tutaj - OTTIMA

ekonomika
transportu
Zarządzanie w nowych
regulacjach prawnych
i standardach transportu kolejowego
Niniejszy artykuł przedstawia miejsce i rolę zarządzania w transporcie kolejowym w odniesieniu
do nowych regulacji prawnych i standardów. Autorzy starają się uporządkować pojęcia i przedstawić
zarys interpretacji nowego podejścia do problematyki transportu kolejowego.
Adam Jabłoński, Marek Jabłoński
OTTIMA plus Sp. z o.o. Katowice,
Południowy Klaster Kolejowy Katowice
Zarządzanie w ujęciu praktycznym
i teoretycznym odgrywa coraz istotniejszą rolę w procesach technologicznych.
W ostatnich latach zauważalny jest
znaczący wzrost zastosowania metod
i technik zarządzania w transporcie kolejowym. Wynika to zarówno z potrzeb
doskonalenia procesów transportowych,
jak i ze wzrastającej roli zarządzania
w opracowywanych przez Komisję
Europejską oraz Europejską Agencję
Kolejową regulacjach prawnych oraz
standardach odnoszących się do zagadnień bezpieczeństwa transportu kolejowego, utrzymania taboru kolejowego
i infrastruktury torowej czy jakości usług
w transporcie kolejowym. Koncepcja podejścia do bezpieczeństwa w transporcie
kolejowym zmienia się. Coraz częściej
nacisk w pierwszej kolejności jest kładziony nie tylko na same techniczne
zabezpieczenia, ale w szczególności
na systemowe podejście do zarządzania,
w tym wykorzystanie specyficznych
i adekwatnych metod oraz technik
zarządzania wspomagających procesy
zapewnienia bezpieczeństwa i jakości
w transporcie kolejowym.
Zarządzanie systemowe
jako obszar niedoszacowany
w transporcie kolejowym
W teorii i praktyce zarządzania wyróżnić można bardzo wiele podejść
i interpretacji do tej problematyki.
W transporcie kolejowym najczęściej
ma zastosowanie podejście systemowe do zarządzania. Podstawą ujęcia
systemowego jest oczywiście sam
50
system, definiowany jako zbiór celowo
wyodrębnionych elementów, na którym
określono relacje o pewnych właściwościach, lub jako zbiór elementów (rzeczywistych, pojęciowych) w interakcji.
W rozwiniętych określeniach podejście
systemowe definiuje się jako:
– identyfikowanie, analizowanie i ewentualne projektowanie obiektów
z uwzględnieniem związków między
elementami będącymi ich częściami
składowymi oraz między elementami
a elementami otoczenia; widzenie
wielokierunkowych wzajemnych relacji przede wszystkim w kategoriach
procesów zmian;
– całościowe postrzeganie obiektu (badań, projektowania), identyfikowanie
innej, całościowej jakości, różnej
od jakości, jaką daje proste złożenie
(dodanie) części;
– przyjęcie, że inna całościowa jakość
wynika przede wszystkim ze związków między wyodrębnionymi elementami; elementy te zaś mają cechy
indywidualne nie w kategoriach
absolutnych, ale względnych, wynikających (ukształtowanych) w relacji
między nimi;
– na każdym obiekcie (fragmencie
rzeczywistości) można opisać
n-systemów; ich wyodrębnienie
ma charakter w znacznym stopniu
subiektywny, zależny od badacza; dotyczy to zarówno elementów i związków miedzy nimi, a także związków
między elementami a otoczeniem;
te ostatnie sprawiają, że graniczne
elementy mają charakter wirtual-
ny, czyniąc nieostre odróżnienie
od otoczenia, stąd kategoria systemu
względnie odosobnionego1.
Takie ujęcie systemu jest adekwatne
dla właściwości, jakimi charakteryzuje
się system kolejowy. W odniesieniu
do takich zagadnień jak zarządzanie
bezpieczeństwem, zarządzanie ryzykiem czy zarządzanie jakością mamy
do czynienia z ujęciem poddawanego
procesom zarządczym systemu. Ten
system może mieć zarówno odniesienie do całego systemu kolejowego, ale
także do stanowiącego jego istotną
cześć, a mianowicie aktywności w nim
przedsiębiorstw kolejowych wchodzących w złożone interakcje między sobą,
mających wpływ na jego efektywne
funkcjonowanie, bezpieczeństwo, jakość oraz powstawanie różnego typu
zagrożeń. Należy wyodrębnić dwa kluczowe obszary na, których opiera się
zarządzanie w transporcie kolejowym,
a mianowicie:
•systemowe podejście do rozumienia
procesów zarządzania,
•zarządzanie technologiczne (zarządzanie w większości przypadków
ma taki charakter).
