 2236 drzew naleĪących do 45 taksonów, spoĞród
których 97,6% to drzewa liĞciaste. Gatunkami dominującymi są wiąz szypuákowy (17% caákowitej liczby drzew), jesion wyniosáy (13%), olsza czarna (12%),
lipa drobnolistna (10%) (tab. 1). Licznie reprezentowane są równieĪ: klon pospolity, klon jawor, grab pospolity, kasztanowiec zwyczajny, robinia akacjowa,
których liczebnoĞü w obrĊbie gatunku waha siĊ od 186 do 84. W drzewostanie
iglastym – 11 taksonów (2,4% caákowitej liczby drzew) – najliczniejszym gatunkiem jest modrzew europejski (23 drzewa; tab. 1). Mniejszą liczbĊ stanowią
Ğwierk pospolity i sosna wejmutka, a egzemplarze pojedyncze to Ğwierk káujący,
sosna czarna i himalajska.
W parku zachowaáy siĊ gatunki rzadkie: tulipanowiec amerykaĔski, miáorząb
dwuklapowy, choina kanadyjska, daglezja zielona, które rosną w najbliĪszym
otoczeniu budowli paáacowej i naleĪą do najstarszej grupy drzew. Substancja
60
K. Pudelska, K. Rojek
Tabela 1. Zestawienie liczbowe gatunków drzew najliczniej wystĊpujących na terenie parku w Czesáawicach
Table 1. List of trees species most frequent in a park in Czeslawice
Lp.
No.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
Nazwa gatunkowa
Species name
Ulmus laevis
Fraxinus excelsior
Alnus glutinosa
Tilia cordata
Acer platanoides
Carpinus betulus
Betula pendula
Aesculus hippocastanum
Robinia pseudoacacia
Acer pseudoplatanus
Ulmus glabra
Populus nigra
Larix europaea
Salix alba
Betula pubescens
Quercus robur
Prunus padus
Picea abies
Pinus strobus
Populus alba
Prunus cerasus
Corylus avellana
Magnolia ×soulangeana
Malus domestica
Populus nigra ‘Italica’
Populus tremula
Prunus avium
Thuja occidentalis
Acer negundo
Crataegus monogyna
Juniperus wirginiana
Prunus sp.
Sorbus aucuparia
Acer platanoides ‘Reitenbachii’
Acer platanoides ‘Schwedleri’
Coryllus maxima ‘Purpurea’
Gingko biloba
Gleditschia triacanthos
Picea pungens
Pinus nigra
Pinus wallichiana
Pseudotsuga menziesii
Tilia platyphyllos
Tsuga canadensis
Liriodendron tulipifera
wiąz szypuákowy
jesion wyniosáy
olsza czarna
lipa drobnolistna
klon pospolity
grab pospolity
brzoza brodawkowata
kasztanowiec zwyczajny
robinia akacjowa
klon jawor
wiąz górski
topola czarna
modrzew europejski
wierzba biaáa
brzoza omszona
dąb szypuákowy
czeremcha zwyczajna
Ğwierk pospolity
sosna wejmutka
topola biaáa
wiĞnia pospolita
leszczyna pospolita
magnolia poĞrednia
jabáoĔ domowa
topola czarna
topola drĪąca
czereĞnia ptasia
Īywotnik zachodni
klon jesionolistny
gáóg jednoszyjkowy
jaáowiec wirginijski
Ğliwa
jarząb pospolity
klon pospolity
klon pospolity
leszczyna poáudniowa
miáorząb dwuklapowy
glediczja trójcierniowa
Ğwierk káujący
sosna czarna
sosna himalajska
daglezja zielona
lipa szerokolistna
choina kanadyjska
tulipanowiec amerykaĔski
Udziaá
Liczba drzew
procentowy
Number of trees
Percentage
372
16,58
300
13,37
270
12,04
227
10,12
186
8,29
180
8,02
150
6,69
125
5,57
102
4,55
84
3,74
50
2,23
32
1,43
23
1,03
15
0,67
14
0,62
14
0,62
12
0,53
11
0,49
7
0,31
7
0,31
