streszczenie

Wykorzystanie internetu w edukacji ekologicznej i promocji zdrowia środowiskowego
Strona internetowa Programu Wieloletniego „Środowisko a Zdrowie”Wanda Jarosz,
Jolanta Brol, Barbara Jarzębska, Zofia Nowińska, Patrycja Przewoźnik
Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych w Katowicach
„Informacja stanowi niezbędny budulec dla wiedzy, mądrość
natomiast nie utożsamia się z wiedzą, choć zakłada jej
posiadanie przynajmniej w tej mierze, w jakiej jest ona
potrzebna do właściwego postępowania w warunkach i
okolicznościach, w których nam żyć wypadnie”
1. Wstęp
W nasze życie wdziera się już nowa cywilizacja [...]. Nowa cywilizacja niesie z sobą nowy
styl życia rodzinnego, zmiany w pracy, w miłości i w życiu; nową gospodarkę, nowe
konflikty polityczne, a przede wszystkim – zupełnie odmienną świadomość [Toffler, 1986].
Te słowa jednego z najbardziej znanych badaczy przemian cywilizacyjnych – Alvina
Tofflera, wypowiedziane ponad ćwierć wieku temu, są nadal aktualne. Osiągnięcia
cywilizacji wkraczają do wszystkich sfer naszego życia i mimo ogromnego postępu oraz
rozwoju naukowo-technicznego w dalszym ciągu wywołują negatywne zmiany w środowisku
przyrodniczym. Obecnie zmiany te są powodowane głównie przez różnorodne substancje
chemiczne stanowiące skutki uboczne procesów przetwarzania zasobów środowiskowych
oraz konsumpcji powstałych z nich produktów. Cywilizacja będąca transmisją technicznych
osiągnięć służących do udoskonalenia zewnętrznego życia [Bańka, 1986] wprowadza do
środowiska nowe, nieznane i nieistniejące w nim dotąd związki chemiczne. Po raz pierwszy
presję na środowisko wywierają czynniki, które nie występują naturalnie w przyrodzie. Nowy
rodzaj niebezpieczeństwa spowodował, że zaczęto zwracać szczególną uwagę na zagadnienie
ryzyka, będącego skutkiem modernizacji, w tym ryzyka dla zdrowia i życia ludzi oraz ryzyka
środowiskowego. Ryzyka, które stanowi ryczałtowy produkt industrialnego postępu i, wraz z
jego rozwojem, podlega systematycznemu pogłębianiu i zwiększaniu. Ryzyka o dystrybucji
odmiennej niż w przypadku ryzyka występującego w środowisku pracy, albowiem
dotykającego każdego [Janikowski, 2004].
Wiele problemów środowiska i zdrowia zostało już rozwiązanych, ale wciąż szereg spraw
wymaga badań naukowych, szczególnie w odniesieniu do skutków zdrowotnych
długotrwałego narażenia na czynniki środowiskowe. Zgodnie z opracowaną w latach 70.
