Sarnaki Sarnaki - Przewodnik po polskiej prowincji
Transkrypt
Sarnaki Sarnaki - Przewodnik po polskiej prowincji
Przewodnik po polskiej prowincji Sarnaki Siedziba władz gminy wiejskiej w powiecie łosickim Data nadania praw miejskich: 1754 (utracone 1869) Nazwy pierwotne: Sarnaki (1430) Liczba mieszkańców: 1160 Urząd Gminy: 08-220 Sarnaki, ul. Berka Joselewicza 3, tel. 83 359-91-98 www.sarnaki1.home.pl Dlaczego warto odwiedzić Sarnaki N ajstarszym budynkiem w Sarnakach jest ufundowany w 1816 r. przez hrabiego Stanisława Ossolińskiego kościół pw. św. Stanisława Biskupa. We wnętrzu drewnianej świątyni zachowały się XVIIIwieczne organy oraz trzy klasycystyczne ołtarze. Na dawnym przykościelnym cmentarzu ocalały dwa XIX-wieczne nagrobki. W 1873 r. w świątyni miał miejsce tragiczny wypadek – w czasie nabożeństwa na tłum wiernych przewrócił się jeden z filarów. Zginęła jedna kobieta. Parafianie obawiali się, że Rosjanie wykorzystają katastrofę i nakażą rozbiórkę budynku. Było bardzo prawdopodobne, że przedstawiciele zaborczej władzy programowo wspierający prawosławie i zwalczający katolicyzm skwapliwie skorzystają z takiego pretekstu. Pod nieobecność policjantów w miasteczku, w ciągu jednego dnia i jednej nocy zmotywowani parafianie rozebrali część konstrukcji dachu i naprawili poważne uszkodzenia, ocalając swoją świątynię. a 19 cza Zajê Lisi 132 dwór Nadl. Sarnaki owa Dzik ia jo a Józ 3 Poczta ³su iego wa Szkoln Oœr. Zdrowia Urz¹d Gminy Gm. Oœr. Kultury œc plebania ieln 811 a Ko o Kolej zki cius a Berk icza lew Jose œw. Stanis³awa Biskupa J. K iliñ a sk ieg o œ T. Ko Szko³a Podstawowa Gimnazjum Sarnaki 161 „stary cmentarz” 0 125 52°18’50,70’’ dsk 3 Maja icki ej d. cmentarz ¿ydowski a Pi M. K ono pn aj efa d. browar M ka w lna eatra Stra¿ Po¿.T ren le Obiekt Edukacji Ekologicznej Sa Ko Ry s 19 1 22°53’23,85’’ 250 375 500 m Sarnaki Z 1830 r. pochodzi murowany dwór Podczaskich. Dziś jest siedzibą biur Nadleśnictwa Sarnaki. Zielony teren wokół zabudowań to niemal ogród botaniczny – sporo tu różnych gatunków drzew i krzewów, a liczne tabliczki i poglądowe tablice doskonale służą „leśnej” edukacji odwiedzających. W porze ciepłej warto odbyć spacer po Ośrodku Edukacji Ekologicznej, młodym parku założonym w otoczeniu stawów w dolince rzeki Sarenki. W pobliżu dworku leśnicy założyli także zwierzyniec, w którym żyje i daje się podpatrywać stado dzików. Niemal w centrum miasteczka stoją okazałe fabryczne obiekty z czerwonej cegły. To dawny browar Józefa Szummera, którego budowę ukończono w 1905 r. Piwo znane w całej okolicy Sarnak (sprzedawano Dawny browar w Sarnakch je nawet w Siedlcach!) ważono tu do 1975 r. Najwyższy z budynków to dawna suszarnia słodu. Na ostatnią kondygnację robotnicy na własnych plecach wnosili tony skiełkowanego ziarna jęczmienia, które poddawano suszeniu na kilku poziomach. Temperatura w pomieszczeniach przekraczała 70°C! Dziś w dawnym browarze sezonowo działa zakład przetwórstwa owoców. Obiekty ogołocone z maszyn browarniczych pozostają zamknięte. W czasie II wojny