Pobierz pdf - Instytut Ochrony Przyrody PAN

Dzięcioły białogrzbiety Dendrocopos leucotos i dzięcioł
trójpalczasty Picoides tridactylus w Beskidzie Średnim
Spośród europejskich dzięciołów dwa gatunki: białogrzbiety Dendrocopos leucotos i trójpalczasty Picoides tridactylus uważane są za wskaźnikowe dla lasów naturalnych. Jest to
efekt preferencji tych ptaków do drzewostanów obfitujących w obumierające i martwe
drzewa, będące ich miejscem żerowania i kucia dziupli. Gospodarka leśna i zabiegi sanitarne polegające na usuwaniu takich drzew przyczyniają się do zaniku siedlisk odpowiednich
dla omawianych dzięciołów i powodują, że populacje tych gatunków są szczególnie narażone na zanik (Wesołowski et al. 2005, Czeszczewik & Walankiewicz 2006). W Polsce oba
gatunki występują przede wszystkim w północno-wschodniej części kraju oraz w Karpatach
(Tomiałojć & Stawarczyk 2003, Piotrowska & Wesołowski 2007a, 2007b). Dzięcioł białogrzbiety zasiedla głównie lasy liściaste: buczyny i jaworzyny w górach oraz łęgi, olsy i grądy
na niżu. Rozmieszczenie dzięcioła trójpalczastego jest związane głównie z naturalnym
areałem występowania świerka Picea abies, chociaż w górach zasiedla on również bory
jodłowe (Hordowski 1999). Karpackie populacje obu gatunków uważane były do niedawna
za stosunkowo nieliczne i rozproszone, a dopiero badania w różnych częściach Karpat pozwoliły na dokładniejsze określenie ich zasięgu i występowania (Ciach et al. 2009a, 2009b,
Kajtoch 2009, Wilk et al. 2010). Jednakże jak dotąd brak było jakichkolwiek informacji na
temat występowania dzięciołów białogrzbietego i trójpalczastego z terenu Beskidu Średniego. W niniejszej pracy przedstawiono dane dotyczące rozmieszczenia i liczebności dzięcioła białogrzbietego i dzięcioła trójpalczastego we wschodniej i centralnej części Beskidu
Średniego.
Beskid Średni (zwany także Makowskim) w zależności od podziału fizjograficznego
obejmuje rozległy obszar nawet do 900 km2 (Kondracki 2000). Teren badań ograniczono
2
do wschodniej i centralnej części tego mezoregionu (ok. 300 km ; rys. 1), obejmującej
zróżnicowany obszar wokół Myślenic (49°49'59'' N; 19°56'30''E). W jego skład weszły trzy
główne pasma Beskidu Średniego: Lubomira (904 m n.p.m.), Koskowej (866 m n.p.m.) i
Babicy (727 m n.p.m.) oraz pasma na pograniczu z pogórzem: Barnasiówki, (566 m
Rys. 1. Teren badań (zielone obszary – górskie drzewostany) oraz rozmieszczenie stanowisk dzięciołów: białogrzbietego (niebieskie kółka) i trójpalczastego (czerwone kwadraty)
Fig. 1. Study area (green areas – mountain forests) and localization of territories of White-backed
Woodpecker (blue circles) and Tree-toed Woodpecker (red squares)
230
n.p.m.) i Glichowca (523 m n.p.m.). Całkowita powierzchnia lasów w tej części Beskidu
Średniego (badany obszar) wynosi ok. 135 km2. W lasach prywatnych Beskidu Średniego
dominują sztucznie nasadzone drzewostany ze świerkiem, sosną Pinus sylvestris, jodłą
Abies alba, bukiem Fagus sylvatica i brzozą Betula sp. Na gruntach Lasów Państwowych
(obejmujących około połowy powierzchni leśnej) rosną buczyny Dentario glandulosae-Fagetum i Luzulo luzuloidis-Fagetum, jedliny Abietum polonicom i bory mieszane Abieti-Piceetum i Galio-Piceetum. Na pograniczu z pogórzami, występują lasy mieszane z bukiem
Fagus sylvatica, grabem Carpinus betulus, jodłą, sosną i dębem Quercus spp. oraz fragmenty grądów Tilio-Carpinetum, a także łęgi Alno-Ulmion oraz olszyny Alnetum incanae i
Caltho-Alnetum (Matuszkiewicz 2008) w dolinach. Większość drzewostanów jest intensywnie użytkowana. Najstarsze, mające co najmniej 80 lat i najmniej przekształcone lasy z
obumierającymi drzewami i zalegającym martwym drewnem występują głównie na stromych skalistych stokach i zabagnionych dolinach. Tego typu lasy zajmują ok. 20% ogólnej
powierzchni leśnej (Stachura-Skierczyńska 2007). Największy, dobrze zachowany drzewostan olchowy w dolinach oraz grądowy i bukowy na zboczach zachował się w jedynym
na tym terenie leśnym rezerwacie Las Gościbia porośniętym prawie całkowicie lasem liściastym (ok. 280 ha, rys. 1).