dwudziestego wieku koncepcją obszarów zdrowia Marca Lalonde'a na stan zdrowia populacji
wpływają w 50% styl życia, w 15 - 20% jakość środowiska, 20% czynniki genetyczne oraz
10% opieka medyczna [Lalonde, 1974]. Jednak obecnie zarówno Światowa Organizacja
Zdrowia (WHO), jak i Komisja Europejska szczególną uwagę skupiają na czynnikach
środowiskowych, które powodują zmiany globalne i długofalowe, mające wpływ nie tylko na
zdrowie fizyczne, ale i psychiczne człowieka [Karta Ottawska, 1986; Strategia prozdrowotna
WHO, 1946; Deklaracja Budapeszteńska, 2004; VI Program Ramowy Our Future our Choice,
2005; Europejska Strategia “Środowisko i Zdrowie”, 2003; Europejski Plan Działań
Środowisko i Zdrowie na lata 2004 – 2010]. Stąd też główny nacisk położono na
oddziaływania zdrowotne, związane ze zmianami klimatu, degradacją atmosfery i warstwy
ozonowej, wpływem środowiska na zdrowie dzieci oraz tzw. chorobami cywilizacyjnymi
(astma, alergie, choroby nowotworowe), a także czynnikami związanymi nieodłącznie z
życiem współczesnego człowieka, takimi jak zapylenie, hałas czy stres. Wyniki testów
nowego narzędzia do zarządzania jakością powietrza, opracowanego w ramach projektu Unii
Europejskiej URBAN-EXPOSURE [2005] przeprowadzone w Oslo (Norwegia), Haifie
(Izrael) oraz Katowicach (Polska) świadczą, że obecnie czynnikami decydującymi o stopniu
1
narażenia zdrowia mieszkańców są: stan techniczny i wyposażenie budynków mieszkalnych,
jakość powietrza w pomieszczeniach zamkniętych (mieszkanie, stanowisko pracy,
pomieszczenia szkolne), styl życia (używki, miejsce, czas i rodzaj wypoczynku).
Na tym tle udział i zaangażowanie Ministerstwa Środowiska w opracowaniu i realizacji w
latach 2003 - 2005 Programu Wieloletniego „Środowisko a Zdrowie” (PW)1 jest racjonalną
konsekwencją znaczenia, jakie nadano kryteriom zdrowia w działaniach na rzecz środowiska
[Dokumenty Końcowe …, 1998; Konstytucja RP, 1997; Polityka Ekologiczna Państwa, 2002;
Wieloletni Program Rządowy „Środowisko a Zdrowie”, 2000]. Kluczowe obszary badawcze
Programu dobrano w taki sposób, aby uzyskać odpowiedzi na pytania dotyczące praktyki
zarządzania środowiskiem postrzeganej poprzez pryzmat zdrowia człowieka, jak i na pytania
dotyczące wybranych procesów i mechanizmów kształtujących relacje środowisko-zdrowie
człowieka. Integralną część Programu stanowią działania informacyjno-promocyjne
przyczyniające się do:
a) upowszechnienia w Polsce informacji o działaniach systemowych zmierzających do
ograniczenia występowania środowiskowych zagrożeń zdrowia oraz ryzyka
zdrowotnego i środowiskowego,
b) popularyzacji wzorców zachowań indywidualnych i grupowych pozwalających na
ograniczanie jednostkowych skutków oddziaływania zanieczyszczeń środowiska na
zdrowie.
Działania informacyjno-promocyjne prowadzone w Programie Wieloletnim „Środowisko a
Zdrowie” w latach 2003-2005 są pierwszą próbą całościowego przedstawienia społeczeństwu
problematyki wpływu środowiskowych zagrożeń na zdrowie, ze szczególnym
uwzględnieniem informacji o narzędziach zarządzania środowiskowego takich, jak ocena
ryzyka zdrowotnego, ocena oddziaływania na środowisko, strategie rozwoju czy lokalny plan
działań na rzecz środowiska i zdrowia. Strategia komunikacji opracowana dla Programu
Wieloletniego zakłada, że podstawą dialogu społecznego jest zrozumienie publiczności i
zbudowanie pomostu porozumienia w kontakcie pomiędzy odbiorcami a naukowcami,
ekspertami i osobami zarządzającymi środowiskiem, a także, że współczesny świat opiera się
na wiedzy i informacji. Z tego względu Internet jako narzędzie przekazu zarówno wiedzy, jak
i informacji, wykorzystujące techniki multimedialne stwarza nieograniczone wręcz
możliwości. Potencjał technologiczny Internetu umożliwia łatwe i szybkie przekazanie
informacji, zapewnia coraz skuteczniejszą komunikację obustronną, daje możliwość
przechowywania informacji, do której dostęp ma nieporównywalnie większa liczba ludzi, a
także umożliwia reprodukowalność informacji bez straty jej wartości.
