Praktyczne aspekty eradykacji ważnych, wybranych czynników

Praktyczne aspekty eradykacji ważnych, wybranych czynników zakaźnych świń
Zakaźne zanikowe zapalenie nosa jest chorobą opisaną po raz pierwszy na początku XIX w. Od
tego czasu poglądy na temat etiologii, patogenezy i epidemiologii tej choroby ulegały stałej
ewolucji. Obecnie rozróżnia się dwie różne jednostki chorobowe : zakaźne zanikowe zapalenie nosa
(progressive atrophic rhinitis – PAR) oraz nieprogresywne zakaźne zanikowe zapalenie nosa
(nonprogressive atrophic rhinitis – NPAR). Czynnikami etiologicznymi obu tych jednostek
chorobowych są odpowiednio: Pastereulla multocida (Pm) i Bordetella bronchiseptica (Bbr).
W przebiegu progresywnego zakaźnego zanikowego zapalenia nosa czynnikami etiologicznymi są
oba te patogeny, natomiast w przypadku nieprogresywnego zakaźnego zapalenia nosa czynnikiem
etiologicznym jest Bordetella bronchiseptica (Bbr). Nieprogresywne zanikowe zapalenie nosa
dotyczy przede wszystkim prosiąt w okresie pierwszych 3-6 tygodni życia, podczas gdy
progresywne zakaźne, zanikowe zapalenie nosa nie ma jasnych ograniczeń wiekowych i może
dotyczyć każdej grupy świń; najczęściej jednak w ciągu pierwszych 3-4 miesięcy życia.
Czynnikami predysponującymi do wystąpienia obu form choroby jest uszkodzenie błon śluzowych
przez wirusy (cytomegalowirusy, PRRS, PCV2, SIV, PRV ), czynniki bakteryjne (mykoplasma
hyorhnis, mykoplasma hyopneumoniae, App) oraz złe warunki środowiskowe (kurz, grzyby,
niewłaściwy mikroklimat).
W rozwoju obu form choroby główne znaczenie mają toksynotwórcze dermonekrotoksyczne
szczepy Pastereulla multocida (Pm) oraz, posiadające podobne właściwości, pałeczki Bordetella
bronchiseptica (Bbr). Obie te toksyny powodują uszkodzenie małżowin nosowych i deformację
trzewioczaszki. Do zakażenia prosiąt dochodzić może już w pierwszym dniu ich życia. Niekiedy w
stadach dotkniętych tą chorobą objawy kliniczne pojawiają się dopiero u zwierząt dorosłych.
Mechanizm kolonizacji błony śluzowej jamy nosowej świń przez Pm prowadzących do
progresywnego zakaźnego zanikowego zapalenia nosa nie jest do końca wyjaśniony.
Prawdopodobnie sprzyjającymi warunkami umożliwiającymi zasiedlanie jam nosowych przez Pm
jest uszkodzenie błony śluzowej czynnikami chemicznymi lub innymi koinfekcjami. W
mechanizmie patogenezy na pierwszy plan wysuwa się przewaga procesów osteolizy nad procesami
osteogenezy. Dynamika tych zmian jest szczególnie wyraźna w przypadku jednoczesnego
oddziaływania toksyn wytwarzanych przez Pm i Bbr. Objawy kliniczne mogą pojawić się u prosiąt
w wieku ok. 3-4 tygodni. Początkowo jest to śluzowy lub śluzowo-ropny wypływ z nosa, kichanie
oraz lekki kaszel; dodatkowo pojawia się łzawienie. Następnym objawem jest śluzowo-krwisty lub
krwisty wypływ z nosa a wraz z wiekiem deformacja trzewioczaszki. Współistniejące koinfekcje
bakteryjne i wirusowe poszerzają objawy kliniczne o nieżyt górnych dróg oddechowych, duszności
i zapalenie płuc. W konsekwencji obserwuje się wyraźne osłabienie tempa przyrostów (o ok. 100g
dziennie) oraz zwiększenie współczynnika zużycia paszy.
