TEORIA POZNANIA JAKO RELATYSTYCZNA KONCEPCJA

ANDRZEJ L. ZACHARIASZ
TEORIA POZNANIA
JAKO RELATYSTYCZNA KONCEPCJA
PRAWDY TEORETYCZNEJ
WYDAWNICTWO
UNIWERSYTETU RZESZOWSKIEGO
RZESZÓW 2011
Recenzował
prof. dr hab. TADEUSZ BUKSIŃSKI
Opracowanie redakcyjne i korekta
WŁADYSŁAW WÓJTOWICZ
Opracowanie techniczne
KRYSTYNA BARAN
Projekt okładki
KATARZYNA M. CWYNAR
© Copyright by
Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego
i Andrzej L. Zachariasz
Rzeszów 2011
ISBN 978-83-7338-628-0
651
WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU RZESZOWSKIEGO
35-959 Rzeszów, ul. prof. S. Pigonia 6, tel. 017 872 13 69, tel./fax 017 872 14 26
e-mail: [email protected]; http://wydawnictwo.univ.rzeszow.pl
wydanie I; format B5; ark. wyd. 31,60; ark. druk. 29,5; zlec. red. 90/2010
Druk i oprawa: Drukarnia Uniwersytetu Rzeszowskiego
Spis treści
Od Autora ................................................................................................................................... 11
Wprowadzenie............................................................................................................................ 13
C ZĘ Ś Ć PIERWSZA
TEORIA POZNANIA JAKO PRZEDMIOT NAMYSŁU FILOZOFICZNEGO ............... 17
R oz dz i ał pierwszy
Teoria poznania. Znaczenie, historia pojęcia i przedmiot .......................................................
1. Uwagi wstępne ................................................................................................................
2. „Teoria poznania”. Znaczenie terminu ............................................................................
3. Teoria poznania – historia problemu i pojęcia ................................................................
4. Przedmiot i struktura teorii poznania ..............................................................................
5. Teoria poznania a pozostałe dziedziny filozofii (uwagi końcowe) ..................................
Rozdział drugi
Czy i jak możliwa jest teoria poznania? ...................................................................................
1. Uwagi wstępne ................................................................................................................
2. Pytanie o możliwość poznania i teorii poznania .............................................................
3. Teza o niemożliwości poznania i teorii poznania ............................................................
4. Teoria poznania jako wiedza o procesach poznawczych (poziom epistemiczny): psychologia empiryczna i tzw. psychologia opisowa ...........................................................
5. Teoria poznania jako analiza znaczeń (teoria poznania w ujęciu szkoły analitycznej) ....
6. Teoria poznania jako dyscyplina badająca status poznania teoretycznego ......................
7. Poznanie teoretyczne w strukturze pojęć transcendentalnych (uwagi końcowe) ............
19
19
20
25
30
34
37
37
39
42
47
50
53
57
R oz dz i ał trzeci
Teoria poznania jako namysł nad transcendentalnymi warunkami poznania teoretycznego ... 59
1. Uwagi wstępne ................................................................................................................ 59
2. Teoria poznania, jej pojmowanie i sposoby jej uprawiania ............................................. 60
3. Teoria poznania a pytanie o status prawomocności wiedzy teoretycznej i możliwość jej
uzasadnienia .................................................................................................................... 66
4. Postępowanie konstytutywne jako metoda poznawania pojęć transcendentalnych oraz ich
obowiązywanie i wynikająca z nich powinność .............................................................. 71
5. Teoria poznania jako transcendentalizm koniecznych i konstytutywnych, a zarazem
granicznych warunków pojmowania poznania teoretycznego (uwagi końcowe) ............ 73
5
C ZĘ Ś Ć DRUGA
POZNANIE TEORETYCZNE I PRÓBA JEGO OKREŚLENIA......................................... 75
R oz dz i ał czwarty
Co to jest poznanie i czy jest możliwe? .....................................................................................
1. Uwagi wstępne ................................................................................................................
2. Co to znaczy poznawać? .................................................................................................
3. Poznanie jako działanie ...................................................................................................
4. Rodzaje działania i odpowiadające im poznanie .............................................................
5. Poznanie teoretyczne jako działanie autoteliczne ............................................................
6. Poznanie teoretyczne a praktyka (uwagi końcowe) .........................................................
77
77
78
82
86
89
92
R oz dz i ał piąty
Poznanie teoretyczne a hermeneutyka......................................................................................
