Zęby ichtiozaura - Wirtualne Muzea Małopolski

Zęby ichtiozaura
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Czas powstania jura górna — oksford Miejsce powstania Zalas, Polska Wymiary wysokość: 3 szt. o wymiarach: 6 x 6 x 3 cm, 5 x 4 x 3 cm, 5 x 3 x 2 cm Numer inwentarzowy brak Muzeum Muzeum Geologiczne WGGiOS AGH Tematy natura, wydobyte z ziemi Technika proces fosylizacji Materiał skamieniałość Prawa do obiektu Muzeum Geologiczne WGGiOŚ AGH Prawa do wizerunków cyfrowych domena publiczna Digitalizacja RPD MIK, projekt Wirtualne Muzea Małopolski Tagi skamieniałość, 3D, 3D unity, 3D plus Ichtiozaur (Ichthyosaurus) to reprezentant gatunku gadów morskich, który pojawił się we wczesnym triasie i wymarł w turonie, 90 mln lat temu. Jego nazwa pochodzi od greckich słów ichtio — ryba, oraz sauros — jaszczur. Ichtiozaury posiadały uzębiony pysk, gdzie w jednej szczęce ich liczba mogła osiągać liczbę dwustu. Zęby usytuowane były w jednym szeregu, w jednakowej formie, ostro zakończone.Prezentowane okazy to skamieniałości z zachowanymi pojedynczo trzema zębami rybojaszczura datowanymi na okres jury górnej, a więc od —163 mln do —145 mln lat temu.
Opracowanie: Redakcja WMM, CC­BY 3.0 PL
Ichtiozaury
Ichtiozaury, zwane inaczej rybojaszczurami, królowały w wodach oceanów przez 155 milionów lat. Żadnemu innemu czworonogowi (z wyjątkiem waleni) nie udało się w takim stylu powrócić do środowiska wodnego. Jednak do dziś nie wiemy, skąd dokładnie wzięły się ichtiozaury i dlaczego bezpotomnie wyginęły na długo przed dinozaurami.
Pierwszy gatunek został prawidłowo rozpoznany jako gad morski i otrzymał nazwę Ichthyosaurus communis (czyli „rybojaszczur pospolity”). Na jego szkielet trafiła młoda kolekcjonerka skamieniałości Mary Anning w 1811 roku. Do zdarzenia doszło w zatoce Lyme Regis w południowej Anglii. W tamtejszych klifach do dziś można znaleźć liczne szczątki mieszkańców wczesnojurajskiego morza. Natomiast sama nazwa „ichtiozaur” została użyta w 1821 roku, czyli aż dwie dekady wcześniej niż słowo „dinozaur”.
Te wspaniałe gady występowały w całej gamie rozmiarów. Najmniejsze osobniki osiągały rozmiary kilkudziesięciu centymetrów długości, a największe — do ponad 15 metrów! Zdarzały się takie ichtiozaury, które osiągały rozmiary nawet do 18 metrów, a ich czaszka miała wówczas aż 3 metry długości. Typowym rodzajem jest dobrze znany jurajski Ichthyosaurus, od którego pochodzi właśnie nazwa grupy. Miał on opływowe ciało, w którym głowa płynnie przechodziła w tułów oraz wiosłowate kończyny, służące do sterowania. Jego głównym narządem napędowym były boczne wygięcia ciała i ogona, który zakończony był pionową płetwą. Końcowy odcinek kręgosłupa (złożony z dyskowatych kręgów) skierowany był ku dołowi i wnikał jednocześnie do dolnego płata płetwy ogonowej, natomiast płat górny nie posiadał kostnego szkieletu. Ichtiozaur miał bardzo wydłużoną czaszkę, a szczęki uzbrojone były w liczne, ostre zęby. Całość prezentowała się, jak groźny, wyciągnięty „pysk”. Oczy ichtiozaura były bardzo duże, a nozdrza daleko cofnięte ku tyłowi, co stanowiło kolejne przystosowanie tego gada do wodnego środowiska.
Ichtiozaury były do tego stopnia przystosowane do życia w wodzie, że prawdopodobnie nigdy nie wychodziły na ląd. Gdy przypadkowo zostały wyrzucone na brzeg, poruszały się równie niezdarnie, jak współcześnie żyjące walenie. Ponieważ nie mogły składać swoich jaj na brzegu, rozmnażały się pod wodą. Udało się nawet znaleźć kilka szkieletów dorosłych osobników wraz ze szkielecikami niedojrzałych płodów wewnątrz. Dzięki szczątkom samic, które padły podczas porodu, wiemy iż młode ichtiozaury rodziły się ogonem naprzód.
Pochodzenie ichtiozaurów nadal nie jest do końca jasne. Gady te w zapisie kopalnym pojawiają się nagle, w pełni już uformowane. Wcześniej przedstawiciele gatunków mezozoicznych charakteryzowali się już większością wyspecjalizowanych cech, które określały właśnie tę grupę. Dalsza ewolucja polegała na konkretnym przystosowaniu się do najrozmaitszych trybów życia, na przykład niektóre formy żywiły się mięczakami i tym samym rozwinęły się u nich spłaszczone zęby do miażdżenia muszli. Inne z kolei miały krótką żuchwę, a górna szczęka była wydłużona w charakterystyczny „miecz”, jak u włócznika.
Niezwykle tajemniczo wygląda również kres ichtiozaurów. W triasie przybywało ich w zawrotnym tempie, we wczesnej jurze charakteryzowały się ogromną różnorodnością, a po tym nastąpił ich powolny upadek. W kredzie pozostał już tylko jeden rodzaj — Platypterygius — który wymarł mniej więcej 90 milionów lat temu, a więc na długo przed tym, jak z powierzchni ziemi zniknęły dinozaury. Zdarzały się czasem pewne doniesienia o młodszych szczątkach ichtiozaurów, jednak zawsze były to błędne tropy, na przykład popełniano błędy podczas datowania lub źle interpretowano dane znalezisko.