Ponieważ progresywne zakaźne zanikowe zapalenie błony śluzowej nosa ma poważne następstwa
ekonomiczne, w kilku krajach Europy podjęto badania nad możliwością eradykacji toksynogennych
Pm i Bbr. Po raz pierwszy próby eliminacji tej choroby ze stad podjęto w Holandii, a następnie
program ten z powodzeniem realizowano w Austrii. Właściwy program, w obu tych krajach,
poprzedzony był działaniami pilotażowymi określającymi intensywność zakażenia stad. Po
wstępnych analizach opracowano właściwy program postępowania.
Ogólnokrajowy program zwalczania i monitoringu zakaźnego zanikowego zapalenia błony
śluzowej nosa w Austrii
Opisany program kontroli i zwalczania zakaźnego zanikowego zapalenia błony śluzowej nosa u
trzody chlewnej opracowano wg modelu holenderskiej służby weterynaryjnej, w ścisłej współpracy
z jednym z najlepszych ekspertów w tej dziedzinie Dr. Martinem de Jongen. W jego tworzeniu
uczestniczyły związki hodowców trzody chlewnej i służby weterynaryjne poszczególnych landów,
Uniwersytet Medycyny Weterynaryjnej w Wiedniu oraz lekarze weterynarii wolnej praktyki. W
wyniku intensywnej wymiany doświadczeń i po wnikliwej dyskusji z służbami weterynaryjnymi
oraz związkami hodowców powzięto decyzję o wdrożeniu programu. Jesienią 1999 roku rozpoczęto
pierwsze badania, w wyniku których ustalono stopień zakażenia i występowania zakaźnego
zanikowego zapalenia błony śluzowej nosa w gospodarstwach zarodowych w Austrii. Próby
pobierano z nosa i migdałów od świń według wcześniej ustalonego planu próbobrania. Następnie
wykorzystując metodę polimeryzacji łańcuchowej, badano na obecności toksynogennych Pm. W
zależności od liczby wyników dodatnich zapadały dalsze decyzje. Ferma po usunięciu z niej
zwierząt reagujących dodatnio w testach mogła w dalszym ciągu uczestniczyć w programie lub też
włączyć się do niego w terminie późniejszym. Musiała jednak dostosować technologię i
zarządzanie do zaleceń programu przejściowego. W ramach tego programu zalecono szczepienia
zapobiegawcze oraz terapię farmakologiczną chorych zwierząt. Dodatkowo wprowadzano także
zmiany w zarządzaniu i technologii produkcji z koniecznością bezwzględnego przestrzegania
systemu „całe pomieszczenie pełne, całe pomieszczenie puste”, szczególnie w odniesieniu do
sektorów porodowych i odchowu prosiąt.
Schemat pobierania prób
Zasady próbobrania polegały na przebadaniu w fermie wszystkich loch stada podstawowego i
knurów. Jeśli w wyniku przeprowadzonych badań odsetek świń reagujących dodatnio była większa
niż 25%, wówczas ferma zostawała obowiązkowo włączona do programu przejściowego lub stado
podlegało depopulacji. Ponowne zasiedlenie fermy możliwe było tylko materiałem wolnym od
toksynotwórczych Pm. Jeśli odsetek wyników dodatnich w badaniu wymazów z nosa i migdałków
metodą PCR był mniejszy niż 25%, wówczas likwidacji i usunięciu z fermy podlegały zwierzęta
zakażone. W kolejnym etapie, w ramach uzupełniającego badania stada podstawowego pobierano
próby od 30% loch i 20% loszek. Jeśli w tym etapie ponownie uzyskiwano wyniki dodatnie,
zwierzęta zarażone likwidowano i powtarzano procedurę próbobrania ponownie. Jeśli natomiast
uzyskiwano wszystkie wyniki ujemne, w kolejnej turze badań pobierano tylko 30% loch stada
podstawowego.
Jeśli wszystkie trzy cykle badań dały wyniki ujemne, wówczas gospodarstwo otrzymywało status
„fermy wolnej” od toksynotwórczej Pm i certyfikat. Status ten weryfikowany był następnie w
ramach programu monitorującego.