1. Uwagi wstępne ...............................................................................................................
2. Dwie tradycje: myślenie hermeneutyczne i poznanie teoretyczne ...................................
3. Czy hermeneutyka jest poznaniem?.................................................................................
4. Zasada koła w hermeneutyce i w poznaniu teoretycznym ...............................................
5. Hermeneutyka a idea końca filozofii (uwagi końcowe) ...................................................
95
95
96
100
104
106
R oz dz i ał szósty
Kryteria i stanowiska w pojmowaniu poznania teoretycznego .............................................. 108
1. Uwagi wstępne ................................................................................................................ 108
2. Kryteria wyróżnienia stanowisk teoriopoznawczych ....................................................... 109
2.1. Źródła wiedzy .......................................................................................................... 109
2.2. Stosunek pojęć do rzeczywistości jako przedmiotu ................................................ 110
2.3. Prawomocność wiedzy teoretycznej ........................................................................ 113
3. Spór o źródła poznania i granice zasadności poszczególnych stanowisk ........................ 114
3.1. Racjonalizm: założenia i jego przedstawiciele ........................................................ 115
3.2. Empiryzm, jego założenia i przedstawiciele ............................................................ 117
3.3. Irracjonalizm (intuicjonizm, mistycyzm), jego założenia i przedstawiciele ............ 121
4. Spór o relację między wiedzą a rzeczywistością, czyli stosunek pojęć do rzeczywistości ...... 125
4.1. Realizm teoriopoznawczy i jego konkretyzacje ...................................................... 126
4.2. Idealizm teoriopoznawczy i jego formuły ............................................................... 128
5. Stanowiska ze względu na status prawomocności poznania teoretycznego..................... 129
5.1. Absolutyzm poznawczy .......................................................................................... 130
5.2. Relatywizm poznawczy ........................................................................................... 131
5.3. Relatyzm poznawczy ............................................................................................... 131
6. Stanowiska teoretyczne a konsekwencje praktyczne dla poznania teoretycznego (uwagi
końcowe) ......................................................................................................................... 132
R oz dz i ał siódmy
Rozum teoretyczny, czyli zasady poznania teoretycznego i ich status. O potrzebie rozumu
przekraczającego........................................................................................................................
1. Uwagi wstępne ................................................................................................................
2. Substancjalne pojmowanie rozumu teoretycznego ..........................................................
3. Desubstancjalizacja i dekategoryzacja rozumu teoretycznego.........................................
4. Rozum teoretyczny jako rozum przekraczający...............................................................
6
133
133
133
136
141
5. Rozum teoretyczny wobec momentów istnienia (bytów) i ich sposobów przejawiania się .... 149
6. Struktura nowego rozumu a problem maksymalizacji myślenia (uwagi końcowe) ......... 152
R oz dz i ał ósmy
Poznanie bezpośrednie a założenia i zapośredniczenia wiedzy teoretycznej. Język a poznanie....
1. Uwagi wstępne ................................................................................................................
2. Idea poznania bezpośredniego jako warunek wiedzy przedmiotowej .............................
3. Bezzałożeniowa teoria poznania .....................................................................................
4. Założenia zewnętrzne i immanentne (wewnętrzne) teorii poznania ................................
4.1. Czym są założenia? ..................................................................................................
4.2. Założenia zewnętrzne ...............................................................................................