Szczątki znad Wisły
W Polsce zwykle znajdowano jedynie pojedyncze kręgi ichtiozaurów, o charakterystycznym przekroju, a także zęby i fragmenty szczęk. W 2009 roku pod Tarnowskimi Górami pewna licealistka znalazła szczękę niezbyt dużego ichtiozaura z triasu. Szczęki i zęby tych gadów znane są również z późnojurajskich wapieni jury polskiej — okolice Częstochowy i Wielunia. Tego typu znaleziska odkryto również w złożach fosforytowych niedaleko Annopola nad Wisłą. A skąd w Polsce znalazły się szczątki tych gadów? Obecność ichtiozaurów na naszych terenach należała do rzadkości, gdyż tereny te pokrywały wówczas płytkie morza. Jeśli jednak jakiś osobnik się pojawił, a następnie zginął, jego ciałem żywili się padlinożercy. Stąd znaleziska np. z Annopola są tak fragmentaryczne.
Opracowanie: Anna Berestecka (Redakcja WMM), CC­BY 3.0 PL
Bibliografia:
Encyklopedia Audiowizualna Britannica, Kurpisz S.A., Poznań 2006, cz. I: Zoologia (na podstawie Britannica­ edycja polska, s. 64­65);
Machalski Marcin, Sekrety rybojaszczurów
, „Focus.pl” (2010)
.
Tagi: Muzeum Geologiczne ING PAN Amonity z obszaru krakowskiego
Pod koniec triasu i na początku jury utwory węglanowe były niszczone i usuwane z obszaru lądowego. Środkowojurajskie morze wkroczyło w okolice Krakowa w górnym batonie i trwało nieprzerwanie aż do kimerydu. W batonie lokalnie osadzały się glinki używane niegdyś do wyrobu materiałów ogniotrwałych (glinki grójeckie). Znajdywano w nich liczne odciski roślin.
Młodszymi i szerzej rozprzestrzenionymi osadami jury środkowej (kelowej) są słabo scementowane piaski. Ponad nimi leżą piaszczyste wapienie krynoidowe zawierające liczne skamieniałości: ramienionogi, małże, belemnity, jeżowce i amonity z rodzajów Macrocephalites i Phylloceras. W stropie tych wapieni pojawia się warstwa bulasta (fragmenty skał keloweju w żelazomanganowych powłokach), czasami ścięta powierzchnią erozyjną o charakterze twardego dna, tak jak to ma miejsce w Zalasie koło Krzeszowic. Wyżej w profilu występują wapienie zwane oolitem balińskim zawierające liczne ooidy żelaziste. Warstwa oolitowa, lub w wypadku jej braku bulasta, pokryta jest często stromatolitem — skamieniałym przejawem działalności alg bądź bakterii. Utwory oksfordu to różowe, żółte, czerwone i szare wapienie margliste, szare margle gąbkowe, wapienie płytowe, uławicone i skaliste. Liczne odsłonięcia skał jurajskich w rejonie Krakowa opisywane są w literaturze paleontologicznej i sedymentologicznej.
Balin koło Chrzanowa, Czerna koło Krzeszowic i Dolina Racławki to najbardziej znane miejsca występowania bogatego w faunę kelowejską oolitu balińskiego. Odsłonięcie w nadkładzie kamieniołomu porfiru w Zalasie koło Krzeszowic i małe łomy wapieni w Podłężu koło Brodeł pozwoliły na zebranie kolekcji kilkudzisięciu gatunków amonitów. Wśród nich znajdują się okazy dużych, dorosłych osobników z gatunku Creniceras crenatum (Brugière) osiągających maksymalnie 20 mm średnicy, jak i średniej wielkości (kilkadziesiąt centymetrów) amonity z rodzajów Macrocephalites, Phylloceras i Perisphinctes. Do kolekcjonerskich rzadkości należą: Gregoryceras tenuisculptum Gygi i Bullatimorphites bullatus znajdywane jako pojedyncze egzemparze. Spośród ciekawostek można wymienić dobrze zachowane i znacznych rozmiarów okazy Euaspidoceras paucituberkulatum Arkell i Peltoceratoides constantii (d'Orb.) pozyskane w 1998 roku. Amonity to wymarła grupa głowonogów zewnątrzszkieletowych żyjących od dewonu po kredę.
Podlegały one szybkiej ewolucji, dzięki czemu bywają wykorzystywane w stratygrafii do wyróżniania poziomów amonitowych, z których każdy scharakteryzowany jest jednym lub zespołem charakterystycznych amonitów. Powszechność ich występowania, łatwość znalezienia i uroda muszli, ośródek i odcisków powodują, że jest to jedna z najpopularniejszych skamieniałości wśród kolekcjonerów. Często obserwuje się wtórną mineralizację muszli i komór powietrznych. Kalcyt, baryt, piryt, chalcedon i kwarc zastępują niejednokrotnie aragonitowe skorupy amonitów.
Opracowanie: Remigiusz Molenda (Muzeum Geologiczne WGGiOŚ AGH), © wszystkie prawa zastrzeżone
Zobacz w zbiorach Wirtualnych Muzeów Małopolski:
Amonit „
Euaspidoceras paucituberkulatum Arkell
”
Amonit zmineralizowany kwarcem i chalcedonem Zęby ichtiozaura
Tagi: Muzeum Geologiczne WGGiOS AGH, skamieniałość, Muzeum Geologiczne ING PAN