Certyfikat zobowiązywał do podjęcia odpowiednich kroków w zakresie technologii produkcji i
utrzymania zwierząt. Konieczne było bezwzględne. przestrzeganie zasady „całe pomieszczenie
pełne, całe pomieszczenie puste”, rozdzielenie różnych grup wiekowych zwierząt oraz usunięcie ze
stada świń, które podczas programu poddane były tylko jednorazowemu badaniu wymazów z nosa i
migdałków. Dodatkowo właściciele zwierząt pisemnie musieli potwierdzić, że w okresie 6 tygodni
poprzedzających pobranie prób nie stosowali u badanych świń antybiotyków. W celu sprawdzenia
zgodności oświadczeń posługując się w każdym cyklu badań testem inhibitorowym badano próby
moczu oraz surowic na obecność pozostałości antybiotyków (próby na 3 lochach).
Zasady postępowania przy pobieraniu prób do badań
Po unieruchomieniu zwierzęcia (pętlą założoną na górną szczękę) pobierano wymazy z dwóch
otworów nosowych i z migdałków. Aby pobrać wymazy z migdałków niezbędny był specjalnie do
tego celu wyprodukowany klin umożliwiający swobodny dostęp do sklepienia podniebienia i
migdałków. Aby właściwie pobrać materiał z migdałków należało wymazówką wykonywać ruchy
posuwiste w obrębie ich powierzchni, przy czym czynność ta winna trwać co najmniej 30 sekund.
Następnie wymazówki te należało natychmiast włożyć do odpowiedniego podłoża. Identyfikacja
prób oparta była o protokoły dostarczone przez laboratoria, w oparciu o system kodów kreskowych.
Analiza prób
Próby przesyłano do licencjonowanych laboratoriów, gdzie poddawane były inkubacji przez okres
16 – 24 godzin w temperaturze 37°C. Bezpośrednio po tym inkubowany materiał z nosa i migdałów
zwierzęcia został pulowany i badany metodą polimeryzacji łańcuchowej - PCR na obecność
toksycznych Pm.
Wyniki badań były natychmiast przesyłane właściwym służbom weterynaryjnym i związkom
hodowców a te przekazywały je dalej opiekunowi weterynaryjnemu a także właścicielowi zwierząt.
W przypadku pozytywnych wyników badań zwierzęta zakażone zostały natychmiast usunąć ze
stada.
Ogólnokrajowy program monitoringu zakaźnego zanikowego zapalenia błony śluzowej nosa
W kolejnym etapie w austriackich fermach hodowlanych kontynuowano w ramach zwalczania
zakaźnego zanikowego zapalenia błony śluzowej nosa program monitoringowy, do którego
włączono wszystkie gospodarstwa, które uzyskały wcześniej status „wolny od toksynotwórczych
Pm”.
Program ten przewidywał trzykrotne pobieranie prób w ciągu roku w odstępach
czteromiesięcznych. Ferma uzyskała powyższy certyfikat, jeśli w ciągu dwuletniego okresu
uczestnictwa w programie uzyskała zawsze ujemne wyniki badań na obecność toksynotwórczych
Pm i nie przeprowadzała w tym czasie szczepień przeciwko zakaźnemu zanikowemu zapaleniu
błony śluzowej nosa. Dodatkowo do takich gospodarstw wolno wprowadzać zwierzęta jedynie z
ferm o podobnym statusie zdrowotnym i jednocześnie po ich wprowadzeniu należało poddać je
jednokrotnemu badaniu wymazów z nosa oraz migdałków metodą PCR.
W przypadku wykrycia w badaniach monitoringowych jednego zwierzęcia zakażonego
przeprowadzało się badania uzupełniające na 30% zwierząt pochodzących z tego samego stada oraz
na 2-3 świniach z tego samego pomieszczenia fermy, z którego pochodziły podejrzane zwierzęta.
W przypadku wykrycia więcej niż jednego zwierzęcia zakażonego ferma traciła certyfikat.
