Zobacz publikacje

-\
MdnznNl
Hal,łNa DvJ'łxowsr'l
Kara konfiskaĘ majątku za cńmen laesae maiestatis
Przedmiotem niniejszego studium są wybrane zagadnienia kary konfiskaty majątku
za przestępstwo obrazy majestatu w prawie ra7mskim, a tzkże w prawie Polski
przedrozbiorowej. Przedmiotem zainteresowań autorki są bowiem wpływy prawa rzyrnskiego
na daw_
ne polskie prawo karne; na ogół wprawdzie prąjmuje się, że domeną tych
wpĘrvów jest
prawo qrłilne, a w jego ramach głównie prawo obligacyjne i rzeczowe, t}łrnczasem
właśnie prawo karne było Ą dziedziną, która stała się w Polsce domeną wpVwów rzrr.rnskich,
i w której prawo rry'rnskie zyskało W pewn)..rn zakresie charakter obowiązującyr.
z^prrr.ntowane zostaną przepisy prawa karnego rryłrnskiego i polskiego poświęcone
karze konfiskaty majątku, a także poglądy polskich prawników, zltłaszczaautorów
monografii na temat obtazy majestatu. Ze względu na ograniczone ramy referatu pominięte zostaną
zagadnienia konfiskaty majątku w literaturze europejskiej, która inspirowala dziełapolskich
autorów, a także w polskiej praktyce sądowej.
Kara konfiskaĘ m{ątku (publicatio bonorurn) wcześnie pojawiła się w rz;łnskim
prawie karn1'rn; wzmiankują o niej już (używajac sformułowania consenatio bonorum)
źródła
odnoszące się do okresu królewskiego2 i wczesnej republiki. W źródłach wczesnorepublikańskich, na których - zgodnie z rrymską tradycja opierał się republikański
-
państwa, jako sankcja
porządek
- obok kary śmierci - W}Ątępowała konfiskata mienia na rzecz określonych bóstw3. Zdaniem T Mommsena wnioskowaĆ można, iż pierwotna fbrma
kary
śmierci dotykała nie tylko osoby skazanego, ale ijego majątku4. Z biegiem czasu
konfiska-
ta mienia utraciła charakter sakralny, stając sie karą o charakterze świecki
m, towarzyszącą
nadal karze śmierci,ale za określonerodzaje crynów, przede wszystkim za
ciężkie przestęPstwa skierowane przeciw państwu (perduettto). Konfiskata stanowiła
wyłom od zasady
odpowiedzialności osobistej, dotykała bowiem nie tylko samego skazanego,
ale także jego
J' Sondel,
I
.t
Koileks Justyniana jako podstawa prauna u postępouaniu sqd,oarytn
o cTimen laesae maiestatis
u osiemnastouiecznĄ Polsce',,Norły Filomata" 2000, R. IV nr 2,i. 143; iden, ńauo
n1mskie u procesie waucóu poruania Stanisława Auglsta, w: Crinina et mores. Prauo karne
i obyczaje 'u łarożytn1m Rzymie,
red. M' Ku rył owicz, Lublin 2001, s' 19l.
P I u t a r c h, Rnn 22, 3; Dionizjusz z Halikarna5y, 6p t. II I 4, Z.
Liwiusz,
II
8,2:
lex de sacrand,o cum bonis capite eius, qui rcgni oecupand,i consilia inisset,
Dionizjusz
55,7.Z;b.M.rrh.-u.r.r, Publicatiobonorum,
w: fuabnz1clłłpiłdie der classichen Altłru,rnuissenschafi,wyd. G' Pauly-Wissowa'
t. 46, Stuttgart 1959,
szp. 238G-t$87., -"r
r . ..
zHalikarnasu,Ant'\aI 89,3;wI17,5;LiwiuśzIII
Rbmisches Stmfreńt,
r
Leipzig 1899 (Nachdr. Graz |955), s. 902. W okresie póŹnej republiki
bonorumfilnkcjonowała także jako kara samoistna, wymierzana w ramach
trybuńskiej nałcitio.
consecratio
602
Marzena Hanna Dyjakowska
spadkobierców: wzgląd ftabezPieczeństwo państwa q.rnagał, by nie tylko unicestwić fizycznie przestępcę, ale jednocześnie pozbawić znaczenia ekonomicznego jego potomstwo'
co do którego zachodzi|a obawa, Że pod,zielać będzie zamiary sprawcy' Publicatio bonoruyn
nie była więc nakazem sprawiedlilł'ości'ale ustępstwem I1a rzecz celowości politycznej;
jej zastosowanie zależałood każdorazowego pojmowania państwa' od interpretacji pojęcia bezpieczeństwa państwaprzez sprawujących władzę, wreszcie odkażdorazowych form
i metod walki polirycznej5.
Pojęcie perduellio_ zdrady stanu - pośWiadczonejestjużod czasów królewskich. Prze_
stępstwo to mogło być popełnione w różny sposótl, np. przez przejście do nieprryjaciela,
dezercje na polu bitwy, podżeganie nieprzy3'aciela przeciw państwtr rz1łnskiemu, różne czyny skierowane przeciw ustrojowi państwa6.Już od końca republiki perd,uellio zaczęło ustępować miejsca pojęciu crimen maiestatis, które ostatecznie je zastąpiło. Przestępstwo
to obejmowało różne rodzaje zamachów przeciw niepodległościi bezpieczeństwu, a nawet prestiżowi państwa (pĘulus Ramanus) i jego najważniejszych organów. Najwcześniejszą ustawą regulującą cńrnen maiestatisbyła uchwalona ok. 103 r. przed Chr. kx Appukia de
maiestate minutil , a jej rozwinięcie stanowiły lłx Vańaz 90 r. przed Chr. oraz kx Cornelia de
rnaiestate z 81 r. przed Chr'8 Th ostatnia ustawa stała się podstawą dla l,ex Iulia d.e maiestate
Juliusza Cezara9' Zgodnie z ą:ustzlwą pojęcie cńrnen maiestalls obejmowało w ogólności
każdy akt adunsus populum R'omanu'm ael saecuńtatem eius, np' współpraca z wrogiem ze_
wnętrzn}ryn, osłabienie sił obronnych państwa' w;,r,vołanie zamieszek, uzurpacja wład.
publicznej albo sprawowanie tej władq, ponad dopuszczalny czas, działania przeciwko
urzędnikom i innym osobom w;posażon;łn we władzę publiczną. Karę stanowiła interdictio aquae et igni|0. Za prync1patu przez cńmen maiestatis rozumiano także każdy akt przeciwko osobie Cesarza, nie tylko skupiającego w sobie pełnię władzy urzędniczej, ale uosabiającego państwo i sprawującego władzę delegowaną przez lud, a także władzę religijną,
z którą rwiązany był tytuł Augustułl. Pojęcie cńmen maiestatis zyskało więc nowe znaczenie, nie tylkojako dzialania militarne dokonane bezrozkazu cesarzajako najwyższego depoq]rariusza imperium, aIe jako akty przeciwko jego osobie (np. obraza słowna, zniszcze-
5
6
7
M. Fuhrm ar'rr, op. cit.,szp.2491.
Zob. szerzej: C. H. Brecht, Perduellio,w: Rmkn41cbpadie...,t.37, Stuttgart lg3?,s2p.676i,n.; idm,
Perd,uellio' Eine Studic zu ihrer begrifflichm Abgrenzung im ńmischen Strafrecht bis zum Ausgang dł RePublik,
Mtinchen 7938; idem, Perduellio und cńmen maiestatis,,,Zeitschrift der Savigny - Stiftung fur Rechsgeschichte. Romanische Abteilung", R. 64, 1944, s. 354 i n.
G. Rotondi, Leges publicae populi Romani, Milano lg12, s. 329; E. Costa, Cńmini e pene da Romolo
a Giustinia.no, Bologna 1921, s' 50; R. B a u m a n n, The Cńtnen Maiestatis in the Rnman RĘublic and' augustan Pńncipate,Johannesburg 1970, s. 41 i n.