4.3. Założenia immanentne (wewnętrzne) teorii poznania ..............................................
5. Teoria poznania a jej zapośredniczenia językowe ...........................................................
6. Język a poznanie (uwagi końcowe) .................................................................................
154
154
157
163
168
168
169
170
171
173
R oz dz i ał dziewiąty
Pojęcia i sądy teoretyczne. Ich rodzaje, status i zakres zasadności ........................................ 176
1. Uwagi wstępne ................................................................................................................ 176
2. Pojęcie i próba jego określenia ........................................................................................ 177
3. Pojęcia teoretyczne i ich rodzaje ..................................................................................... 183
3.1. Pojęcia i ich funkcje ................................................................................................. 187
3.2. Ogólność i indywidualność oraz prawomocność pojęć ........................................... 191
4. Sądy teoretyczne.............................................................................................................. 194
5. Sądy teoretyczne i ich rodzaje ......................................................................................... 196
6. Niejednoznaczność pojęć teoretycznych a status prawomocności wiedzy teoretycznej
(uwagi końcowe) ............................................................................................................. 201
C ZĘ Ś Ć TRZECIA
PODSTAWOWA RELACJA POZNAWCZA A TYPY PRAWOMOCNOŚCI POZNANIA
TEORETYCZNEGO I GRANICE ICH ZASADNOŚCI ....................................................... 203
R oz dz i ał dziesiąty
Ontologiczna koncepcja prawomocności poznania teoretycznego ......................................... 206
1. Uwagi wstępne ................................................................................................................ 206
2. Tożsamość bytu i myśli a platońsko-arystotelesowska idea prawomocności wiedzy teoretycznej .......................................................................................................................... 208
3. Kartezjańska konwersja tezy o tożsamości bytu i myśli i odkrycie roli podmiotu jako warunku uzasadnienia prawomocności wiedzy teoretycznej ............................................... 216
4. Filozofia identyczności Hegla i Schellinga a prawomocność wiedzy teoretycznej ......... 224
5. Teza o tożsamości bytu i myśli i współczesne jej aplikacje (uwagi końcowe) ................ 233
R oz dz i ał jedenasty
Podmiotowe uzasadnienie prawomocności wiedzy teoretycznej a idea transcendentalizmu
1. Uwagi wstępne ................................................................................................................
2. Humowska krytyka metafizycznej koncepcji poznania i wynikające z niej konsekwencje
dla statusu wiedzy teoretycznej ......................................................................................
3. Kantowska propozycja uzasadnienia prawomocności poznania teoretycznego ...............
235
235
236
240
7
4. Pokantowskie modyfikacje idei transcendentalnego uzasadniania prawomocności poznania
teoretycznego .................................................................................................................. 255
5. Historyzm i psychologizm jako formuła podmiotowego uzasadnienia prawomocności
wiedzy teoretycznej (uwagi końcowe) ........................................................................... 257
R oz dz i ał dwunasty
Metoda jako uzasadnienie prawomocności poznania teoretycznego ......................................
1. Uwagi wstępne ...................................................................................................................
2. W kierunku metodologicznej koncepcji prawomocności poznania teoretycznego ............
3. Metoda fenomenologiczna a kwestia prawomocności poznania teoretycznego .................
4. Drugi przewrót kopernikański a kwestia statusu prawomocności nauki ............................
5. Wielość metod a problem relatywizacji poznania teoretycznego (uwagi końcowe)...........
260
260
261
264
276
281
C ZĘ Ś Ć CZWARTA
KONSTYTUCJA WARUNKÓW PODSTAWOWEJ RELACJI POZNANIA
TEORETYCZNEGO I ICH STATUS ..................................................................................... 283
Rozdział trzynasty
Człowiek jako byt w świecie a działanie ...................................................................................
1. Uwagi wstępne ................................................................................................................
2. Człowiek i jego pierwotne doświadczenie własnego istnienia i tego, co go otacza .........
3. Działanie jako sposób realizacji bytu ludzkiego ..............................................................
4. Działanie i jego warunki a problem konstytucji poznania teoretycznego (uwagi końcowe) ....
285
285
285
288
290
R oz dz i ał czternasty
Podmiot poznania teoretycznego i jego konstytucja ................................................................
1. Uwagi wstępne ................................................................................................................
2. Podmiot jako warunek poznania .....................................................................................
3. „Ja” jako warunek podmiotu poznania ............................................................................
3.1. „Ja” a samoświadomość jako zdolność uprzedmiatawiania .....................................
3.2. „Ja” a czysta świadomość jako warunek poznania ...................................................
4. Zmysłowość jako warunek podmiotu poznania ...............................................................
5. Konstytucja znaczeń cielesności bytu ludzkiego .............................................................
6. Działanie a konstytuowanie się znaczeń świata zewnętrznego ........................................
7. Konstytucja podmiotu poznania w ramach znaczeń teoretycznych (uwagi końcowe).....
294
294
294
298
299
304
307
310
313
320
R oz dz i ał piętnasty
Przedmiot poznania teoretycznego i jego konstytucja .............................................................
1. Uwagi wstępne ................................................................................................................
2. Przedmiot jako warunek poznania teoretycznego ............................................................
3. Działanie a rzeczywistość jako przedmiot .......................................................................
4. Rzeczywistość jako oporność a przedmiot poznania teoretycznego ................................
5. Znaczenia a rzeczywistość zmysłowa (materialna) jako przedmiot działania ..................
6. Znaczenia a problem tzw. przedmiotu immanentnego, czyli myśl jako przedmiot
działania .........................................................................................................................