W oparciu o doświadczenie terenowe autorów z lat poprzednich oraz analizę zdjęć satelitarnych (http://earth.google.com/), map drzewostanowych (http://rdlpkrakow.gis-net.pl/)
oraz map topograficznych (1:25 000) wytypowano miejsca potencjalnego występowania
dzięciołów. Starano się wyszukać wszystkie drzewostany położone na stromych, podszczytowych skalistych stokach, w źródliskach i na zboczach dolin potoków oraz wszystkie drzewostany ze znaczącym udziałem świerka, w tym ulegające rozpadowi w wyniku gradacji
korników Ips spp. W okresie od początku marca 2009 do końca maja 2010 przeprowadzono kontrole wszystkich zalesionych gór i dolin mające na celu wykrycie miejsc występowania badanych gatunków dzięciołów. Wszystkie wytypowane miejsca skontrolowano co
najmniej raz w każdym z dwóch sezonów w okresie badań, wykonując łącznie 30 kontroli
(trwających od 4 do 8 godzin: od wschodu słońca do godziny 11 i między godziną 14 a zachodem słońca). Dzięcioły wykrywano przy pomocy stymulacji głosowej (z użyciem odtwarzacza mp3 i przenośnego głośnika). Metoda ta pozwala skutecznie i efektywnie wykrywać
badane gatunki (np. Wesołowski et al. 2005, Czeszczewik & Walankiewicz 2006). Miejsca
stymulacji ograniczono głównie do wszystkich znanych starszych fragmentów lasów oraz
drzewostanów świerkowych. Stymulację wykonywano poprzez odtwarzanie przez 1–2 minuty głosu godowego, nasłuch, 1–2 minuty bębnienia i nasłuch. W zależności od rodzaju
drzewostanu wabiono głosem dzięcioła białogrzbietego (w lasach liściastych) lub dzięcioła
trójpalczastego (w borach). W zależności od topografii terenu, rodzaju i powierzchni starszego drzewostanu wabienia wykonywano w odległościach 200–500 m od siebie. Stymulację prowadzono też losowo na różnych trasach między wytypowanymi drzewostanami.
Dodatkowo starano się wyszukiwać ślady żerowania dzięciołów, traktując je jako wskazówkę do dalszych poszukiwań. Z uwagi na czasochłonność kontroli i trudności terenowe nie
prowadzono specjalnego wyszukiwania dziupli. W rezerwacie poruszano się jedynie po
wyznaczonych szlakach oraz obrzeżach. Za prawdopodobne bądź pewne terytorium przyjmowano miejsce, gdzie stwierdzono ptaki, których zachowanie wskazywało na spełnienie
co najmniej jednego z kryteriów: obserwowano parę ptaków, co najmniej dwukrotnie w danym sezonie lęgowym stwierdzono zaniepokojone osobniki i/lub bębniące ptaki, słyszano
młode odzywające się z dziupli lub widziano grupy rodzinne w maju–czerwcu. Przypuszczalne terytorium lęgowe to takie, gdzie stwierdzano pojedyncze ptaki w okresie lęgowym i
pozalęgowym lub znajdywano ich świeże żerowiska w oddaleniu (powyżej 1 km) od zna231
nych terytoriów. Liczebności obu gatunków przedstawiono w formie przedziału – minimalnej i maksymalnej liczby terytoriów stwierdzonych w okresie badań.
Na badanym obszarze Beskidu Średniego wykryto 7–8 terytoriów dzięcioła białogrzbietego rozmieszczonych głównie w centralnej i wschodniej części oraz pięć terytoriów dzięcioła trójpalczastego skupionych głównie w części zachodniej (ryc. 1).