8 G.Rotondi,op.cit.,s.360; E.Costa, op.cit.,s.51;R.Baumann,op.cit.,s.68in.
9 Niektórzy autorzy sądzą, że istniała tylko jedna lex Iulia rnaiestatis Cezara lub Oktawiana
Augusta
(T.Mommsen,op.cit.,s.541;E'Costa, op.cit.,s.51)'innisązdarria,żebyĘtodwieodrębneusta-
Wy (C. W. C h i l t o n, The Roman Lau of Treason undn the EarĘ Pńncipate, ,Journal of Roman Studies'',
R' 43, 1953' s. 73; H. G. G u n d el, Der Begriff ,naiestas im politischm Denken der Rbmischen RĘublik' .Historia'' 1963, R' 12, s. 297)' Za tl'.rn, że ustawa pochodzi od Cezara, wskazuj4 słowa Cycerona (Phil. 1,
9,23): quid', non obmgatur lłgibus Caesaris, quae iubent ei qui d'e ai, itemque ti qui maiestatis damnatus sit,
aqua et igni intnr],ici. A. P e s c h dowodzi, że była to jedyna Iłx Iulia de maiestate (De peduellionz' cńmine
maiestatis et memońa d'amnata, Aachen 1995' s. 198).
10 Charakter tej kary a także ewolucję karalności cńmen maiestatis w poszczególnych
B.M. Levic k, Poena kgis maiestatis,,,Historia" f979, R. 38,13, s. 358 i n.
11 E. Costa, op. cit.,s.102-103.
ustawach omawia
'603
Kara konfiskaĘ majqtku za cńmen laesae naiestatis
nie lub uszkodzenie posągu cesatza, odmowa oddawania cesarzowi czci boskiej ten ostatni cZ}Ą1 stał się podstawą prześladowania chrześcljan)" \'V okresie późnego cesarstwa pod
obrazę majestatu zaczęto podciągać poważniejsze wykroczenia popełnione przez funkcjonariuszy publicznych przy wykon1rłaniu zarządzeń cesarskich, m.in. uĄrvanie więzień prywatnych, fałszerstwo monety' Pojęcie płrduellio, które początkowo odbiegało znaczeniem od
crirnen maiestalls, w okresie cesarstwa prryjęło charakterjednej z odmian tego przestępstwa,
obejmującej poważniejsze prąpadki złamania nakazów, w których sankcje stanowiła kara
śmierci.NasĘpiło to przed okresem dynastii SeweróW kiedy to crimen maiestatis zagrożone
było innyrni niż śmierćkarami; od czasu panowania
Ę dynastii kara śmierci i towarzysząca
jej konfiskata majątku staĘ się Ępowyrni karami za to przestęp stwo; honestiores skaą,rłlani byli
na ścięcie, humilimes na spalenie żywcem lub rzucenie dzikim zw'ierzętom na pożarcie12.
Pod koniec rV wieku po Chr. cesarze Arkadiusz i Honoriusz wydali 4 września 397 r.
podstawową - również dla późniejszych wieków
- regulacjg co do obrazy majestatu: sł;łrną lex quisquis.
CJ e, 8, 5 = cTh. 9,14,3
Impp. Aet Honorius AA. Eutychiano p.p.
Quisquis cum militibus uel pńuatis, barbańs etiarn, scelestarn inirrit factionem, aut factio-
nis ipsius susceperit sacranenta vel dederit, de nece etiam uirorum illustńum, qui consiliis et consistońo nostro intnsunt, senatorum etiam (nam et ipsi pars corpońs nostń sunt)
uel cuiuslibet postremo, qui nobis militat, cogitauerit (eadem enim sevsritate uoluntatem
scelłris, qua ffictum puniń iura uolumlnt), ipse quidem, utpote rnaiestatis reus, glad,io
feriatur, bonis eius olnnibus fisco nostm add'ictis. Filii ano eius, quibus uitam imperatońa
specialiter lenitate concedimus (patnno enim d,eberent perire supplicio, in quibui patnni,
hoc est hned,itańi cńminis exempla metuuntur), a ,naterna uel auita, ornniunr etiam proxi,morum hneditate ac successione habenantur alieni, testamentis extraneonrm nihii capiant, sint perpetuo egentes et pauperes, infamia eos paterna semper comitetur, atl nullos
unquarn honores, nulla prorsus, sanalnenta pnueniant, sint postremo talłs, ut his, perpetua egestate sordentibus, sit et mors solatiutn et uita supplicium. Denique iubemus etiam
eos notabiles esse sine uenia, qui pro talibus unquam aputl nos intsraenire tentauerint.
Falciciam tantum ex bonis matńs, siue testata siue intestata d'efecnit, uolumes peruenire,
ut habeant mediocrern potius filiae alirnoniarn, quam integrum emolumentum ac nomen
heredis. Mitior enim circa eas tlebet esse sentential, quas pro infirmitate sexus minus ausuras esse confidimus. Emancipatio, quae a praedictżs siae in
filios, post kgem d'umtaxat
latam, siue in filias fuerit collata, non ualłat' Dotes, d,onations, qua,rumliiet postrerno rerum alienatione, quas ex eo tempore qualibet
ese constiterit, quo pńfraude uel iure
facta,s
mum memorauit de ineunda factione ac societate cogitaaerint, nullius statuimus esse motnenti. Uxores sane praedictorum, recupnata rlote, si in ea cond,itione
funint, ut, quae
a uińs titulo donationis accepnunt, filiis debeant reseruare, tempore, quo ususJructui ab-
s_umitur, ornnia ea fisco nostro se relicturus esse cognoscant, quae iuxta legern
filiis debebantur Falcidia etiam ex his rebus filiabus tantum, non etiam
filiis dłputńa. id', quod tle
praedictźs eorumque fi.liis cauimus, etiam d,e satellitiblls, consciis ac ministńes
ątttxqu,
eorum simili seileritate censemus. Sane si quis ex his in exord,io initae
stutlio ue-
factionis,
rae laudis accensus, ipse protlidnit
factionem, et praemio a nobis et honure donabitur. Is uero, qui usus fuerit factione, si ael sero, incognita tarnen adhuc consiliorurn arcane pateJ*
cerit, absolutione tantum, ac uenia dignus habebitur.
L2 Ibideru s. 103 i n.
Marzena Hanna Dljakowska
604
W stosunku do poprzednio obowiązującego prawa ustawa zavileraŁa cały szereg noWości:
1) obrazy maiestatu dopuszcza się także ten, kto
ZabUa senatora albo urzędnika ce-
sarskiego;
zamiar podlega karze na równi z dokonaniem;
3) w drodze łaski dzieciom sprawcy będzie darowane życie;
4) synowie sprawcy' także niewinni, muszą ĄĆ w rlędzy i tracą całkowicie zdolność
2)
dziedziczenia;
5)
6)
7)
8)
córki sprawcy mają prawo rylko do kwarty falcydyjskiej;
pomocnik i jego dzieci podlegają tej samej katze, c<> sprawca;
dokonane przezprzestępcę emanqpacja i sprzedaż są nieważne;
sdy zakoitcz]y się uĄ,tkowanie przez żony rzeczy otrz1łrnanych od mężów z pfzeztaczenier.r. zachowania qch rzeczy dla dzieci, pttypadaja one fiskusowi, a nie
dzieciom;
9) ułaskawieni zostaną
ci, którzy spisek wyjawiąl3.
Zaostrzenie kary w odniesieniu do potomstwa ndstąpiło w konstytucji cesafzy Teodonawet częścimajątku skazanego.