7
0,31
6
0,27
4
0,18
4
0,18
4
0,18
3
0,13
3
0,13
3
0,13
2
0,09
2
0,09
2
0,09
2
0,09
2
0,09
1
0,04
1
0,04
1
0,04
1
0,04
1
0,04
1
0,04
1
0,04
1
0,04
1
0,04
1
0,04
1
0,04
1
0,04
ZMIANY W STRUKTURZE DRZEWOSTANU W XIX-WIECZNYM PARKU W CZESàAWICACH
61
zabytkowa, pochodząca z czasów realizacji projektu, licząca powyĪej 125 lat,
reprezentowana jest przez: modrzew europejski (130 lat), lipĊ drobnolistną
i daglezjĊ zieloną (125 lat) oraz lipĊ drobnolistną –150 lat i miáorząb dwuklapowy osiągający 158 lat, które Kronenberg prawdopodobnie wáączyá do swojej
koncepcji. 5% ogólnej liczby drzew pochodzi z okresu, kiedy majątek naleĪaá do
córki Wernickich Zofii i jej mĊĪa Bronisáawa Lilpopa, a nastĊpnie Tadeusza
Milowicza (lata 1900–1920). Są to gatunki w wieku od 110 do 90 lat: lipy drobnolistne, kasztanowce i wiązy zwyczajne, klony zwyczajne i jawory rosnące na
terenach wyĪej poáoĪonych oraz olsze czarne, wierzby, topole tworzące grupy
w dolinach rzeki i wzdáuĪ brzegów stawów. SpoĞród nich wiele osiągnĊáo obwody pni pozwalające na ich typowanie jako okazy pomnikowe.
Obecnie na terenie parku roĞnie 6 drzew zakwalifikowanych jako pomniki
przyrody: miáorząb dwuklapowy, modrzew europejski, dwie sosny wejmutki
i dwie lipy drobnolistne (tab. 2). Inwentaryzacja przeprowadzona w 2011 r. wykazaáa, Īe kolejnych 106 okazów reprezentujących 15 taksonów speánia te wymagania. Są to 22 olsze czarne (Alnus glutinosa), których obwody pni osiągają
225–350 cm, 19 brzóz brodawkowatych (Betula pendula Roth; obwody pni od
200 do 240 cm), 12 wiązów szypuákowych (Ulmus laevis Pall.; o obwodach
230–305 cm), 11 jesionów wyniosáych (Fraxinus excelsior L.; 250–360 cm),
9 lip drobnolistnych (Tilia cordata Mill.; 310–480 cm), 8 modrzewi europejskich (Larix europaea; 248–350 cm) oraz klony pospolite (Acer platanoides L. –
7 drzew), graby pospolite (Carpinus betulus L. – 6 drzew), kasztanowce zwyczajne (Aesculus hippocastanum L. – 4), jawory (Acer pseudoplatanus L. – 4),
trzy okazy wierzby biaáej (Salix alba), dwa wiązy górskie (Ulmus gabra) oraz
pojedyncze drzewa Acer platanoides ‘Schwedleri’, Pseudotsuga menziesii, Betula pubescens.
Tabela 2. Drzewa pomnikowe rosnące na terenie parku w Czesáawicach – 2011 rok
Table 2. Monumental trees growing in a park in Czeslawice – 2011
Lp.
No.
Nr inwentaryzacyjny
Inventory number
Nazwa gatunku
Species name
Obwód pnia w cm
Trunk circumference in cm
1.
58
lipa drobnolistna
385
2.
100
lipa drobnolistna
328
3.
1144
miáorząb dwuklapowy
498
4.
919
modrzew europejski
420
5.
921
sosna wejmutka
375
6.
1312
sosna wejmutka
370
62
K. Pudelska, K. Rojek
PrzewaĪają gatunki rodzime, jak wiązy, jesiony, lipy, klony czy olsze, które
znajdują optymalne warunki rozwoju. Obecnie, tak jak przewidywaáa koncepcja
Waleriana Kronenberga, stanowią one kanwĊ ukáadu ogrodowego, masywów
i grup. Wyjątkiem jest robinia akacjowa, gatunek inwazyjny pochodzący z Ameryki Póánocnej, który wystĊpuje w znacznej liczebnoĞci (4% ogólnej liczby
drzewostanu).