światowej kierownikiem zakładu był Józef Kisiel. Pełnił ważną rolę w konspiracyjnej akcji rozpracowania tajemnicy niemieckiej Vergeltungswaffe-2 (broni odwetowej V2). Pomiędzy kwietniem a czerwcem 1944 r. rejon pomiędzy Sarnakami a wsiami Lipno, Mężenin, Binduga i Kózki stanowił cel dla rakiet, które startowały z poligonu Blizna w okolicach Mielca. Po pokonaniu w kilka minut 250-kilometrowej przestrzeni spadały na nadbużańskie pola. W szkole w Sarnakach stacjonował oddział Wehrmachtu, który na sygnał radiowy wysyłany z bazy ruszał w teren z zadaniem dokładnego uprzątnięcia szczątków pocisków. Dowódca tej jednostki, por. Schroeder, mieszkał w browarze i bywał goszczony przez kierownika Kisiela. Dzięki niemu relacje pełne szczegółów na temat V2, „odtajnianych” w trakcie posiedzeń przy kuflu „sarnackiego”, trafiały do miejscowego dowództwa Armii Krajowej. Spośród kilkudziesięciu rakiet, które spadły w okolicy Sarnak (niektóre eksplozje powodowały zniszczenia zabudowań i raniły mieszkańców) najsłynniejszą okazała się ta z 20 maja 1944 r. Wbijając się w grząski brzeg Bugu pod Klimczycami nie roztrzaskała się. Pierwsi odnaleźli ją Polacy. Wydobyli z zamaskowanej kryjówki, rozmontowali i w częściach przewieźli do Warszawy. Po zbadaniu przez naukowców i sporządzeniu dokumentacji, dzięki Pomnik na sarnackim rynku 2 3 Przewodnik po polskiej prowincji śmiałej akcji oznaczonej kryptonimem „III Most”, została przetransportowana drogą lotniczą do Wielkiej Brytanii. W Polsce pamiętamy, że dzięki pracy ludzi wywiadu i żołnierzy wielu oddziałów AK, alianci poznali tajemnicę niemieckiej Wunderwaffe i mogli podjąć w porę bombardowania baz i zakładów produkujących elementy broni, która miała zniszczyć Londyn. W 1995 r. pośrodku sarnackiego rynku odsłonięto pomnik – naturalnej wielkości fragment odtworzonego korpusu rakiety V2 z charakterystycznymi brzechwami stabilizującymi sterczącymi ku niebu. Dzieło opatrzono napisem Oni ocalili Londyn, po polsku i angielsku. Pomnikowa niby-rakieta tkwi w zagłębieniu terenu mającym się kojarzyć z lejem powstałym po wybuchu prawdziwego pocisku. W rzeczywistości lej po eksplozji V2 miał średnicę ok. 30 i głębokość do 15 m! Prawdziwy ślad po upadku rakiety całkiem nieźle zachował się w lesie Lipowiec, ok. 3 km na północ od Sarnak. Niestety przy drodze nr 19 nie ma w pobliżu parkingu. Jadąc od Sarnak na skraju lasu trzeba skręcić w prawo, po 180 m w lewo w dukt leśny, po 450 m osiąga się skraj zagłębienia (współrzędne geograficzne miejsca: N52°20’35,8’’ E22°52’55,5’’). Zbieraniem szczątków rakiet zajmowali się także zapobiegliwi gospodarze z wiosek leżących w rejonie ich upadków. Nowoczesne i nieosiągalne wówczas materiały, takie jak butle i zbiorniki, przewody elektryczne, kawałki cennej blachy aluminiowej znajElement rakiety V2 ze zbiorów gimnazjum w Sarnakach dowały zastosowanie w chlewikach i kurnikach. Okazały się także nieocenione jako półfabrykaty do wyrobu kubków, patelni, miednic, grzebieni. Dziś już trudno je spotkać. Większość trafiła na złomowiska