Ąusza i Walent},niana z 426 r.: miało ono nie otrrymać
nie
przysługiwała kwarta falcydyjktórym
córek,
doĘczy|o
obostrzenie
Na tle /ex quisquis
jego rlzieciom także konodmawiała
skala. Dziedziczenia po skazan1łn za obrazę majestatu
sĘ'tucja Honoriusza i Teodozjusza z 42L r.I5
Lex quisquiswywarła decydujący !\'pływ na ustawodawstwo dotyczące obtaz-1 majestatu
w czasach nowoĘtnych. Ustawa ta weszła w skJad Dekretu Gracjana, pierwszej częściCorpus
Iuńs CanonicL Dekret1estdziełem bolońskiego kanonisty Gracjana, który podjał się uzgodnienia przepisów prawa kanonicznego i dokonał go około r. 1140 w zbiorze o pierwotn1łrn Ę.tule Concord,antia discordantiuln canonum. Zbiór składał się z trzech części.Część
pierwsza zavnerała 101 dysq'nkcji, czyli zasad prawnych, w których autor przedstawił poję_
cie, podział i źródłaprawa kościelnego, a także materiał doĘczący duchownych i ich święceń. W części drugiej Gracjan uwzględnił 36 causae (spraw); byĘ to rzeczywiste lub fikcfrne prrypadki lub sprawy sądowe qłnagające rozstrzygnięcia prawnego' Causae dzieliĘ się
na quaestiones (pytania;, a odpowiedzi na nie odwoływaĘ się do tekstów Źródłowych stanowiących capitalub c&nones. Częśćtrzecia zbioru dzieliła się na pięć dystynkcji; w tej czę_
13 Por. A. P e s c h, op. cit., s.347-348.
14
g
9, 49, 10: Impp. Theodosius et Valentinianus AA. Hierio P.P.
crimine d'amnatus capitalłm poenam d'epxrtatilnelnae sustineat, si quidłm sine hbnis mor'
Quarld'o quis
-boniquolibet
eius ad fi.uum peraeniant; si 1)ero filii ael nepotes ex defunctis Jiliis relicti mtnt, dimidia parte
tuus stt,
&erańo ilind,icata, alia eis resffvetur, ithem est, et si p\stumos dneliquerit. Decu,ńoni I)ero' quo hoc incunerit,
si liberos non habeat, succedat cuńa, bonaque uniułsa detineat aut ipsa per se, aut suo ord'inatura periculo
munna subitunl'rn. Sin autem erit sobol^s curoal:i, etsi ea necd'uln proneata est, integris patńs fońunes fukiatur
Si filia aet filiae fuerint, pars d,imid.ia ad, eas deueniat facultatum, altna dimidia ad cuńam. Sin autern rnares
cuńalłs futrint ińtnmixii, d'imid,ia pars eis cuńae nominee dnfnatuq et aliam, quam in Ćommunr omnibus tribuit ind,ulgentia pńncipalis, pro uińti diti.d'ant portione. Excepta sola maiestatis quaestione; quam si quis sacń'
lego anirno assumpserit, iuste poenam ad suos etiam p\steros mittet.
9,42,23 Impp. Honorius et Theodosius AA. Palladio PP'
Emurn facultates, qui pto cńminibus suis menlere puniń, omni penitus conpetitione submota fsco nostm iube.r, oddiri, si nuńs tńmen libnos patrem nlatren1)e d'neliru1uunt, quibus d,amnatorum bona kgtm seruauit hlt'manitas; scekre maiestatis excepto, cuius atmcitas nihil relinquit heredibus-
15 CTh.
Kara konfiskaty maj4,tku za crirnen lłksae maiestatis
605
ścizbioru znajdowały się przePisy o sakramentach, o czasach i miejscach świętych, sakra_
mentaliach i poście|6.
W części drugiej zbioru (Causa 6, Quaestio l, 21) Gracjan poświęciłuwagę _ w nawiązaniu do św.Augusqma _ zagadnieniu, czy cięższy grzech popełnia ten, kto mimowolnie
odstępuje od wiary cry też ten, kto świadomie nie zrywa ze słabościami.Prrytoczrywszywypowiedź św. Augustr'na, który nie zaj4ł wyraźnego stanowiska, Gracjan ucąnrił dygresję
na temat podobieństwa między oskarżeniem o herezje oraz o obrazę majestatu: w obu
prz1padkach z oskarżeniem WysąPić mogła osoba, której w innej sytuacji nie przysługiwałoby to prawo (odpowiednio: infamis oraz współuczestnik spisku)17' Następnie, po przłtoczeniu lex quisquis w pełnyrn brzmieniu, odwołał się do analogicznej regrrlacji W sPrawach o ryrrnonię w konstytucji cesarza Leona z 469 r. zaznaczając wprawdzie zastosowanie
tej ustawy tylko do sposobu oskarżenia, nie zaśdo wgniaru kary, gdyż ustawa cesarza
Leona zavłterała własną sankcje. Zastosowania kx quisquis upatr1rłał Gracjan w pierwsz1'rn
rzędzie w stawianiu zarzutów, m.in. już sam zamiar symonii podlegał karzel8.
Dzięki recepcji kgts quisquisw Dekrecie Gracjana Kościółuznał ją jako świecką ustawę
przeciwko obrazie majestatu. W nowozytnyrn prawie świeckim ustawa ta rozpoczęła natomiast istnienie 25 grudnia 1356 r. jako dwudziesty crwafty rozdział drugrej częŚci ZłoĘ
Bulli cesarza Karola IV, chroniąc majestat elektorów uprawnionych do wyboru cesarza.
Złota Butl"a nigdy nie zostałauchylona, obowiązywalado końca istnienia Świętego Cesarstwa
Rąłnskiego Narodu Niemieckiego, U. do 1806 roku. Wspomniany rozdział jest prawie dosłownpn przytoczeniem fragmentów z CĄus Iuris Ciużlis (Q 9, 8, 5 - lex quLsquis, oraz CJ g,
8' 6 - cytaty z Paulusa i Marcjana). W ten sposób przepisy rą.rnskiego prawa karnego dotyczące obrazy majestatu staĘ się w Cesarstwie Niemieckim prawem znów obowiązująqlm,
także w kwestii kary konfiskaty majątku grożącej sprawcy i dotykającejjego rodzinęlg.
Mniej klarowny stan, jeślichodzi o wprriar kary za obrazę mąestatu, przedstawiało
prawo polskie. Cńmen laesae maiesta''s w ujęciu poświęconychjej X\ł-wiecznych konstytucji sejmowych nie była obwarowana żadną oznaczoną sankcją, czyli obowiąz1ł'vałasankcja
bezwzględnie nieokreśIonazo' Konstytucj a z I5I0 roku' wbrew sugestii Zawartej w tytule2l,
określałatylko przedmiot ochrony karnej (obok króla mogĘ nim być osoby senatorów,
posłów ziemskich i królewskich, sędziów i doradców monarchy) oraz kwalifikację Prawną
crynu?z. Do ograniczenia zakresu ochrony karnej do osoby monarchy ograniczała się ko-
16 Zob. np. P. H e m p e r e r k, W. G ó r a l s k i, Kommtarz do Kod,ehsu Prawa Kanonicznego, t. |, cz. |, Histońa źródłI i'nauki praua kanonianego, Lublin 1995, s. 77 i n.
1'7 Verum hoc Augttstini, et illud de infamiarn accusatione, d,e his intell;igend,un est, quos eonstst esse hneticos, non
dr his, qui se negant in helzsim lapsos. Hic auten in omnibus rcĘious apparens' d'urn se negat hneticae communionis aliquand,o macula infectum, infarnes atque alios huiusmod,i a sua aceusatione ipse repeltit, Hałc licet ratione niti ttideantuq exemplo tamen ktesae tnaiestatis uana intelliguntur, ad cuiuq (rłcusationem d,um socius
initae factionis ad,mittitut; non quaerituł; an cogitare contra a,ninarn Principis sit maiestatem lłdm, sed an ali18
quis
d,e
A. P
e sc
nece eius tractaaeriL
19 Ibideną s.
h,
op. cit., s.
426.
427.