Pięć terytoriów dzięcioła białogrzbietego znajdowało się powyżej 650 m n.p.m., a cztery
terytoria na wysokości 400–650 m. Dzięcioły białogrzbiete zasiedlały starsze, ponad 80-letnie i różnowiekowe lasy bukowe i zboczowe (olchowe w dolinach, grądowe i bukowe na
zboczach). Prawie wszystkie terytoria tego gatunku zlokalizowano na terenie Lasów Państwowych a tylko jedno w lasach prywatnych. Zagęszczenie dzięcioła białogrzbietego wyli2
czone na całkowitą powierzchnię leśną wyniosło 0,5–0,6 terytoriów/10 km .
Cztery terytoria dzięcioła trójpalczastego znajdowały się powyżej 650 m n.p.m. a jedno
poniżej tej wysokości. Terytoria tego dzięcioła znajdowały się w borach świerkowych lub
mieszanych ponad 60-letnich, których cechą wspólną było występowanie licznych obumierających świerków w wyniku gradacji korników. Trzy terytoria dzięcioła trójpalczastego znajdowały się na terenie lasów prywatnych a dwa na terenie Lasów Państwowych Zagęszczenie
tego gatunku wyliczone na całkowitą powierzchnię leśną wyniosło 0,4 terytoriów/10 km2.
Prezentowane dane na temat występowania dzięciołów białogrzbietego i trójpalczastego w Beskidzie Średnim uzupełniają wiedzę o rozmieszczeniu tych najrzadszych krajowych
dzięciołów w polskich Karpatach. Dotychczasowa wiedza na temat rozmieszczenia populacji omawianych gatunków wskazywała, że zasiedlają one przede wszystkim tereny chronione – głównie Parki Narodowe i rezerwaty w Parkach Krajobrazowych (będące przeważnie
tożsame z ostojami ptaków w sieci Natura 2000) (Głowaciński 2001, Tomiałojć & Stawarczyk 2003, Piotrowska & Wesołowski 2007a, 2007b, Wilk et al. 2010). Także w Beskidzie
Średnim zajmują one głównie tereny trudnodostępne (skaliste, strome partie podszczytowe,
źródliska potoków oraz zbocza dolin) i chronione (rezerwat Las Gościbia). Ponadto kilka stanowisk dzięcioła trójpalczastego znajdowało się w gospodarczych borach świerkowych objętych gradacją korników.
Nie jest pewne czy zlokalizowane terytoria obu gatunków dzięciołów w Beskidzie Średnim są stanowiskami nowymi, zasiedlonymi na skutek ekspansji w ostatnich latach, czy też
ptaki te zasiedlały ten teren już wcześniej, a dotychczasowy luki w wiedzy na temat ich rozmieszczenia w Beskidach należy przypisać brakowi specjalnych poszukiwań ornitologicznych w czasie zbierania danych atlasowych (Cierlik1992a, b, Piotrowska & Wesołowski
2007a, 2007b). Lasy Beskidu Średniego były silnie eksploatowane do lat 1990., co nie
sprzyjało występowaniu tych ptaków. W przypadku dzięcioła białogrzbietego istotne mogło
być zwiększenie wieku istniejących drzewostanów bukowych w lasach państwowych oraz
ochrona rezerwatu Las Gościbia (od 2001 roku). Dzięcioł trójpalczasty mógł zasiedlić teren
Beskidu Średniego najprawdopodobniej ponownie, na początku XXI wieku w wyniku ekspansji z sąsiadującego Beskidu Żywieckiego, gdzie w ostatnich latach nastąpił wyraźny
wzrost liczebności tego gatunku wywołany gradacją korników.
Zbliżone rozpowszechnienie obu badanych gatunków dzięciołów w Beskidzie Średnim
dobrze wpisuje się w ogólne rozmieszczenie tych gatunków w polskich Karpatach. Dzięcioł
białogrzbiety jest gatunkiem zdecydowanie bardziej powszechnym we wschodniej części
Karpat (Beskid Niski i Bieszczady z przyległymi pogórzami), podczas gdy dzięcioł trójpalczasty dominuje w zachodniej części (Beskid Śląski i Żywiecki, Tatry). W centralnych Beskidach
(Sądeckim, Gorcach, Wyspowym oraz Średnim) ptaki te są porównywalnie rozpowszechnione. Oba gatunki dzięciołów stosunkowo licznie występują w sąsiadujących z badanym
terenem Gorcach (po 15–20 stanowisk w Gorczańskim PN, Armatys 2010, Kajtoch 2009, in
232
litt.) (czyli około 2,1–2,8 terytorium/10 km powierzchni leśnej). Zagęszczenia obu gatunków są zatem w Beskidzie Średnim czterokrotnie lub pięciokrotnie niższe niż w lasach parku
narodowego, co dobitnie obrazuje różnice w występowaniu tych dzięciołów między lasami
zbliżonymi do naturalnych (chronionymi) a gospodarczymi.