W systemie zarządzania można
wyodrębnić:
•system zarządzający – system,
do którego należą osoby pełniące
funkcje kierownicze na wszystkich
szczeblach organizacyjnych, środki
techniczne, pomieszczenia służące
celom zarządzania itp.;
•system zarządzany – osoby pełniące
funkcje wykonawcze, materiały, su-
infrastruktura
transportu
6/2013
ekonomika
rowce, maszyny i narzędzia, procesy
itp. będące przedmiotem zarządzania;
•otoczenie systemowe – interesariusze
systemu2; obiektami poddawanymi
procesom zarządczym są zarówno
przedsiębiorstwo, jak i system kolejowy. Oba te obszary, współtworząc środowisko systemowe, muszą zapewnić
odpowiednie standardy bezpieczeństwa i jakości; technologiczny charakter zarządzania wynika ze specyfiki
organizacji transportu kolejowego,
związany jest także z zagadnieniem
sterowania ruchem kolejowym, w którym uczestniczą różne obiekty poddawane zarządzaniu; sterowanie ruchem
kolejowym ma za zadanie zapewnienie
bezpieczeństwa przemieszczania pojazdów po sieci kolejowej i wymaganej
sprawności w sposób uzasadniony
technicznie i ekonomicznie3.
Dotychczasowe podejście do zarządzania skoncentrowane było na zapewnieniu zgodności technicznej wszelkich
elementów wchodzących w skład systemu kolejowego. Każdy z tych elementów miał zapewnić odpowiedni poziom
zabezpieczeń. W nowoczesnym podejściu do zarządzania w transporcie kolejowym mamy do czynienia z wyższym
poziomem oceny stopnia osiągania
oczekiwanych wyników w zakresie bezpieczeństwa i jakości. Należy spojrzeć
na zarządzanie z szerszej perspektywy,
widząc zarówno przedsiębiorstwa
kolejowe tworzące system kolejowy,
ale także ich wewnętrzne systemy zarządzania, które powinny być spójne
i kompatybilne wzajemnie dla eliminacji zdarzeń sprzyjających powstawaniu
zagrożeń. Spójność tych systemów mają
zapewnić wymagane przepisami krajowymi i unijnymi standardy odnoszące
się do zarządzania bezpieczeństwem,
ryzykiem i jakością.
Doskonalenie zarządzania jako
czynnik zwiększający możliwości
poprawy bezpieczeństwa
w transporcie kolejowym
Pojęcie zarządzania pojawia się w bardzo wielu aktach prawnych i odnosi się
do różnego typu systemów zarządzania
niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania firm kolejowych (zarządców
infrastruktury, przewoźników kolejowych, jednostek odpowiedzialnych
za utrzymanie wagonów, zakładów
naprawczych, producentów wyrobów
na rzecz kolei i innych). Intensywny
rozwój tej problematyki w warunkach
europejskich został zainicjowany zapisami Dyrektywy 2004/49/WE Parlamentu
Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia
2004 r. w sprawie bezpieczeństwa kolei
wspólnotowych, która mówi, że aby zapewnić wysoki poziom bezpieczeństwa
kolei i równe warunki dla wszystkich
przewoźników kolejowych, powinni
oni podlegać tym samym wymaganiom.
Certyfikat bezpieczeństwa powinien
być potwierdzeniem przyjęcia przez
przewoźnika kolejowego systemu zarządzania bezpieczeństwem i zdolności
przewoźnika do spełnienia wymagań
właściwych standardów i przepisów
bezpieczeństwa. Dla usług w transporcie międzynarodowym powinno być
wystarczające zatwierdzenie systemu
zarządzania bezpieczeństwem w jednym państwie członkowskim, dające
ważność w całej Wspólnocie. Z drugiej
strony zgodność z przepisami krajowymi powinna podlegać dodatkowej
certyfikacji w każdym z państw członkowskich. Ustanowienie wspólnego
certyfikatu bezpieczeństwa, ważnego
w całej Wspólnocie, pozostaje zadaniem
docelowym4. Ten akt prawny oraz inne
wymagania krajowe i europejskie nakazały potrzebę rozwijania procesowych5
systemów zarządzania, adekwatnych dla
aktywności firm w sektorze transportu
kolejowego, do których należą:
SMS – Safety Management System – System Zarządzania Bezpieczeństwem6,
MMS – Maintenance Management
System – System Zarządzania Utrzymaniem7,
QMS – Quality Management System –
System Zarządzania Jakością8.