20 A. L i ty ń s k i, r'rzest?pstua polityune w pokkim prauie kam1rn XW-XWII uieku' Katowice 1976, s. 24'
2I Poena statuta contra aiol'atyrus consiliańorum et Nuntźorurn, ad' conumtus publicos proficiscentium', Volumina
Legun, t. 1, Petersburg 1859, s. 169.
ut quicumque Praelatos, Bamnes, et Consiliańos fugni status cujustibet, et iten Nuntios, siae nostms, siae Tłrrestres ('..) quoquo modo inuad.ere et uiolare ausus fułrit, crimine laesae majestatis reus
22 Statuimus et d,ecernimus,
Marzena Hanna Dljakowska
606
lejna konsrytucja z 1539 roku, również nie w1powiadając się na temat sankcjiz3 . Niewiele
wskazówek co do kary Zawierała wreszcie konstytucja z 1588 roku' stanowiąc tylko'
iż współsprawca reus esse cńrninis condemnabituf4, nie wskazując jednak' jaka dokładnie
kara miałaby zastosowanie. Dopiero w 1791 roku oznaczono karę śmierciwraz z infamią
lub bez niej. Konfiskata mająt}u nie była w świetletej konsĘtucji pierwszoplanową karą,
najaką narażałsię sprawca: kara ta groziła przywódcom planowanego, lecz niedokonanego przestępstwa' i to zamiennie z inn''rni karami, a nie łącznie z nimi25' Sejm Czteroletni
zniósł zarazem odpowied zia\nośĆ rodziny i osób trzecich26. Powodem takiego tozwiąZania byĘ z jednej strony oświeceniowe postulaty qłnierzania kar proporcjonalnych do społecznej szkodliwości c4łru i stopnia zawinienia sprawcy' co znajdowało odzwierciedlenie
w zróżnicowaniu kaĘ z drugiej zaśkrytyka kary konfiskaty jako niezgodnej z zasadami
sprawiedliwości, dotykającej bowiem nie tylko przestęPcę' ale również i jego rodzinę'
Dlatego też konfiskatę m4ątku usunięto z katalogu kar w projekcie kodeksu Stanisława
Augusta, choć przewid1łłałją jeszcze projekt kodeksu Andrzeja Zamoyskiego z 1778 roku,
co zteszą spotykało się z krytyką27.w t7gz roku wrócono do sankcji bezwzględnie nieoznaczonej28.
Więcej informacji na temat kary za obrazę majestatu załi|Ierały Statuty litewskie.
Badając normy prawa karnego dotyczące obrazy majestatu uwzględnić naleĘ prawo statutowe Wielkiego Księstwa Litewskiego, azwłaszcza III Statut wprowadzony w Ącie w roku
1588 i opublikowany w Ęrnże roku drukiem w ruskim oryginale, a następnie w 1614 roku
w polskim przekładzie. Polski przekład III Statutu, kilkakrotnie przedrukow1łvany i uzupełniany o postanowieniapóźniejszych konsrytucji sejmówwalnych Rzecrypospolitej obojga Narodów, regulował nie tylko zycie prawne ziem Litrły i Białorusi, ale znalazł też zastosowanie w praktyce prawnej ziem ruskich i polskich Korony Królestwa Polskiego2g.
Na III Statut, jak podkreślaJ. Makarewicz, współczesna polska literatura prawnicza powo_
ływała się jako na Źródło prawa polskiego lub co najmniej jako na kod1'fikacje uzupełniającą luki prawa polskiego30, a od drugiej połowy XVII wieku miał on porycje prawa posiłkowego w Koronie, ponieważ, według Teodora ostrowskiego, ,,będąc Prawem municypalnyrn prowincji jednego narodu' w niedostatku koronnego zawsze w sądach naszych mie-
publicabitur. Item uero d.e his, qui (.'.) Cornissańos, Jud.ices, uel officialłs (...) aiolare praesumpserit, taliter erit
intelligendum, ut ejusdem criminis laesae Majestatis obnoxii judicentur'
23 Volurnina Legutrą t. |, s' 270.
24 Volumina Legulą t. 2' s. 252'
lub wię_
25 ,,Takowy heiszt i dowódca śmiercią karany będzie: inni zaśmniej winni wspólnicy wygnaniem
zieniem, lub qryn podobnemi karami, podług okoliczności i wielkości zbrodni, ukarani będą. Hersztowie uknowanego, chociaż nie wykonanego spisku (...) zawsze infamią, a wedle okoliczności i wieikości
zbrodni albo śmiercią,albo więzieniem, albo wygnaniem, albo utraĘ majątku, lub urzędów karani
będą, mniej zaświnni pomocnicy i wspólnicy nie śmiercią,lecz innymi wzmiankowan;-irni karami,
w miarę popełnionej zbrodni, ukarani być mają''; Volumźna Legum, t' 9' s' 246'
26 Ibidem, s.244.
cit., s' 46; idcm, Prauo karne u projekcie Kodeksu Stanisłaua Augusta, ,,Acta
Universitatis Wratislaviensis. Przegląd Prawa i Administracji '' l974, R. 5, s. 183 i n.
27 Zob' szerzej: A' L i ty ń s k i, op.
28 VoluminaLegl.ą t. 10, s. 15l'
29
J.
Bardach,
Statut1 liteuskieu Kolonił KrólłstuaPokkiego, ',Studia z dziejów państwa
go" 1999, R. IV, s. 18.
30 Pokkie prauo karne.
CzęśćogóIna,
Lwów 1919' s' 15.
i prawa polskie-
Kara konfiskaty rnajqtku za crimm
607
laesa.e maiestatis
wa swoją powagę''3I. Tenże autor w przypadku crirnen laesae maiestatis, wobec niesprecyzowania kary W prawie koronn1'rn zalecał stosowanie kary przewidzianej przez III Statut32.
obecnośćprawa rą'Tnskiego w lII Statucie widoczna była nie tylko w postaci wpĘwu tego
prawa na przepisy, również te doĘczące obrazy majestatu, ale przejawiała się także w tFm,
że w prqlpadku luki w prawie, przepis Statutu upoważniał do posłużenia się inn1łrni prawami chrześcijańskimi, a zatem także prawem rz1'łnskim, wspólnyrn całemu chrześcijaństwu, i którego znaczenie wśród praw chrześci;'ańskich było największe33.
Statut z 1529 roku stanowiąc o przestępstwie ,,zrażenia majestatu'' (rozdz' I, art.2)
ograniczał się jed1łrrie do wypadku zdrady państwa, popełnionej przezlcieczkę do kraju
nieprą,jacielskiego. Według Statutu zdrajca tracił cześć,nadto ulegał konfiskacie rrarzecz
panującego caĘ majątek, i to zarówno dobra ojczyste, jak i wysłużone i zakupne. Syrrowie
Ą4cy we wspólnocie z ojcem nie otrz}rynywali niczego z zajętego majątku. Th odpowiedzialność synów za winy ojca w w1padku crirnen laesae maiestatis utrzymI,vała się pod niewątpliqrrn wpływem prawa rz1''rnskiego, choć jako regułę prryjmował Statut zasadę odpo-
wiedzialności indywidualnej (rozdz. I, art. 7). Zarazem nastąpiło przełamanie zasady,
iż w razie odpowiedzialności zbiorowej członków rodziny kara nie dotyka dzieci nieletnich: przy przestępstwie ,,zrażenia majestatu'' dzieci ponosić miały konsekwencje winy
ojca' nawet chociażby ,,lat nie mieli''3a. Z drugiej strony nasąpiło jednak w porównaniu
z rąłnską lex quisquis pewne złagodzenie zasady odnośnie do rozciągania kary na s1łrrów.
Synowie nie pozostający we wspólności majątkowej z ojcem mieli nie tracić ani czci,
ani majątku, o ile przysięgą stwierdzili, że nie wiedzieli o zamiarze ojca35. Nie prz1padała
im jednak żadna częŚĆ skonfiskowanego majątku ojca.
W związku z karą konfiskaty rozpatrvwał Statut kwestię, jak posąpić naleĘ w wypad-
ku' gdyby przestępca przed ucieczką do kraju nieprz1jacielskiego majątek swój w jakiejkolwiek formie alienował. Statut uznawał taką alienację za ważną, ale pod warunkiem,
31' Prawo
quilne albo
szczegóIne Namdu, Pokkiego z statutóu
szawa,wyd' ]'_7784'
i konsryfucji koronnych i litauskie h zebrane, t.