Wykorzystując zgromadzone informacje o rozmieszczeniu i zagęszczeniach obu gatunków dzięciołów na badanej powierzchni oraz wiedzę o rozmieszczeniu drzewostanów preferowanych przez te gatunki możliwe jest określenie ich przybliżonej liczebności w całym
Beskidzie Średnim (bez Pasma Jałowieckiego) na 10–15 terytoriów dla każdego z gatunków.
Prezentowana praca wraz z danymi z Beskidu Wyspowego (Kajtoch 2009) wskazuje, że
także w nie objętych ochroną obszarową lasach gospodarczych polskich Beskidów dzięcioły
białogrzbiete i dzięcioły trójpalczaste są stosunkowo rozpowszechnione, aczkolwiek nieliczne. W świetle powyższych informacji oraz danych zawartych w najnowszych opracowaniach dotyczących ostoi ptaków (Wilk et al. 2010), konieczne jest zweryfikowanie wiedzy
na temat zasięgu oraz liczebności tych dwóch gatunków w polskich Karpatach.
2
Autorzy chcieliby podziękować Krzysztofowi Kusowi za udostępnienie obserwacji dzięcioła
białogrzbietego z góry Kamiennik.
Summary: White-backed Woodpecker Dendrocopos leucotos and Three-toed Woodpecker
Picoides tridactylus in the Beskid Średni Mountains (SE Poland). Distribution and habitat preferences of two rare European species: White-backed and Three-toed Woodpeckers were investigated
in central and eastern part of the Beskid Średni Mountains (western Carpathians, southern Poland) in
2009–2010. The studied forest area was about 135 km2. There were 7–8 breeding territories of
White-backed Woodpecker and five of Three-toed Woodpecker (with the densities of 0.5–0.6 and
0.4 territories/10 km2 of forest area, respectively). White-backed Woodpecker inhabits 80-year or
older beech forests (four territories) and multispecies deciduous forests on valley slopes (four territories). Three-toed Woodpecker occupied managed spruce forests, partially decayed as a result of
Bark-beetle outbreak (four territories) and older than 60-year fir-spruce forests (one territory). Both
species were detected mostly above 650 m a.s.l. on steep slopes where forest exploitation is limited,
and in nature reserve (where many old trees and relatively high amount of dead wood still exist). In
the whole Beskid Średni range, the total number of breeding territories of White-backed Woodpecker and Three-toed Woodpecker can be estimated at 10–15 for both of them. This data supports
earlier findings that White-backed and Three-toed Woodpeckers are relatively common in mountain managed forests of the Carpathians.
Literatura
Armatys P. 2010. Gorce. W: Wilk T., Krogulec J., Chylarecki P. 2010. (red.). Ostoje ptaków w Polsce.
OTOP, ss. 356–358. Bogucki Wyd. Nauk., Poznań.
Ciach M., Kwarciany B., Mrowiec W., Figarski T., Bujoczek M., Dyduch M., Fluda M. 2009a. Beskid
Żywiecki PLB240002 (IBA PL127). W: Chmielewski S., Stelmach R. Ostoje ptaków w Polsce –
wyniki inwentaryzacji, 1: ss. 51–58. Bogucki Wyd. Nauk., Poznań.
Ciach M., Kwarciany B., Figarski T., Bujoczek M., Fluda M. 2009b. Pasmo Policy PLB120006 (IBA
PL129). W: Chmielewski S., Stelmach R. Ostoje ptaków w Polsce – wyniki inwentaryzacji, 1: ss.
127–133. Bogucki Wyd. Nauk., Poznań.
Cierlik G. 1992a. Dzięcioł trójpalczasty Picoides tridactylus. W: Walasz K., Mielczarek P. (red.) Atlas
ptaków lęgowych Małopolski. 1985–1991, ss. 276–277. Wrocław.
Cierlik G. 1992b. Dzięcioł białogrzbiety Dendrocopos leucotos. W: Walasz K., Mielczarek P. (red.)
Atlas ptaków lęgowych Małopolski. 1985–1991, ss. 272–273. Wrocław.