2. Strona internetowa PW „Środowisko a Zdrowie”
Tak jak w wypadku wielu innych programów, projektów czy kampanii oś działań
informacyjno-promocyjnych w programie Wieloletnim „Środowisko a Zdrowie” stanowi
strona internetowa (http://www.ietu.katowice.pl/wpr). Strona powstała w 2003 roku w celu
pokazywania społeczeństwu przebiegu oraz rezultatów projektów badawczych realizowanych
w ramach Programu. Strona miała pełnić funkcję informacyjną, a przekaz został
ukierunkowany głównie na specjalistów i ekspertów oraz na przedstawicieli wybranych grup
celowych: administracji państwowej, władz samorządowych, środowisk gospodarczych,
środowisk naukowych, organizacji ekologicznych i konsumenckich.
Jednak analiza wyników badań ankietowych, przeprowadzonych w latach 2003 - 2004 wśród
społeczeństwa oraz organizacji pozarządowych dotyczących, między innymi, znajomości
1
Program został przyjęty przez Komitet Ekonomiczny Rady Ministrów i ustanowiony Uchwałą nr 64/2001
Rady Ministrów z dnia 5 czerwca 2001 r.
2
czynników środowiskowych i wiedzy o ich wpływie na zdrowie, a także oceny dostępu do
informacji na ten temat spowodowała weryfikację funkcji, adresatów oraz treści przekazu.
Badania te wykazały, bowiem, że około 80% dorosłych Polaków dostrzega wprawdzie
związek pomiędzy zdrowiem człowieka i stanem środowiska naturalnego, a spośród osób,
które dostrzegają ten związek 85% uważa, że zanieczyszczenia środowiska mogą istotnie
wpływać na pogorszenie stanu zdrowia, to jednak świadomość ta nie przekłada się na
odpowiednie działania. Na liście działań wskazywanych przez Polaków jako służące
poprawie stanu środowiska i ochronie zdrowia brak jest zachowań ograniczających wpływ
hałasu, toksycznych chemikaliów np. azbestu, PCB, promieniowania elektromagnetycznego.
Ponadto we wszystkich badanych grupach podkreślano brak dostępnej informacji na ten temat
i konieczność współpracy różnych organizacji i grup społecznych.
Od 2004 roku strona internetowa Programu Wieloletniego „Środowisko a Zdrowie” pełni
funkcję informacyjną, edukacyjną oraz inicjującą i wspierającą partnerstwo. Jej adresatów
stanowią:
eksperci, specjaliści ochrony środowiska,
przedstawiciele administracji publicznej i samorządowej,
organizacje pozarządowe działające na polu ochrony środowiska i promocji zdrowia,
podmioty gospodarcze,
media,
społeczeństwo,
jednostka, rodzina,
lekarze rodzinni,
społeczność lokalna,
grupy interesu,
nauczyciele.
Z tego względu wśród informacji zamieszczanych na stronie można wyróżnić informację
specjalistyczną oraz informację ogólnospołeczną. Zróżnicowane techniki przekazu informacji
(komunikaty, prezentacje, artykuły, skróty, materiały promocyjne) służą przekazaniu wiedzy,
aktualnych wiadomości oraz wzmocnieniu siły oddziaływania określonych treści, głównie
motywacji.
2.1. Zawartość strony internetowej PW „Środowisko a Zdrowie”
Nawigację po stronach Wieloletniego Programu „Środowisko a Zdrowie” umożliwia
umieszczone na szarym pasku w lewej części ekranu menu przedmiotowe czyli wykaz grup
tematycznych, w których są zestawione udostępniane informacje. W obrębie grup
tematycznych, w zależności od charakteru, informacje podzielono na kolejne tematy lub
wykazy / listy. Z górnej belki można wejść na podstrony zawierające:
opisy projektów badawczych realizowanych w ramach Programu oraz stale aktualizowane
informacje o ich przebiegu i uzyskiwanych rezultatach (dostępne również w formie
publikacji oraz prezentacji),
dokumenty międzynarodowe i krajowe dotyczące zdrowia środowiskowego,
e-biuletyn,
linki do stron internetowych polskich i zagranicznych instytucji zajmujących się
problematyką zdrowia środowiskowego oraz stron tematycznych, według obszarów
problemowych.
dane adresowe realizatorów Programu.