!vyd'2- 178?;cyt. za:J' Bardach,
7
,
War-
Statut1 litallskieaprauon1mskĘWarszawa
1999, s.92.Już kilkanaścielatwcześniej w procesie o porwanie króla StanisłiwaAugusta oskarzyciel
Jan Nepomucen Słomiński powopał się na ,,prawo narodowe, konstytucję z r. l588,i qł.źniej[nal
statut litewski w rozdziale I arĘkuł 3''; podobnie drugi oskarzyciel Antoni Rogalski, powołĘc się
na konstytucje koronne stwierdził, że ,,statut narodu litewskiego w tych samych okolicinościach zgadza się we wszystkim z prawem koronn1łn''; W. o s tro żyń ski, Spraua zamachu na Stanisława Auguita
z 3 listopad,a 1771 mku ltrzed sqdłrn s|mourym, Lwów 1891, s. 91' 133-138; por.J. Barda ch, Statity Lttanskie a prauo'.', s. 93' Sąd sejmowy powołał się jednak w w1'roku tylko na konstytucję koronną z roku
1588' co przemawiałoby za uznawaniem przez ten sąd prawa litewskiegojako posiłkówego, któryłn nie
posługiwano się,jeśliistniał stosowny przepis w prawie koronnyłn.
32
T.ostrowski,op.cit.,t. l,s.299.Por.J.Bardact,,statutylitaukieaprauo...,s.g3.Autortenuwa-
ża za nazbyt śmiaĘpogląd prezentowany m .in. ptzez
J' M a k a r e w i c z a (op' cit.' s. 18), jakoby w drugiej połowie XMII wieku istniało przekonanie, że Statut w Koronie był nie tylko prawem posiikoqłn,
lecz równorzędn}łn prawr.l polskiemu' Zdaniem J. Bardacha Statut z 1588 roku pozosta'wał prawem
posiłkowyrn, ale wobec nieskodyfikowania polskiego prawa ziemskiego, niejasności i luk w wielu.jego
dziedzinach rola III Statutu była znaczna.
33
gdzie by czego w t}Tn statucie nie dostawało, tedy sąd, prn1chy|ając się do bliższej sprawiedliwo''(...)
ści,według sumienia swego i przykładem inszych praw chrześcijańskich to odprawowić i sądzić ma'
(Ę 5a);zob.J. Bardacb, Statuty litauskie aprauo..., s. 83-84.
34 K K o r a n y i, o niektórych postanouieniach kamych Statutu liteuskiego z r. 15 29 (Stud'ium praunąnftjunaueze), w: Księga pamiqtkoua ku uczczeniu czte,?chsetnej rocznicy alydania pieru.lszego statutu liteuskiego,
red. S. Ehrenkreurz,Wilno 1935, s. 142.
35 P. Dąbkowski, Prawo!łryuatnepokkią t' 1, Lwów 1910, s.457; t.2' Lwów 191l, s. l58.
Marzena Hanna DYjakowska
608
że nab;łłcastwierdził przysięgą, że nie wiedział o przestępczych zamiarach pozbywcy.
W razie odmowy złożeniaprzysięgi nabywca tracił nie rylko dobra nabyte od przestępcy'
ale i swoje własne36.
wyjątek dla obrazy mąestatu
II przewprowadzał także II Statut (rozdz' I, art. 3) orazIII Statut (rozdz' I, art. 2). Statut
(i inn,vch
widywał konfiskatę majątku rrarzecz panujacego bez uwzględnienia praw synów
od generalnej reguĘ odpowiedzialności indywidualnej
krewnych), którzy mieli dzielić z ojcem karę infamii i utracić dobra ojczyste i macierzvsyrroste' wjakikolwiek sposób nab}te. Statut III dodawał, żekarze takiej podlegali także
wie mało1etni, a wśród pełnoletnich ci' którzy nie znali zamiarów ojca (ryirrowie świadomi
zbrodniczych planów mająbyĆ karani na czci i gardle). oba statuĘ zgodnie prryznawały
również żonom' które przysięg4 potwierdziły' że nie wiedziaĘ o zamierzeniach męża, prawo do zachowania dóbr ojczystych i macierzysqch oraz wiana ustanowionego przed popełnieniem przez męŻaprzestęPstwa. Córki Przestępcy' choć nie traciły czci, mogły odziedziczyć jedynie cł|łarączęśćdóbr macierzysĘch'
ot>
Wobec lakonicznościnorm prawa polskiego kwestia wymiaru kary za przestępstwo
wywiewpływ
ogromny
razy majestatu pozostawała domeną doktry'rry i praktyki' na które
rało prawo obce, przede wszystkim oddziałuj4ce na prawa europejskie prawo r4łrnskie'
Na uwagę zasluguj4 przede wszystkim monografie na temat omawianego przestępstwa'
powsĘ4ce w Polsce już od czasów odrodzenia. Autorem.iednej Z takich prac jest pochoiudzący zHiszpanii, prawdopodobnie z Sewilli' Garsias Quadros. Był doktorem utńusque
od
1505 roku uczestniczyłjako doradca w spo_
rze Polski zIkzyżakamu w q/m też roku prqby| do Polski' a pod koniec 1510 roku został
profesora prawa kanonicznego uniwersytetu w [kakowie (kctor
ns i profesorem uniwersytetu bolońskiego.
powołany na stanowisko
iuńs pontiJicii ordinańus), gdzie wykładałdo śmierci, U. do 1518 roku37. Prawdopodobnie
problema_
objąŁ początkowo wykład reguł prawa, a poza właściw;'rnprogramem wykładał
się w ręzachował
naukowej
spuścizny
Wśród.jego
tykę pokrewieństwa i powinowactwa38.
Narodowa
(55
Biblioteka
kart;
rnaiestatis
kopisie niedatowany Tractatus d,e cńrnine laesae
wWarszawie,sygn.BoZnr112).Dedykacjasugeruje,iżGarsiasnapisałgoZapewne
w latach 1506-1510'
w okresie swego pobytu na dworze biskupa płockiego Erazma Ciołka,
Tiaktat został pokrótce scharakteryzowany przezW. Uruszczaka39' Pisany był metodą
ko_
scholastyczną; składa się z siedmiu głównych części(partes pńncipaks), obejmujących
cńmen),
maiestatis
(quid
laesae
sit
lejno rozważania nad: 1) istoą zbrodni obrazy majestatu
(contra
quos cornmittatur), 4) podprzestępstwa
(unde
3)
przedmiotem
dicatur),
jej
nanłą
2)
miotem przestępstwa (a quibus p?rpetrań posset),5) poszczególn}'rni stanami faktycznymi
co do
kwalifikowanyrni jako obraza majestatu (in quibus committatur casibus),6) karami
szczegóLny'
cechami
poszczególnych stanówfaktycznych (quae sit huius cńminis poena),7)
mi tego przestęPstwa na tle innych przestęPstw (in quo praefaturn cńmen ab aliis distingualur). Podstawę źród|ovłą stanowią przede wszystkim teksry prawne wchodzące póŹniej
wskład CoĘus Iuńs Ciuilis (Digesta, Codexwrazz Libń
Tres)
i
Corpus Iuńs Caninici (Dekret
36 Rozdz. I, art.3. Zob. K Koranyi, op. cit.'s. 142-143'
i Reformacja
37 \d. Uruszc zak, Zapomniany praunik hiĄański Garsias Q3nadros z Satlilli,,,odrodzenie
w Polsce" 1977, R. XXII, s. 65 i n.