Fermy zarodowe, w których wcześniej występowały zakażenia toksynotwórczymi szczepami Pm
zalecano przed przystąpieniem do programu certyfikacji przeprowadzanie szczepień do czasu
całkowitej wymiany loch (około 3 lata) oraz zmiany w technologii produkcji wprowadzając
bezwzględne przestrzeganie zasady „całe pomieszczenie pełne, całe pomieszczenie puste”,
szczególnie w sektorach porodowym oraz odchowu prosiąt i rozdzielenie różnych grup wiekowych
zwierząt
Certyfikacja ferm
Warunkiem niezbędnym do uzyskania certyfikatu przez fermę było:
- w ramach programu monitorującego, gospodarstwo musiało przejść co najmniej 6 cykli badań
kontrolnych (okres 2 lat) i uzyskać wyniki ujemne.
- w okresie 1 roku (3 tury badań) nie wolno było prowadzić szczepień zapobiegawczych przeciwko
toksynotwórczej Pm. Potwierdzone to było oświadczeniami właściciela zwierząt oraz lekarza
weterynarii opiekującego się fermą. Wiarygodność oświadczeń weryfikowana była przed upływem
dwóch lat po zakończeniu szczepień badaniami serologicznymi.
- przed pobraniem próbek nie wolno było poddawać badanych zwierząt kuracji antybiotykowej.
- w trakcie certyfikacji fermy należało w każdym cyklu badań dodatkowo pobrać krew od 6
zwierząt ze stada (2 loszki, 2 maciory i 2 warchlaki) i przeprowadzić badanie serologiczne prób
metodą ELISA celem wykrycia przeciwciał na toksynotwórczą Pm.
- zwierzęta do remontu stada wolno było wprowadzać jedynie z ferm uznanych za wolne od
zakażeń Pm. Jednocześnie w okresie kwarantanny należało poddać je jednokrotnemu badaniu
wymazów z migdałków oraz nosa metodą PCR.
- po ujawnieniu przypadków zakażeń w badaniach monitorujących, wdrażana była w stadach
uznanych wcześniej za wolne od toksynotwórczej Pm opisana wcześniej procedura ponownego
badania.
- w przypadku uzyskania dodatnich wyników serologicznych należało niezwłocznie powiadomić o
tym biuro koordynatora celem podjęcia dalszych kroków.
Oczekiwane korzyści
Program eradykacji zakaźnego zanikowego zapalenia błony śluzowej nosa przyczynił się do
podniesienia statusu zdrowotnego wśród stad zarodowych trzody chlewnej. Ponadto projekt ten z
założenia miał na celu zwiększenie konkurencji w sprzedaży loszek reprodukcyjnych.
Certyfikat „wolny od zakaźnego zanikowego zapalenia błony śluzowej nosa” wzmacniał
pozycję hodowcy wobec pozostałych konkurentów. Ferma, która wdrożyła program uzyskała
również korzyści finansowe eliminując konieczność stosowania szczepień ochronnych i
przeprowadzając wyłącznie badania monitoringowe zgodne z przyjętymi zasadami próbobrania.
Czas trwania i cel programu
Program monitoringu stad zarodowych w Austrii nie przewidywał ograniczeń czasowych realizacji,
gdyż w celu zagwarantowania właściwego statusu stad hodowlanych objętych ww. programem
niezbędne są ciągłe kontrole.
Właściwe instytucje kontrolne i koordynujące program
Organem centralnym był związek austriackich producentów świń wspólnie z służbami
weterynaryjnymi kraju i fachowym wsparciem kliniki weterynaryjnej przy Uniwersytecie
Medycyny Weterynaryjnej w Wiedniu.
Właściwe biura koordynujące na szczeblu krajów związkowych
Wszystkie analizy z ferm w poszczególnych landach napływały do odpowiednich służb
weterynaryjnych, które sprawdzały ich zgodność z właściwymi dyrektywami. Służby te
odpowiadały za nadanie fermie odpowiedniego statusu. W każdym kraju związkowym są szkoleni
lekarze weterynarii, na których spoczywa wyłączny obowiązek pobierania prób z nosa i gardła.
Rejestracja zakładów objętych programem
Gospodarstwa zarodowe uczestniczące w programie są wpisane do rejestru zarówno właściwych
służb weterynaryjnych jak i związków hodowców trzody chlewnej.
Dr Marian Porowski