Czeszczewik D., Walankiewicz W. 2006. Logging and distribution of the White-backed Woodpecker
Dendrocopos leucotos in the Białowieża Forest. Annales Zool. Fenn. 43: 221–227.
Głowaciński Z. 2001. Polska Czerwona Księga Zwierząt. PWRiL, Warszawa.
233
Hordowski J. 1999. Ptaki Polskich Karpat Wschodnich i Podkarpacia. 1. Pteroclidiformes – Passeriformes. Bad. nad Orn. Ziemi Przem. 7: 1–186.
Kajtoch Ł. 2009. Występowanie dzięciołów: trójpalczastego Picoides tridactylus i białogrzbietego
Dendrocopos leucotos w Beskidzie Wyspowym. Not. Orn. 50: 85–96.
Kondracki J. 2000. Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa.
Matuszkiewicz J.M. 2008. Zespoły leśne Polski. PWN, Warszawa.
Piotrowska M., Wesołowski T. 2007a. Dzięcioł białogrzbiety Dendrocopos leucotos. W: Sikora A.,
Rohde Z., Gromadzki M., Neubauer G., Chylarecki P. (red.). 2007. Atlas rozmieszczenia ptaków
lęgowych Polski 1985–2004, ss. 308–309. Bogucki Wyd. Nauk., Poznań.
Piotrowska M., Wesołowski T. 2007b. Dziecioł trójpalczasty Picoides tridactylus. W: Sikora A., Rohde
Z., Gromadzki M., Neubauer G., Chylarecki P. (red.). 2007. Atlas rozmieszczenia ptaków lęgowych Polski 1985–2004, ss. 312-313. Bogucki Wyd. Nauk., Poznań.
Stachura-Skierczyńska K. 2007. Ocena wartości biologicznej lasów w Polsce. OTOP, Warszawa.
Tomiałojć L., Stawarczyk T. 2003. Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. PTPP „pro
Natura”, Wrocław.
Wesołowski T., Czeszczewik D., Rowiński P. 2005. Effects of forest management on Three-toed
Woodpecker Picoides tridactylus distribution in the Białowieża Forest (E Poland): conservation
implications. Acta Ornithol. 40: 53–60.
Wilk T., Krogulec J., Chylarecki P. 2010. (red.). Ostoje ptaków w Polsce. OTOP. Bogucki Wyd. Nauk.,
Poznań.
Marcin Matysek
Instytut Ochrony Przyrody PAN
Mickiewicza 33, 31-120 Kraków
[email protected]
Łukasz Kajtoch
Instytut Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN
Sławkowska 17, 31-016 Kraków
[email protected]
Obserwacje mieszańca czapli siwej Ardea cinerea i czapli
białej Egretta alba w Parku Narodowym Ujście Warty
W dniu 3.06.2007 w okolicy tzw. betonki w Parku Narodowym Ujście Warty obserwowano
czaplę, która wykazywała cechy częściowo leucystycznej czapli siwej Ardea cinerea, bądź
mieszańca czapli siwej z czaplą białą Egretta alba. Ze względu na znaczną odległość oraz
przebywanie ptaka w wysokiej roślinności nie udało się dostrzec cech jednoznacznie wskazujących na któryś z możliwych przypadków, również wykonana dokumentacja fotograficzna nie pomogła w rozstrzygnięciu tej kwestii. Osobnika tego ponownie zaobserwowano
26.04.2008 w okolicach Przyborowa, około 2 km w linii prostej od miejsca poprzedniej obserwacji. Tym razem ptaka obserwowano z odległości kilkudziesięciu metrów i wykonano
dokumentacje fotograficzną dużo lepszej jakości. Kolejnej obserwacji, połączonej z wykonaniem dalszych zdjęć, dokonano w tym samym miejscu 23.04.2009. Po analizie cech
widocznych na zdjęciach oraz skonfrontowaniu ich z dostępną literaturą dotyczącą hybrydyzacji obu gatunków obserwowaną czaplę oznaczono jako mieszańca czapli siwej z czaplą
białą (fot. 1). Obserwacje te uzyskały akceptację Komisji Faunistycznej jako pierwszy w kraju
i bardzo rzadki w Europie przypadek mieszańca obu gatunków.
Obserwowana czapla wielkością zbliżona była do obu gatunków, jednak jej sylwetka
przypominała bardziej czaplę siwą, aniżeli nieco bardziej smukłą i elegancką czaplę białą.
234