1522'
38 Garsias był autorem pracy Lechlrae arborum consanguinitatis et alfinitatis collectae, IGaków
39 Op. cit., s. 64 i n.
Kara konfskaĘ mejqtku za cńmen lałsae maiestatis
609
Gracjana, DekretaĘ GrzegorzalX, Libn Sextus, KkmentyQ). Autorjednak rzadko korzystał
Wprost ze źród'eł. o wiele częściejodwoływał się do glosy i innych opracowań doktn4ral-
nych, m.in. Oldradusa (zm. 1335 r.), Bartolusa (zm. I357r.), Baldusa (zm. 1400 r.),
Angelusa de Aretino (zm 1469 r.)' Martinusa Laudensisa (zm. po 1450 r.).Jak podkreśla
W. Uruszczak, traktat Garsiusa zavńera poglądy doktryłrry w przedmiocie cńrnen laesae maiestatisw postaci, w jakiej przestępstwo to ukształtowało się u schyłku wieków średnich,
jednak w szeregu rypadków autor zaPrezentował poglądy własne, odmienne od utartych
twierdzeń prawników XIV-XV w. Nie korzystał on z żadnych gotowych wzorów;jego traktat jest w zasadzie pierwsryłn traktatem dł cńmine laesae maiestatis, który stanowił całościowe opracowanie tej instytucji prawnej. Za całościoweopracowanie tematu nie można bowiem uznać ani komentarzy Bartolusa, ani też traktatu De crimine laesae maiestafls Mart!
nusa Laudensisa4o; ten ostatni był jedynie nieuporządkowan}rrn zbiorem najważniejszych
zasad prawnych w przedmiocie obrazy majestatu. Dzieło Garsiasa w1przedza natomiast poświęconetej zbrodni Prace Znanych prawników szesnastowiecznych, jak Gigasa1, Bossius42
czv Ciarus43
.
w
1605 roku w Moguncji wydana zostzła rozprawkaJanalśaszyca Assntiones ex utroque
iure de cńmine laesae maiestatis.Liczy 27 stron małego formatu; autor podzieliłją na sześć
rozdziałów składających się z krótkich tez. Za podstawowy podział form omawianego przestępstwa aważał lśasz1c rozróżnienie między zbrodniami przeciw majestatowi boskiemu
i przeciw mąestatowi władców ziemskich. Tej ostatniej poŚwięcił zaledwie jedną, ostatnią
częśćpracy, zav,lerającą 20 tez (na ogólną liczbę 100) . omówił ją bardzo pobieżnie, pra_
wie zupełnie nie uwzględniaj4c prawa Procesołvego. Autor oparł się na prawie rąłnskim
i kanonicznym, z pominięciem spraw polskich. Korzystał głównie z dzieł Damhoudera44
i Menochiusaa5. Rozprawka oceniana jest w literaturze jako zbyt ogólnikowa, a jej autor
nie pokusił się o dogłębnąanalizę tematu.
Na uwagę zasługuje nieznana w polskiej literaturze rozprawa De foernina cńlninis Iaesae maiestatis rea autors$tła Samuela Huwaerta, wydana w Gdańsku w 1732 r.46 Ze strony
tytułowej ryrrika, że autor był studentem akademickiego gimnazjum w Gdańsku a roz'
prawa przygotowana została w celu publicznej obrony na zakończenie studiów. Rozprawa
Iiczy 50 tez. Autor wyszedł od objaśnieniaznaczenia terminu maiestas w starozytn}.rn Rzymie i w dziełach autorów nowozytnych, następnie wyjaśniłpojęcie obrazy majestatu, sku_
piając sie prawie wyłącznie na obrazie majestatu władców (cńmen laesae maiestatis humanae); za szczegóIną odmianę tego przestęPstwa uważał perduellio, co było zgodne z zakresem tej zbrodni w staro4/tności.Po ronłażaniach, co do form' a także podmiotu i przed_
miotu przestępstwa autor w tezie XV przeszedł do zasadniczej materii swej rozprawy, czyli
do udziału kobiet w popełnieniu omawianej zbrodni. Pod dyskusję poddał kwestię,
40 De cńmine Inesae maiestatis, w: Caraziis (Laudensis) Martinus de, Tractatus de principibus, Milano 1494.
41 De crimine laesae maiestatis, w: l]ractatus aańi, quae omnem fue uiminalłm materiam excelknti d,octńna complłctentur, Venetiis 1562' k. 94-|04v.
42 Tractatus
d,e crimine laesae maiestatis, Venetiis 1557.
43 Opera ornnia. Sententiae (i.n lib. 5 $ Iaesae maiestatli) Francofurti 1572.
44 Praxis yerum criminaliun, Venetiis 1572.
45J.Menochius,Dearbitrar'iisiudźcumquaestionibusetcausis,Venetiis1575.
46 Biblioteka P,ĄN w Gclańsku, sygn. E XxxIII 27.
610
Marzena Hanna Dljakowska
czy kobieta może być podmiotem tego Przestępstwa (swe roTważania zilustrował autor licz_
n}ryni przykładami czerpan1łni od Pisma Św. po historię współczesną), a po odpowiedzi
twierdzącej v,ry|icryl,jakie odmiany obrary majestatu najczęściej popełniane są przez ko-
sądu, zdolnośćdo wniesienia oskarżebiery. W kwestiach procesowych (m.in. właściwość
nia i do bycia świadkiem,w1łniar kary) autor powtórzył ogólne stwierdzenia zaczerpnięte
z nauki europejskiej, lznĄąc widocznie, iżpłećoskarżonego nie odgrywała tu większej
roli. Huwaert' podobnie jak jego poprzednicy, nie opisał stosunków polskich, lecz opierał się na przykładach i poglądach zaczerpniętych z literatury obcej: korzystał z dzieł m'in'
Benedykta Carpzowa47 , Clarusa, Jodoca Damhoudera48, Samuela Stryka i Prospera Farinaciusa49.
Na literaturę obcą obficie powołyłałsię także ks. Franciszek Minocki, autor dzieła
Disseńatio canonico-ciuilis d.e cńmine laesae maiestatis (Poznań ),775),ktory iednak - w odróżnieniu od poprzedników - sięgnął również do przepisów prawa polskiego. Wpływ na to
miał niewątpliwie fakt, iż rozptawa powstała w związku z zamachem konfederatów barskich na króla Stanisława Augusta, któremu poświęcony został tekst na odwlotnej stronie
karĘ tytułowej. Autor był absolwentem, a następnie profesorem Uniwersytetu Krakowskiego; dzięki w1'rnienionej rozprawie uzyskał tytuł doktora obojga praw
Rozprawie poświęcone zostało wiele uwagi W artykule S. Salmonowicza5o, według oceny którego ,,nie jest ona wybitnyrn dziełem prawnicz1łn ani ze względtr na samodzielność
myśliautora, ani ze względu na jej postępowość'',a sam Minocki ,,pozostał umvsłowością
swoją, swoim wykształceniem w orbicie czasów saskich (..') Jego prace charakteryzuje scho_
lastyryzm w sposobie prowadzenia wykładu, toku rozumowania, sam1łn stylu. Zabrakło mu
kontaktu z now1łni prądami Europy''5l. Najbardziej jaskrawo, zdaniem S. Salmonowicza,
zacofanie Minockiego widoczne jest Wjego poglądach na karę Za Przestępstwo obrazy majestatu: rodzaje kar i ich cel, jakim jest prewencja generalna, omawia pod wpł1rłem teoreĘka zaostrzonej represji karnej Benedykta Carpzowa, nie budzi także jego wątpliwości
celowośćstosowania tortur, podczas gdy już od kilkudziesięciu lat w europejskiej nauce
prawa karnego pojawiały się tendencje do humanitaryzacjikar52. Autora usprawiedliwia
jednak fakt, iż;ego poglądy nie byĘ odosobnione wśród polskich teoretyków i praktyków
prawa karnego: surowośćsankcji i okrucieństwo kwalifikowanych kar śmierci podkreślone byĘ Wagą cł,nu53. Właśniew procesie przeciwko konfederatom barskim, który' jakjuż
wspomniano, zainspirował powstanie pracy Minockiego, podkreślano, iż ltzyczny atak
na osobę monarchy stanowi c4rr ,'nad wszystkie najszkaradniejs'ry", awielkość zbrodni wy-
nika z praw boskich, Praw natury i praw narodóvPa, a zatelnrr,,zbrodni popełnionej wiel-
47 Practicae noaae imperialis saxonitae rerum criminalium pars prima, Lipsiae 1723.
8 Praxis relum cńminalium, Venetiis 1572.
49 Praxis et theońce cńminalis, Francoforti ad Moenum 1622.
Karolowi
50 Franciszek Mżnockź(1731-1784) jako pisarz praua karnego,w: Miscellanea iuridica złnżoneu dane
Koranyiemu, Warszawa 1981, s. 121-146.