Na prawej belce znajdują się banery trwających obecnie kampanii promocyjnych i akcji,
których tematyka dotyczy środowiskowych czynników zagrożenia zdrowia, np.: emisji spalin
3
(Dzień bez samochodu), czystości i dostępu do wody (Woda pitna), hałasu (Stop hałasowi),
wypalania traw, usuwania z najbliższego otoczenia odpadów (Sprzątanie Świata).
W części informacyjnej na stronie głównej publikowane są wiadomości i komunikaty o
aktualnych wydarzeniach w kraju i na świecie oraz komunikaty i zaproszenia na
konferencje, spotkania, szkolenia itp. Informacje uszeregowane są chronologicznie - od
najbardziej aktualnej do wiadomości archiwalnych. Najnowsze wiadomości pojawiają się w
środkowym oknie strony głównej. W serwisie prasowym zamieszczane są komunikaty
prasowe dla dziennikarzy o zdarzeniach istotnych dla realizacji PW oraz dla problematyki
zdrowia środowiskowego. Udostępniane są także artykuły opublikowane w prasie
ogólnopolskiej i lokalnej. Galeria zawiera fotoreportaże z imprez zorganizowanych w
ramach Programu Wieloletniego - seminaria, konferencje, konkursy.
Interaktywny charakter nadaje stronie forum, uruchomione w 2004 roku, które umożliwia
wymianę informacji, poglądów, doświadczeń ze wszystkimi zainteresowanymi problematyką
zdrowia środowiskowego, oraz materiały wymagające odpowiedzi, np. ankiety dla organizacji
pozarządowych i jednostek samorządowych.
Szczególną pozycję stanowi wydawany w ramach Programu e-biuletyn, którego zadaniem
jest prezentacja informacji dotyczących aktualnych spraw związanych ze zmniejszaniem
wpływu środowiskowych zagrożeń na zdrowie człowieka. Biuletyn stanowi także forum
wymiany informacji pomiędzy realizatorami PW a jego odbiorcami i w ten sposób
przyczynia się do umacniania partnerstwa na rzecz zdrowia środowiskowego. Poszczególne
numery e-biuletynu dostępne są formie plików pdf.
W części edukacyjnej znajdują się podstrony zawierające:
listę faktów (wydarzeń, zapisów) najważniejszych dla tworzenia i rozwoju procesu
integracji obszarów środowiska i zdrowia,
słownik terminów związanych z zagadnieniami środowiskowych zagrożeń zdrowia,
dokumenty między narodowe i krajowe dotyczące zdrowia środowiskowego,
publikacje i materiały różnych organizacji,
materiały konferencyjne (artykuły, prezentacje),
materiały szkoleniowe.
Dla tych wszystkich, którzy poszukują syntetycznej informacji opracowywane są krótkie
zestawienia podstawowych danych dotyczących stanu środowiska i skutków wpływu
czynników środowiskowych na zdrowie publikowane pod hasłem „Czy wiesz, że …”.
Materiały promocyjne, z których może skorzystać użytkownik to ulotki, postery, tapety (w
formie plików do pobrania).
2.2.
Statystyka odwiedzin strony internetowej PW „Środowisko a Zdrowie”
4
Od listopada 2003 do maja 2005 r. całkowita liczba odwiedzin na stronie internetowej
Programu Wieloletniego wynosiła (19 963), średnia ilość wejść w ciągu miesiąca wynosiła
1 505, a największa zanotowana liczba odwiedzin w jednym miesiącu 3 082 - rys. 1. W ciągu
dnia strona jest odwiedzana około 100 razy - rys. 2.
