PAP ARTHUR
Transkrypt
PAP ARTHUR
Powszechna Encyklopedia Filozofii, t. 8, Lublin 2007. Pap PAP ARTHUR – filozof nauki, główny przedstawiciel amer. filozofii analitycznej z przełomu lat 40. i 50. XX w., ur. w 1921 w Zurychu, zm. 7 IX 1959 w New Haven (Ct.). W 1941 wyemigrował wraz z rodziną do USA i zamieszkał w Nowym Jorku, gdzie w Juilliard School of Music kontynuował rozpoczęte w Szwajcarii (pod kierunkiem W. Freya) studia muzyczne w klasie fortepianu. Ostatecznie zwrócił się ku filozofii, którą studiował najpierw na Uniwersytecie Columbia, a następnie na Uniwersytecie Yale. Już w okresie gimnazjalnym zetknął się z filozofią G. W. F. Hegla, którą był początkowo zafascynowany. W Yale jego uwagę przyciągał na pewien czas neokantyzm w wersji głoszonej przez E. Cassirera. Pod wpływem dyskusji prowadzonych w gronie osób studiujących na Uniwersytecie Columbia (J. Hospers, M. Lean, M. White) zrewidował swoje zapatrywania filozoficzne. Zanegował potrzebę uprawiania jakkolwiek rozumianej metafizyki, przyznając kluczowe znaczenie analityczno-językowej metodzie badawczej. Rozprawa doktorska P. dotyczyła roli pełnionej w fizyce przez poznanie aprioryczne. Zdobyła ona nagrodę Woodbridge’a i została uznana za najlepszą dysertację w 1946. W latach 1946-1949 prowadził działalność nauczycielską w Nowym Jorku i Chicago, następnie wykładał filozofię na University of Oregon (1949–1953) i Yale (1953–1959). W latach 1953–1954 przebywał – na zaproszenie V. Krafta, autora książki Der Wiener Kreis, którą P. przełożył na ang. (The Origin of Neo-positivism, a Chapter in the Iiistory of Recent Philosophy, NY 1953) – na Uniwersytecie Wiedeńskim, gdzie w ramach wykładów Fulbrighta wygłosił cykl odczytów na temat analitycznej teorii poznania (wydany w języku niem. pt. Analytische Erkenntnistheorie). Interpretację podstawowego dla epistemologii rozróżnienia między poznaniem apriorycznym a empirycznym sformułował w artykułach z lat 40. i 50. XX w. oraz w swej głównej pracy Semantics and Necessary Truth. An Inąuiry into the Foundations of Analytical Philosophy (NH 1958). Inne dzieła P.: The A Priori in Physical Theory (NY 1946); Elements of Analytic Philosophy (NY 1949); Analytische Erkenntnistheorie (W 1955); An Introduction to the Philosophy of Science (NY 1962). ANALIZA POJĘCIA KONIECZNOŚCI. Wg P., najważniejsze znaczenie ma w filozofii nie tyle poszukiwanie obiektywnej prawdy o rzeczach (tym zajmuje się nauka), ile analiza języka oraz epistemologiczne rozważania nad znaczeniami podstawowych pojęć i problemów poznania naukowego. Do przekonania tego P. doszedł pod wpływem idei głoszonych przez filozofów analitycznych oraz logicznych empirystów, działających w latach 40. i 50. w Anglii i USA, zwł. pod wpływem E. Nagela, który był promotorem jego rozprawy doktorskiej, oraz R. Carnapa i B. Russella. Choć uprawiał refleksję nad poznaniem naukowym w podobny sposób jak neopozytywiści, wykorzystując do badania kluczowych zagadnień filozofii nauki aparat pojęciowy logiki formalnej, poddawał epistemologiczne rozważania członków Koła Wiedeńskiego zdecydowanej krytyce. Posługując się metodą analizy językowej, kwestionował zasadność jednego z głównych twierdzeń logicznego pozytywizmu, głoszącego, że wszystkie prawdy aprioryczne, przez neopozytywistów traktowane jako konieczne, są analityczne, czyli czysto werbalne. 9 PAP P. utrzymywał, że gdyby wszystkie prawdy analityczne z definicji dawały się zredukować do prawd logiki, trudno byłoby wyjaśnić, dlaczego niektóre twierdzenia, jakkolwiek konieczne, nie są zarazem analityczne (np. „nic nie może być jednocześnie gorące i zimne”). Podobnie, gdyby prawdy analityczne swą prawdziwość zawdzięczać miały, jak uważali neopozytywiści, konwencjonalnie przyjętym znaczeniom terminów, za pomocą których zostały wypowiedziane, wówczas twierdzenie, że każda prawda konieczna jest analityczna, byłoby trywialne i nic istotnego by nie wnosiło do analizy pojęcia konieczności. Przykładem takiego banalnego twierdzenia jest wysunięta przez logicznych pozytywistów definicja, że koniecznym sądem musi być zdanie, którego fałszywości nie można sobie wyobrazić czy pomyśleć. Zdanie „jest rzeczą niemożliwą pomyślenie sobie przeciwieństwa p” (np. pomyślenie przeciwieństwa zdania, iż „relacja między przeszłością a teraźniejszością jest, z konieczności, asymetryczna”) nie jest jaśniejsze od zdania „z konieczności nikt nie może