57 lbid,em, s. 142.
52 Ibidem, s. 139.
53 A' L i ty ń s k i, hzestępstua polityczne..., s. 4|.
Kużmy
54 A. opelewski , Rtplika ze strony uu. inst gatnróu obojga Narodóu i i.ch d,elatoniw na odpouiedź Jana
inkaicnata o kryminał kńIobójshlla pnekonanego (.'.) u sqtlach sejmolLrych dnia 30 Ęca 1773 rcku uczyniona,
brakmiejscawydania(b.m.w.)'s.2; por.A.Lityński, hzestępstuapolityczne"',s'47'
Kara konfiskaĘ majqtku za cńfnen laesae
mctiestatis
611
kośćstanowi i oznacza kary surowość"''.Iżpowyższe w1powiedzi spotkały się z aprobatą
sędziów orzekających w procesie zamachowców na Stanisława Augusta' świadczy skazanie
głównych oskarżonych: Walentego Łukawskiego oraz _ zaocznie - Kazimierza Pułaskiego
i Stanisława Strawińskiego na karę śmierci przez ścięcie,poćwiartowanie zwłok, ich spalenie oraz rozs1panie prochów, a dodatkowo na pozbawienie szlachectwa, konfiskatę majątku' zakaz uż1łvania nazwiska przez potomstwo i odebranie prerogatyw stanu szlacheckiego56.
Wśród kar grożących za obrazę majestatu, znanyctr już z lex quisquis' wszyscy autorŻy
w1tnienionych monografii zgodnie wskazali na karę konfiskaty majątku. Najszersze uzasadnienie tej kary podał Franciszek Minocki stwierdzając, że kara winna być surowa, gdyż
jej celem jest odstraszanie potencjalnych sprawców, a celem kar jest przecież dobro ogólne (salus publica - k. 32 v')' Zadne państwo ani dom nie mogĘby istnieć, gdyby nie było
nagrody dla sprawiedliwych, a kary dla przestępców; dla poparcia tej teql Minocki przywołałm.in. fragmenty Pisma Świętego, wypowiedzi ojców Kościołaoraz rz1rmskich prawników. Jego zdaniem ilośćludzi prawych w państwie jest proporcjonalna do miary nagród
za uczciwoŚĆ (aińus) i do surowości kaa gdyż, jak stwierdził król Francji Karol XII, władca, który mógł ukarać przestępcę, ale nie czynił tego, jest nie mniej winny niż sprawca,
ochrona porządku publicznego wymaga zatem wymierzania surowych kar. Reguła ta miała zastosowanie mvlaszcza w prrypadku najcięższych przestępsw do których należała obraza majestatu5T.
Kara konfiskaty majątku nie omijała także kobiet - sprawczyń omawianego przestęp_
stwa, skoro, jak dowodzi Huwaert, nie należałotraktować ich łagodniej niż mężczyzn,
awręcz przeciwnie: popełniając bowiem tak wielką zbrodnię dowiodĘ skłonnościzupełnie sprzecznych z kobiecą naturą. Nie pozostawiaj4 co do tego wątpliwościtakże przepisy
prawa' a mvłaszcza mająca tu podstawowe znaczenie lex quisquis, której
Ętuł wskazuje,
że podmiotem przestępstwa może być każdy, a zatem i kobieta58. Dlatego wszeIkie posiadane przez sprawcry'rrię dobra, zarówno posiadane aktualnie, jak i przyszłe' nP. posag
i w1prawa' przypadały fiskusowi.
Franciszek Minocki oraz Samuel Huwaert udzielili odpowiedzi na pytanie o moment,
w któr;.'rn sprawca zacTyna podlegać karze. Minocki zasygnalizowawszy opinię niektórych
autorów, że kara ciąĘ na przestępcy z mocy samego prawa' a więc już od chwili popełnienia przestępstwa, od tej też zatem chwili dobra pr'ą,padaja fiskusowi, wyażałodmienne
zdanie dowodząc, że o uznaniu oskarżonego winnym decvduje w1rok skazujący5g. Ten sam
pogląd prezentował Huwaert z zastrzeżeniem, że w przypadku przestępstwa notorycznego' $' powszechnie znanego, gdy i tak dowody śviadczyĆ będą w niezbity sposób przeciwko sprawcy, dobra uważa się za skonfiskowane już w chwili popełnienia czyrru, a nie wyd'ania wyrokuoo.
Białobr zeski, fuplika ze stron) uu. inst)gatonju komnnych i litauhich i ich delatoróu u slrauie pneciuko obuinion1m dł crimine laesae rnaiestatis, b.m.w., 1773, s. 1.
56 Tekst w}roku w: f)ocessus iudic'iańus in causa respeetu hołrend'i criminis regici.dii in Sacra Persona Serenissilni Stanislai Augłsti Rzgis Pol'oniae (...), Varsoviae 7774, s' 7J0 in.
57 Op. cit., k. 34 v.-35 r.
55 P.
58 Op.
cit.,
s.36.
59 Op. cit., k. 36 r.-36
ffi
Op. cit.,
s.26.
v.
Marzena Hanna Dfakowska
612
autorry monografii zgodnie stwierW myślreguły zaczerpniętej z Iłx quisquis'wszyscy
rodziny' Szczególnie boleśnie karę spadzają, żekatakonfiskaty iotyr.ułu także członków
prawa do majątku rodzica' który
duji.ą na sprawcę odczuć mieli ry.rrowie: nie tylko tracili
tracili także zdolnośĆ dziedziczenia
to majątek przejtł zostaje przez skarb państwa, ale
osobach trzecich61' Reguła ta roz_
nie Ęlko po sam)'Tn .oorirr, ut. także po jakichkolwiek
ciągałasiętakżenapotomstwonieprawe,anawetnadzieciurodzonepopopełnieniu
ar€|umentemPrzerfla'
prłezrcdz.cazbrodni obrury majestafu62. Najczęściej Prrytzczanyrn
skłonno-
że odziedziczą one zbrodnicze
wiającyrn za karalnością clzieci było przekon anie,
było przeważnie w odniesieniu do syścirodziców. Wprawdzie stwierdzenie to wygłaszane
sparafrazowaniu - powiedzieć
nóW Huwaert dowodzi jednak, że to samo możlta - Po
ponadto na wątpliwości
wskazuje
Autor ten
o podobieństwie charakleru matek i córek63.
rwiązanezsurow)rrnkaraniemsynówzaobrazęmajestatuprzezmatkę'gdyżwielupowobył za kont}'nuację osoby ojca
łanych Przezeńautorów stało na stanowisku, że syn uważany
tak ścisłegorwiązkll
i za domniemanego współuczestnika jego zbrodni, brak natomiast
tego poglądu twierjednak
do
się
a matką6a. Htrwaert scePtycznie odnosi
pomiędzy synem
dząc,żeskorory.rrpochodziłwróWrymstopniuodojcaiodmatki,winnaspotkaćgotaka
się wystęPku65. Autor ten prezentuje
sama kara' niezależnie, które z rodziców dopuściło
Zatempogląd,którydwastuleciawcześniejwpowiedziałGarsiasQuadros,bezopatrzenia
go
jednak szers4/rn
wYr'vodem66'
majątku godzić ma w qłrów
Do rozstrzygnięcia pozostaje także kwestia, czy konfiskata
tej poświęciłuwagę Garsias Quadros ustosPrawcy każdej fo...ry ol.u'y majestatu. Kwestii
zdania' że w przypadku obrasunkowując się do przewa ż^jącegow doktrynie europejskiej
zymajestatuwładcyniesuwerennego(princepsrecoglloscenssuperioren')synowiewogólenie
jednak zastosować wobec synów
podlegali karze. Autor stanął na stanowisku, że na|eŻało
wobec rokx quisquis _ a Zaterft i konsekwencje konfiskaty majątku
lu.y p.r.*iaziane w
cesarzowi lub papieżowi67.
dzica_w prrypadku ,n.oa.'ip.r.ciwko władcy poclległemu
którzy
- jak zaznacza|i - oparli
\,Vedtug Garsiasa Quadrosa i Franciszka Minockiego,
także dalszych zstępnych skazanego'
swój pogląd na nauce europejskiej' jaka dotykała
k' 31 v')' to Minocki stwierdza
O ile Quadros wspomina ogOit'it o wnukach (nepotes po synach do drugiego stoPnia
z większą prec'vzj4, iż skutki konfiskaĘ Ponoszą wnuki
włącznie(czvliprawnukiskazanego),awnukipocórkach-tylkowpierwsry'rnstopniu.