Rysunek 1. Liczba odwiedzin strony internetowej Programu Wieloletniego
3082
3500
2734
3000
2413
2500
1748
2000
1580
1500
820
1000
593
476
500
0
styczeń 2005
luty 2005
marzec 2005
kwiecień
maj 2005
czerwiec
2005
lipiec 2005
2005
sierpień
2005
"Środowisko a Zdrowie" od stycznia do sierpnia 2005 roku.
250
200
150
100
50
29
27
25
23
21
19
17
15
13
11
9
7
5
3
1
0
Rysunek 2. Liczba odwiedzin strony internetowej Programu Wieloletniego
"Środowisko a Zdrowie" na przykładzie czerwca 2005 r.
Zwiększenie zainteresowania informacjami zamieszczonymi na stronie internetowej
obserwowano każdorazowo po spotkaniach z młodzieżą szkolną, przedstawicielami jednostek
administracji publicznej czy organizacji pozarządowych oraz po każdorazowej wysyłce
e-biuletynu wydawanego cyklicznie w ramach promocji Programu.
5
Nie bez wpływu na liczbę odwiedzających stronę internetową były również publikacje w
czasopismach patronów medialnych oraz informacje w mediach lokalnych, towarzyszące
opracowywaniu Lokalnego Planu dla Miasta i Gminy Olkusz (LPDŚZ).
3. Wzmocnienie przekazu
Szczególnie istotną rolę we wzmacnianiu przekazu odgrywa popularyzacja adresu strony
internetowej Programu Wieloletniego „Środowisko a Zdrowie”, gdyż 90% interneautów
dociera do strony za pośrednictwem wyszukiwarek. Ogromne znaczenie ma więc właściwe
pozycjonowanie strony2 gwarantujące pojawienie się na pierwszych dwóch stronach wyników
wyszukiwania.
Jednak wzmocnieniu przekazu służy przede wszystkim zastosowanie różnych technik
przekazu dobranych pod kątem odbiorcy. W Programie wykorzystano materiały drukowane
(ulotki, broszury, wydawnictwa zwarte, materiały konferencyjne), wystawy (postery, prace
plastyczne), seminaria, konferencje, wykłady, szkolenia, warsztaty dla młodzieży, publikacje
prasowe, prezentacje multimedialne. Poniżej przedstawiono dwa przykłady zróżnicowanego
doboru technik przekazu w zależności od odbiorcy.
Przykład 1
Uczniowie i młodzież
konkurs plastyczny
wystawy laureatów konkursu
plastycznego
broszura informacyjna
cykl artykułów w miesięczniku
ekologicznym „Zielona Liga”
ankieta dotycząca problematyki wpływu
czynników środowiskowych na zdrowie i
zdrowego stylu życia
zajęcia warsztatowe
wykłady
Przykład 2
Administracja samorządowa, państwowa,
eksperci ochrony środowiska
warsztaty robocze
seminaria i konferencje
poradniki
ulotki
postery problemowe
artykuły w prasie zajmującej się
problematyką ochrony środowiska
4. Podsumowanie
Działania promocyjne prowadzone w ramach Programu Wieloletniego „Środowisko a
Zdrowie” uzyskały aprobatę społeczną, co znalazło potwierdzenie w pozytywnych opiniach
między innymi Ministerstwa Środowiska, Ministerstwa Zdrowia, organizacji pozarządowych
zajmujących się problematyką zdrowia i środowiska oraz przedstawicieli administracji
samorządowej. Dowodzi tego również rosnąca systematycznie popularność strony
internetowej Programu.