lub do zbiorów kolekcjonerskich i muzealnych. Bogatą kolekcję szczątków V2 posiada Muzeum Regionalne w Siedlcach. Autentyczny fragment aluminiowej rury łączącej zbiornik paliwa (spirytusu etylowego) z turbopompą paliwową rakiety można oglądać w pracowni nauczania historii w gimnazjum w Sarnakch (tel. 83 359-91-11). Imię Bohaterów Akcji V2 nosi międzynarodowy festiwal szachowy organizowany tutaj co roku jesienią. Ciekawe fakty z przeszłości 1430 – Sarnaki wzmiankowane jako wieś parafialna – pierwszy kościół ufundo- stał Antoni Ossoliński – osadę stanowiło wali Sarnaccy herbu Ślepowron. 71 domów. Pierwsza połowa XVII w. – Sarnaki 1795 – Sarnaki w zaborze austriackim. przeszły na własność Butlerów – Ma- 1812/1813 – miasteczko zrujnowały rek Butler – syn Gotarda Wilhelma, protoplasty przemarsze oddziałów francuskich wu- polskiej gałęzi rodu o (najprawdopodobniej) ir- mykających spod Moskwy. landzkich korzeniach, podniósł osadę ze znisz- 1825 – w Sarnakach żyło 792 miesz- czeń okresu wojen szwedzkich. kańców. 1754 – Sarnaki miastem – staraniem Alek- Przed 1827 – właścicielem miasta zo- sandra Butlera osada otrzymała prawa miejskie stał Joachim Podczaski. nadane przez króla Augusta III Sasa.Przywilej 1869 – utrata praw miejskich – Sarnaki ustanawiał sześć jarmarków. zredukowano do rangi osady w gminie Chlebczyn. 1789 – nowym właścicielem Sarnak zo 1870 – Walerian Arnold założył browar Sarnaki – w 1902 r. zakład przejął i znacznie rozbudował w pierwszym dniu wojny niemiecko-radzieckiej. Józef Szummer. Spłonęła wówczas większa część domów w cen- 1906 – Sarnaki znalazły się na szlaku li- trum miasteczka, w tym zwarta grupa budynków nii kolejowej Siedlce-Czeremcha. stojąca pośrodku rynku. 1918 – w odrodzonej Rzeczypospolitej 1943 – Niemcy dokonali likwidacji get- utworzono gminę Sarnaki. ta sarnackiego – ok. 1200 osób narodowo- 1921 – w Sarnakach żyło 1588 miesz- ści żydowskiej wywieziono do obozu zagłady w kańców – w tym 1189 Żydów. Treblince. 1941 – Sarnaki zbombardowały samolo- 1961 – w Sarnakach żyło niespełna 650 ty radzieckie – wydarzyło się to 22 czerwca, mieszkańców. Trzeba zobaczyć w najbliższej okolicy Jeśli zdecydowałeś się szanowny Czytelniku zapuścić w ostępy lasu Lipowiec, to wiedz, że jesteś na terenie Parku Krajobrazowego „Podlaski Przełom Bugu”. Po zbadaniu leja po upadku rakiety V2 warto udać się jeszcze 2,5 km na północ. Na lewo od drogi nr 19, przed samym mostem znajduje się obszar piaszczystych łysin ograniczony od północy korytem Bugu, a od południa szuwarowymi podmokłościami i starorzeczem. To rezerwat przyrody „Kózki”. Atrakcyjny spacer po chronionym terenie ułatwia wytyczona ścieżka przyrodnicza. Wizyta wiosną da najwięcej satysfakcji miłośnikom ornitologii. W rezerwacie gniazdują rzadko spotykane, zagrożone wyginięciem sieweczka obrożna i rybitwa białoczelna. Przelotem goszczą tu nury, gęsi gęgawy, świstuny i gągoły. Oczywiście występują tu licznie częściej spotykane gatunki, np. kaczki, łabędzie, derkacze, kowaliki, dzięcioły, czajki, rybitwy, brodźce. 4