Micit'' s' 25; S' Huwae tL' op' tit'' s' 30 i n'; F
Quadr os, op' cit.,k. 26 r' i n';J' Kaszyc' op'
nocki, oP. cit.,k.39v.
jro s, Ę. cit.,k. 3l v' S' Huwaert' op' cit''s'42;F Minocki, ą.Cit.,k.40.
62 G.
61 G.
63
Qua
minus labis
natis patris diti solłt:
Nec liberi
ex sang'ńne materno contrahne cnduntur'
Saepe sokt simi'Iis fi'Iius esse
de matńs liberis dici potest:
erat matą fil:ia tal:is
Qualis
ac ex sanguine paterno, aeque enim, quod dł
patń'
nit
(op' cit', s'
)8)'
quod in crimine
cgnsetur, ac quidem cum patre, ltn.c yu|aue esse,
s' 39) '
(op'
cit''
patenxi
corporis
poitto
al:ibt
et
pon' heres esse d,icatią
Iaesae maiest(ltis fiłius
du-m sunt aeque materni ac
sint,
metumda
illis
żn
rańore,
quanquam
65 Curn tero haec etianx a nl,aterno cńmine,
pari jureic ratione st'abit conclusio: a rlaterno hoc cńmine esse Ąus filios
u
(.',) fi,Iius cum nl'atre non una persona
('..)"ńfń
paternż sangużnis pańicipes, dc itlis
esse
q"fiń opLte"o
bort surcri-olo iprmar,,
ffi op. ci.t.,k.32r.
'W.
u óp. cn.,k. 27 v.;por. U r u
sz
crimine afficiuntur (op' cit'' s' 39-40)'
c zak, op' cit'' s'
57 '
Kara konfzskaty majqtku za a'imen laesae maiestatis
613
Według Huwaerta natomiast kary doĘkające sPrawcę w ogóle nie rozciągaĘ się na wnuki
po zmarĘch dzieciach, gdyż przepisy prawa karnego posługrrją się przy oznaczeniu osób
podlegających karze wyłącznie terminem f/ii, nie było zatem miejsca dla wykładn i rozszerzającej68.
Znacznie łaskawsza _ za prrykładem Iłx quisquis - była polska doktryrra wobec córek
sprawcy. Wprawdzie córkom nie przvsługuje prawo dziedziczenia po ojcu, gdyż ten pozbawiony Został majątku, mogĘjednak otrą'łrnać kwartę falcydyjską po matce, nieza|eżnie
czy zmarła Pozostawiwszy testament, czy bez testamentu69. Wlątek od tej zasady zachodziłw prrypadku' gdy sprawczynią okazała się kobieta:jej córki Z oczywistego względu _
konfiskaty majątku - nie dziedziczyry po matce, natomiast przysługiwał im zachowek
tima pars) po ojcuTo.
(/eg.e_
Autorzy monografii poświęcilitakże uwagę uprawnieniom żony skazanego. Minocki
wskazuje, że po konfiskacie majątku n;ręża żona zachowyvała posag' a także prawo uzytkowania wiana, nawet po ponown}.Tn zawarciu małżeństwa, jednak po jej śmierci posag i wia-
no przypadaĘ fiskusowi7l. \'V przypadku, gdy przestępstwa obrazy majestatu dopuściłasię
kobieta' jej mąż nie miał prawa do jej posagu i w1prawy, gdyż celem tych dóbr było ułat-
wienie ponoszenia przez rr'ęża finansowych ciężarów małżeństwa, które to wskutek w1mrie_
rzenia żonie kary śmierciustaje. Mężowi nie przysługiwało także prawo zatządzania dobrami wchodzącyrniw skład w}prawy: prrypadały one skarbowi państwa72.
czz
Powyższe rozlłvażania pozwalaja na wyciągnięcie wniosku' iż prawo rry.rnskie, a zw|aszIeX quisquis, wyłarło ogromny wpływ na konstrukcję przestępstwa obrary majestatu
w czasach nowoĄtnych, także w Polsce, w ĘTn na ideę karalności tego przestępstwa za
pomocą konfiskaty majątku. Jak zazllaczoI|o na wstępie' w niniejsnłn ref'eracie pominięto - ze względu na obszerność zagadnienia _ rozlvażania na temat poglądów pisarzy obcych na temat omawianej kary, a skoncentrowano się na pismach prawników polskich
(oraz, jak Garsias Quadros, związanycl:' z Polską) , gdzie autorzy powołują się często
na dorobek nauki europejskiej, czerpiącej z prawa rąłrnskiego. Literatura prawnicza odgrywała w Polsce szczeólnie duże znaczenie ze względu na lakonicznośćnorm prawnych
w kwestii karalności za cńmen laesae maiestafis. o ile w literaturze wpłyv prawa rą''rnskiego
na poglądy autorówjest doskonale widoczny, to w prawie stanowion}ryn starano się go mi_
nimalizować: prawo rry.mskie spotykało się z niechęcią lub wręcz wrogością.W zawarqlch
w nim zasadach głoszących nadrzędne stanowisko monarchy: Princeps legibus solutus
(UIp.D. 1,3,31) orazQluodprincipiplacuithabetlegisaigorem(Ulp.D.
1,4, 1pr.)szlachta
polska widziała drogę do koncentracji prerogatyw w|adry monarszej' czego następstwem
byłoby ograniczenie prryłvilejów szlacheckich i zredukowanie roli stanu szlacheckiego
w politycznym zyciu państwa. Przejawem takiego stanowiska było m.in. ograniczenie
przedmiotu przestępstwa obrary majestatu do osoby monarchy w konsĘtucii z 1538 r.
B
Op. cit., s. 42.
69G.Quadros,op.cit.,k.26r.;J.Kaszyc,op.Ćit.,s.25;S.FIuwaert,op.cit.,s.39;F.Minocki,
op. cit.,k.40 r. i n.
70 S. Huwaer t, op. cit.,s. 39.
77 Op. cit., k. 36 v.
72 S.
Huwae
r r, op. cit.,s. 36.
614
Marzena Hanna Dljakowska
czy rozgraniczerrie cńrnen maiestatis i perduetlił3. Do prawa powszechnego sięBano nie tylko w polskiej doktrymie, |ecz także w praktyce sądowej, co stało się przedmiotem kilku
publikacji7a; zagad'nienie to zasługuje na dalsze badania i odrębne opracowanie.
73 Brak takiego rozgraniczenia utr4łrn1'rvał się w trzech Statutach litewskich, co nd,eĄ wiązać z silniejszy_
mi niż w Koronie wpływami prawa rzpnskiego na ich treść(por. A Lityński, f,rzestępshna poliEczne..., s. 55).
74 Poza cytowan;łni pracami J. Sondla wskazać naleĘ tegoŻ, k studiów nad prauem n1mskim u Pokce
u okresie ośuiecenia, ,,Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego DCCCLIII. Prace prawnicze'',
z. 124'Ktaków 1988;K Bukowska-Gorgoni, KilkauuagornoqobowiqzujqcejprauobcychuPokce
u śuietb akt procesu o zatnach na Stanisłaua Auglsta, ,,Zesryty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego,
Dcxxv Prace prawnicze, z.97l' Studia z historii prau obcych w Pokcą t. 1, Warszawa-Kraków 1982,
s.87-103.