Zadaniem strony internetowej Programu Wieloletniego „Środowisko a Zdrowie” jest przekaz
wiedzy i informacji w celu podniesienia poziomu świadomości społecznej w zakresie
problematyki środowiskowych zagrożeń zdrowia oraz zwiększenie udziału społeczeństwa w
procesie ich identyfikacji i przeciwdziałaniu negatywnym skutkom zdrowotnym. Trzy lata
2
Pozycjonowanie stron WWW można najprościej określić jako wpływ na ich ranking w wyszukiwarkach, z
których każda ma swoje własne kryteria pozycjonowania. Wyszukiwarki mogą generować nawet do 75% ruchu
internautów dla dobrze zoptymalizowanej i wypozycjonowanej strony.
6
funkcjonowania strony i prowadzonych równolegle badań ankietowych (społeczeństwa,
administracji samorządowej, podmiotów gospodarczych, organizacji pozarządowych oraz
uczniów szkół podstawowych i gimnazjalnych) wykazały konieczność wprowadzenia funkcji
edukacyjnej, ponieważ konsumpcyjny styl życia i brak wiedzy na temat zdrowotnych
skutków czynników środowiskowych oraz w dalszym ciągu raczej deklaratywna i mało
aktywna postawa większości społeczeństwa nie prowadzi do ograniczania ryzyka
zdrowotnego [Jarosz i inni, 2003; Jarosz inni, 2004].
Zatem w przyszłości celem tej strony będzie dostarczenie wiedzy i pokazanie metod, narzędzi
i umiejętności, które pozwolą na zgłębianie procesów zachodzących w środowisku oraz
nauczenie dokonywania krytycznych wyborów, dzięki którym poprawi się stan środowiska i
wzrośnie szansa na lepsze zdrowie nie tylko nas, ale także przyszłych pokoleń. Zrozumienie
procesów zachodzących na styku obszaru środowiska i obszaru zdrowia wymaga myślenia
systemowego w miejsce linearnego, czyli widzenia wielokierunkowych wzajemnych relacji
zamiast linearnych łańcuchów przyczynowo-skutkowych, widzenia procesów zmian. Przekaz
multimedialny stwarza tu ogromne możliwości edukacyjne.
Światowa Organizacja Zdrowia szczególną uwagę zwraca na zdrowie dzieci i ludzi starszych,
jako grup społecznych o największej wrażliwości zdrowotnej. Troska o zdrowie i rozwój
dzieci jest podstawowym celem ludzkości i wynika z podstawowych zasad etyki - jako
dbałość o najsłabszych i bezbronnych. Skupienie uwagi na zdrowiu dzieci ma jednak również
inny wymiar, jako działań prowadzonych w kierunku zapewnienia zrównoważonego rozwoju
ludzkości i wychowaniu zdrowych i świadomych obywateli. Praktyka wykazuje wielkie
zaangażowanie dzieci w działania na rzecz środowiska np. podczas wdrażania programów
selektywnej zbiórki odpadów dzieci są najlepszymi nauczycielami dorosłych i inicjatorami
działań prośrodowiskowych w rodzinie. Dzieci są również innowatorami posługiwania się
technologią informacyjną. Ta aktywność dzieci powinna zostać w pełni wykorzystana w
edukacji z zakresu zdrowia środowiskowego.
Wymaga to jednak odpowiedniego przygotowania do korzystania z możliwości nowych
technologii teleinformacyjnych, selekcjonowania i syntetyzowania oraz analizowania
informacji.
Zapraszamy do współpracy i odwiedzania strony internetowej Programu Wieloletniego
„Środowisko a Zdrowie” www.ietu.katowice.pl/wpr
Bibliografia
1. Bańka J.: Filozofia cywilizacji. T. 1. Cywilizacja diatymiczna, czyli świat jako strach i
łup. Katowice 1986, s. 15
2. Deklaracja Budapeszteńska, Fourth Ministerial Conference on Environment and Health,
Budapest, Hungary, 23–25 June 2004. EUR/04/5046267/6 25 June 2004 ORIGINAL:
English.