7. Przedmiot działania a problem jego statusu i struktury ...................................................
8. Rzeczywistość jako przedmiot poznania teoretycznego ..................................................
9. Rzeczywistość jako przedmiot poznania a „rzecz sama w sobie” (uwagi końcowe) .......
8
323
323
324
330
333
338
340
342
346
350
R oz dz i ał szesnasty
Metoda poznania teoretycznego a problem jej konstytucji ..................................................... 353
1. Uwagi wstępne ................................................................................................................
2. Metoda jako warunek poznania teoretycznego ................................................................
3. Podstawy konstytucji metody ..........................................................................................
4. Metoda jako forma działania ...........................................................................................
5. Konstytucja metody działania .........................................................................................
6. Metoda jako system znaczeń ...........................................................................................
7. Konstytucja metody poznania teoretycznego ..................................................................
8. Metoda jako formuła działania poznawczego (uwagi końcowe) .....................................
353
353
355
358
359
362
364
368
C ZĘ Ś Ć PIĄTA
PRAWDA JAKO KATEGORIA TEORETYCZNA A STATUS PRAWOMOCNOŚCI
WIEDZY TEORETYCZNEJ ................................................................................................... 369
R oz dz i ał siedemnasty
Prawda jako kategoria języka. Pojęcie i jego znaczenia .........................................................
1. Uwagi wstępne ................................................................................................................
2. Prawda jako wyrażenie językowe (pojęcie języka i jej znaczenia) ..................................
3. Prawda jako kategoria działania praktycznego (pojęcie rozumu praktycznego) ..............
4. Czy prawda jest pojęciem konstytutywnym języka poznania teoretycznego? ................
5. Prawda teoretyczna a prawda praktyczna jako pojęcia języka w perspektywie namysłu
filozoficznego (uwagi końcowe) .....................................................................................
371
371
371
376
379
383
R oz dz i ał osiemnasty
Prawda jako kategoria teoretyczna a problem jej statusu ...................................................... 385
1. Uwagi wstępne ................................................................................................................ 385
2. Prawda i historyczne próby jej określenia ....................................................................... 386
3. Prawda jako adekwatność................................................................................................ 390
4. Prawda a problem sądu i formuła jej wyrazu ................................................................... 393
5. Prawda a problem tzw. kryteriów dodatkowych (uzupełniających) ................................ 396
6. Oczywistość a prawda i problem jej definicji .................................................................. 400
7. Formuła prawdy oraz prawda jako wartość i idea regulatywna poznania teoretycznego
(uwagi końcowe) ............................................................................................................. 402
R oz dz i ał dziewiętnasty
Prawda a status prawomocności poznania teoretycznego .......................................................
1. Uwagi wstępne ................................................................................................................
2. Relatywizm a prawda ......................................................................................................
3. Formuła prawdy a relatywizm .........................................................................................
4. Relatywność prawdy a status wiedzy...............................................................................
5. Granice zasadności relatywizmu teoretycznego (uwagi końcowe) ..................................
404
404
405
415
417
419
R oz dz i ał dwudziesty
Relatywizm i jego aktualność a prawomocność poznania teoretycznego ...............................
1. Uwagi wstępne ...................................................................................................................
2. Relatywizm w myśli współczesnej i w tradycji ..................................................................
3. Relatywizm i jego rodzaje ..................................................................................................
4. Warunki przezwyciężenia relatywizmu (uwagi końcowe) .................................................
423
423
423
431
436
9
R oz dz i ał dwudziesty pierwszy
Relatyzm a system jako formuła wyrażania prawdy ...............................................................
1. Uwagi wstępne ................................................................................................................
2. System jako formuła wyrażania prawdy teoretycznej (myślenia teoretycznego) .............
3. Prawda i granice jej zasadności w ramach systemu .........................................................
4. Wielość systemów i ich wzajemna relatywizacja. ...........................................................
5. Relatyzm prawdy jako alternatywa nihilizmu i absolutyzmu poznawczego (uwagi końcowe)
442
442
443
451
456
458
Zakończenie
Relatyzm a sceptycyzm, agnostycyzm i nihilizm poznawczy .................................................. 460
Indeks nazwisk ........................................................................................................................... 466
10