ZróĪnicowany wiekowo drzewostan jest w zadowalającym stanie. WiĊkszoĞü
drzew jest w dobrej kondycji. Wyjątek stanowią kasztanowce, które wymagają
leczenia ze wzglĊdu na szrotówka kasztanowcowiaczka. Drzewostan wymaga
niewielkiej korekty – gáównie przeĞwietlenia parku w miejscach nadmiernie
zagĊszczonych, usuniĊcia máodych osobników zaburzających kompozycjĊ
i ograniczających atrakcyjnoĞü ukáadów widokowych, dynamicznych i statycznych, usuniĊcia drzew zagraĪających bezpieczeĔstwu uĪytkowników oraz uzupeánienie istniejących struktur roĞlinnych.
PODSUMOWANIE
Park czesáawicki jest miejscem na LubelszczyĨnie, które ze wzglĊdu na swoje walory historyczne, przyrodnicze i krajobrazowe naleĪy do najlepiej zachowanych. Struktura gatunkowa drzewostanu nie odbiega od pierwotnej kompozycji proponowanej w roku 1886 przez Waleriana Kronenberga. Do chwili obecnej
przewaĪają gatunki rodzime charakteryzujące siĊ sporym zróĪnicowaniem wiekowym, co wpáywa na kondycjĊ drzewostanu oraz decyduje o estetyce zaáoĪenia
paáacowo-parkowego. Okoáo 3% drzewostanu to najstarsza grupa roĞlin reprezentowana gáównie przez lipy i kasztanowce. Zachowaáy siĊ, charakterystyczne
dla rozwiązaĔ projektanta, przestrzenne podziaáy skáadu gatunkowego uwzglĊdniające warunki terenowe. Pozostający w rĊkach prywatnych obiekt zabytkowy
niezmiennie jest waĪnym zespoáem zieleni zabytkowej w krajobrazie rolniczym
gminy NaáĊczów.
PISMIENNICTWO
Anonim. 1897. NaáĊczów i okolice. Przewodnik dla leczących siĊ i lekarzy. Warszawa. Wyd. II.
Kulus V., 1985. Materiaáy do Sáownika artystów polskich, architekci krajobrazu, z. 1.
KoĪuchowski Z., Rogalski M., 1925. Z dziejów dawnego i wspóáczesnego NaáĊczowa. Warszawa.
ss. 231.
Majdecka-StrzeĪek A., Rewaloryzacja parków w dydaktyce Studium Podyplomowego Ochrony
i Konserwacji Zabytkowych ZaáoĪeĔ Ogrodowych. Biblioteka Cyfrowa Politechniki Krakowskiej, 225–226.
Majdecka-StrzeĪek A., 2006. ZaáoĪenia rezydencjalne na Warmii i Mazurach – problemy ochrony,
rewaloryzacji i adaptacji dla potrzeb wspóáczesnych, [w:] Krajobraz ksztaátowany przez kulturĊ rolną, red. K. Máynarczyk, Wyd. UWM, Olsztyn, 51–59.
Tarka M., 1989. Dzieje NaáĊczowa, s. 83–84.
ZMIANY W STRUKTURZE DRZEWOSTANU W XIX-WIECZNYM PARKU W CZESàAWICACH
63
Tarkowski Cz., 2004. Historia Zakáadu DoĞwiadczalnego w Czesáawicach, AktualnoĞci AR
w Lublinie, Lublin, 4(32), 32.
Teodorowicz-CzerepiĔska J., 1987. Inwentaryzacja dendrologiczna drzewostanu, Lublin.
CHANGES IN STAND STRUCTURE OF 19TH CENTURY PARK IN CZESàAWICE
Abstract: Park in Czeslawice was designed in 1886 by Walerian Kronenberg, and it is one of the
best preserved gardens representing calligraphic style. The park covers an area of 18 ha, and in
1977 was listed in the Register of Historic Monuments. At present, in the park there are 2243 trees
with domination of Ulmus laevis (45.7% of the total dendroflora). The most precious are solitary
trees, and 7 specimens classified as a natural monument, including 3 planted in the beginnings of
the park. Most of the trees are in good condition, with the exception of Horse-chestnuts attacked
by horse-chestnut leaf miner.
Key words: park in Czesáawice, dendroflora