[Dokument
elektroniczny]
Tryb
dostępu:
http://www.euro.who.int/document/e83335.pdf
3. Deklaracja z Rio de Janeiro w sprawie środowiska i rozwoju (1992), [Dokument
elektroniczny]. Tryb dostępu: Dokumenty końcowe konferencji Narodów Zjednoczonych
„Środowisko i Rozwój” Rio de Janeiro 3-14 czerwca 1992r. (1998), Instytut Ochrony
Środowiska. Warszawa.
4. Europejska Strategia “Środowisko i Zdrowie” COMMUNICATION FROM THE
COMMISSION TO THE COUNCIL, THE EUROPEAN PARLIAMENT AND THE
EUROPEAN ECONOMIC AND SOCIAL COMMITTEE COM (2003) 338 final, Brussels,
7
11
czerwca,
2003.
[Dokument
elektroniczny]
Tryb
dostępu:
http://www.ietu.katowice.pl/wpr/Dokumenty/EU_strategia_srod_zdrowie.pdf
5. Europejski Plan Działań Środowisko i Zdrowie na lata 2004 – 2010 COMMUNICATION FROM THE COMMISSION TO THE COUNCIL, THE
EUROPEAN PARLIAMENT, THE EUROPEAN ECONOMIC AND SOCIAL
COMMITTEE, COM(2004) 416 final, Volume I, Brussels, 9 czerwca, 2004. [Dokument
elektroniczny]
Tryb
dostępu:
http://europa.eu.int/comm/environment/health/pdf/com2004416.pdf
6. Janikowski R. (red.): Środowisko a Zdrowie. Polityka, zarządzanie, komunikowanie,
Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko, Białystok, 2004.
7. Jarosz W., Nowińska Z., Brol J.: Promocja działań na rzecz środowiska i zdrowia wśród
administracji rządowej, władz samorządowych, środowisk gospodarczych, środowisk
naukowych, organizacji ekologicznych i konsumenckich (Etap I). Biblioteka IETU,
Katowice, 2003 (praca niepublikowana).
8. Jarosz W., Nowińska Z., Jarzębska B., Brol J.: Promocja działań na rzecz środowiska i
zdrowia wśród administracji rządowej, władz samorządowych, środowisk gospodarczych,
środowisk naukowych, organizacji ekologicznych i konsumenckich (Etap II). Biblioteka
IETU, Katowice, 2004 (praca niepublikowana).
9. Karta Ottawska, 1986.
10. Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, 1997.
11. Lalonde M.: A New Perspective on the Health Canadians. Government of Kanada, 1974.
12. Polityka Ekologiczna Państwa na lata 2003-2006 z uwzględnieniem perspektywy na lata
2007-2010”, Rada Ministrów, Warszawa, 2002. [Dokument elektroniczny] Tryb dostępu:
http://www.mos.gov.pl/1materialy_informacyjne/raporty_opracowania/polityka_ekologic
zna_2003_2006.pdf
13. Strategia prozdrowotna WHO Constitution of World Health Organization, 1946
[Dokument elektroniczny] Tryb dostępu: http://w3.whosea.org/aboutsearo/pdf/const.pdf.
14. Toffler A.: Trzecia fala. PIW, Warszawa 1986, s. 33
15. URBAN-EXPOSURE - Integrated exposure management tool characterizing air
pollution-relevant human exposure in urban environment, UE Projekt EVK4-CT-20020009. 2005.
16. VI Program Ramowy Our Futur our Choice, 2005.
17. VI Program Ramowy Unii Europejskiej Our Futur our Choice [Dokument elektroniczny]
Tryb
dostępu:
http://europa.eu.int/eurlex/pri/en/oj/dat/2002/l_242/l_24220020910en00010015.pdf
18. Wieloletni Program Rządowy „Środowisko a Zdrowie”. Założenia. Materiały MŚ i MŻ,
Warszawa, 2000.
8