pomyśleć sobie przeciwieństwa p” („z konieczności nikt nie może pomyśleć sobie, że przeszłość jest wcześniejsza od teraźniejszości”) (Semantics and Necessary Truth, VII). To drugie zdanie wskazuje, że źródłem tego, iż ktoś nie może zaprzeczyć pewnym stwierdzeniom, jest nie tyle taka lub inna konwencja językowa, wyznaczająca ściśle znaczenia poszczególnych terminów, ile powiązanie wypowiadanego zdania z innymi zdaniami i pojęciami, jakie ma na myśli ten, kto rozważając jego treść stara się ją uwyraźnić czy zrozumieć, np. z prawdopodobieństwem zajścia określonych zdarzeń, przysługującym im stopniem przypadkowości, możliwością lub niemożliwością ich wystąpienia w danym miejscu i czasie, hipotetyczną prawdziwością opisujących je zdań. Wg P., przypisywanie przez logicznych pozytywistów znaczeniom słów lub zdaniom realnego, substancjalnego niemal istnienia, upodobnia ich stanowisko w kwestii natury prawd koniecznych do zwalczanego przez nich samych „mistycznego” intuicjonizmu tradycyjnych racjonalistów. Tym bardziej więc powinno być odrzucone. Właściwą metodą badania natury prawd koniecznych muszą być zatem narzędzia stosowane w semantycznych analizach języka, posługujące się takimi pojęciami, jak: „znaczenie semantyczne”, „analiza semantyczna”, „znaczenie syntaktyczne”, „re- guła pragmatyczna”, „definicja”, „konwencjonalne użycie terminu”, „weryfikacja”, „konfirmacja”. „logiczna i pragmatyczna sprzeczność”. ANALITYCZNA FILOZOFIA NAUKI. W podobny sposób P. interpretował zadania stojące przed analityczną filozofią nauki oraz metody badawcze, jakimi winna się ona posługiwać. Celem filozoficznej refleksji nad podstawami wiedzy nie może być syntetyzowanie czy uogólnianie wyników poszczególnych dyscyplin ani nawet upewnianie się, czy twierdzenia naukowe są prawdziwe. Rozważania biegnące w tym kierunku przypominałyby postępowanie logicznych pozytywistów, którzy koniecznych znaczeń zdań doszukiwali się w sferze zależności czysto logicznych lub ustanowionych przez konwencje. Pytanie o znaczenie stosowanych w nauce pojęć oraz zasad wyjaśniania lub dowodzenia twierdzeń zachowuje wprawdzie prymat, ale nie może być stawiane na równi z pytaniem o ich prawdziwość. Jest ono od tego ostatniego pytaniem ważniejszym. Aby twierdzenie było prawdziwe lub mogło do takiego miana pretendować, musi być najpierw jasne, co jest możliwe o tyle, o ile tworzącym je wyrażeniom – lub zasadom służącym jego uzasadnieniu – można nadać zrozumiałe znaczenie. Zdaniem P., lekceważenie tej prawdy grozi zatarciem różnicy między filozoficznym krytycyzmem a „mentalnością scjentystyczną”, która w wyniku postępującej specjalizacji i rosnącej teoretyzacji badań naukowych zaniedbuje namysł nad pytaniem o znaczenie. „Jeśli definiuje się filozofię jako niestrudzone i bezstronne poszukiwanie prawdy, zatraca się jej odróżnienie od nauki” (An Introduction to the Philosophy of Science, 4). Analityczna filozofia nauki powinna zatem ograniczać się do analizy znaczenia fundamentalnych i niejasnych pojęć służących formułowaniu hipotez i praw nauki, takich jak przyczyna, regularne następstwo, prawdopodobieństwo, pomiar, determinizm, indeterminizm, prawo przyrody, wyjaśnienie teleologiczne, realność, prawdziwość, rzecz, dobro, pewność, świadomość, nieświadomość. P. nie zdołał w pełni zrealizować zadań, jakie stawiał przed swoim projektem konsekwentnie krytycznego filozofowania, opartego na metodzie analitycznego badania znaczeń wyrażeń językowych. Przedwczesna śmierć sprawiła, że pozostawił dzieło zaledwie rozpoczęte, chociaż opracowane wnikliwie. Nie cofał się przed zaznacza- 10 PAPINI niem własnych stanowisk w sporach, ale przewagę mają w jego pismach dociekania krytyczne, których celem było wykazanie słabości większości proponowanych rozwiązań zagadnień filozofii nauki. Odrzucał np. fenomenalizm jako przekonujące wytłumaczenie roli pełnionej przez postrzeżenia zmysłowe w tworzeniu zdań dotyczących realnego świata. Kwestionował zasadność koncepcji przyczynowości sprawczej, odwołującej się do pojęcia regularnego następstwa przyczyny i skutku, a także częstościową teorię prawdopodobieństwa, usiłującą wyprowadzić pojęcie prawdopodobieństwa z danych statystycznych. Nie znajdujemy jednak w jego książkach wyraźnych prób rozwiązania tych zagadnień. B. Blanschard, Epilogue – A Memoir, w: A. Pap, An Introduction to Philosophy of Science, NY 1962, 427–431. Janusz Jusiak 11