RMS – Risk Management System – System Zarządzania Ryzykiem9.
Jak wskazano powyżej, rola zarządzania i systemów zarządzania w transporcie kolejowym rośnie i wynika z wielu
aktów prawnych. Są one obowiązkowe,
stąd też ich znajomość i zrozumienie
są ważne, gdyż są już trwale związane z działalnością przedsiębiorstw
na rzecz kolei. Istnieje zatem potrzeba
nauczania firm kolejowych nowoczesnego podejścia do zarządzania
w transporcie kolejowym i upowszechniania wiedzy na ich temat. Nie ulega
wątpliwości, że wiedza ta wprost odnosi się do zagadnień zarządczych (nauk
o zarządzaniu), a nie tylko technicznych i inżynierskich. Inżynieria bezpie-
www.infrastruktura.elamed.pl
transportu
czeństwa to nie to samo co zarządzanie
bezpieczeństwem, choć inżynieria
bezpieczeństwa zawiera się w pojęciu
zarządzania bezpieczeństwem. Inżynierowie kolei powinni rozwijać tę wiedzę
dla lepszego i szerszego zrozumienia
systemowego podejścia do zarządzania
w transporcie kolejowym.
Zagadnienie integracji systemów
zarządzania służące poprawie
bezpieczeństwa w transporcie
kolejowym
Wskazanie ważności procesów zarządzania w transporcie kolejowym
powoduje nieco inne niż dotychczas
spojrzenie na ten sektor. Jest to sektor,
który obecnie cechuje się nowoczesnością, w tym szeregiem technicznych
innowacyjnych rozwiązań10, których
funkcjonowanie wymaga zastosowania
wiedzy na temat zarządzania wobec
wszelkiego rodzaju występujących interfejsów technicznych i organizacyjnych
na poziomie współpracy wskazanych
powyżej systemów. Znalezienie punktu integracji tychże systemów w celu
poprawy bezpieczeństwa i jakości
transportu kolejowego nie jest rzeczą
prostą. Można przyjąć, że rzeczywista
integracja odbywa się zawsze w oparciu
o jakieś zwiększające się (w wyniku
scalania) podobieństwo elementów
scalanych – jakąś cechę wspólną (kryterium integracji) decydującą o przynależności scalanych części (elementów)
do istniejącej lub tworzącej się w tym
procesie całości. Generalnym celem
integracji jest osiągnięcie – w wyniku
scalenia – efektu zmniejszenia różnic
(zwiększenie podobieństwa) pomiędzy
względnie wyodrębnionymi częściami
całości w stosunku do „budżetu różnic”,
jaki był zaobserwowany przed procesem scalenia11.
Jakkolwiek można by mówić, bezpieczeństwo jest funkcją jakości. Jakość
usług kolejowych wynika z ekonomicznego charakteru biznesu kolejowego.
Zapewnienie bezpieczeństwa jest
natomiast warunkiem ciągłości prowadzenia biznesu bez narażania przedsiębiorstwa kolejowego i jego interesariuszy (pasażerów, klientów, dostawców,
partnerów biznesowych itp.) na straty
społeczne i ekonomiczne. Zrozumienie relacji: jakość – bezpieczeństwo
– ryzyko przez pryzmat wdrażanych
w przedsiębiorstwach kolejowych
branżowych systemów zarządzania
51
ekonomika
transportu
ma fundamentalne znaczenie dla ich
skuteczności i efektywności.
Integracja wskazanych systemów jest
konieczna. Tworzenie odrębnych bytów
zwiększa biurokrację oraz generuje
niepotrzebne koszty utrzymania tych
systemów, ale także deprecjonuje ich
wagę w przedsiębiorstwie, jeśli są one
wdrażane tylko na potrzeby spełnienia
wymagania i udokumentowania tego
faktu organom kontrolnym działającym
w sektorze transportu kolejowego.
Punktem wiążącym wszystkie wymagane systemy jest po prostu całościowy
proces zarządzania przedsiębiorstwem
kolejowym, który nie może odbywać się
z pominięciem wskazanych powyżej
wymagań. Najwyższe kierownictwo
powinno przyjąć wymagania tych systemów jako branżowy i nieodłączny
z sektorem kolejowym rodzaj zarządzania operacyjnego zorientowanego
na zapewnienie jakości i bezpieczeństwa. Powyższe sformułowanie może
wydawać się truizmem. W praktyce
jednak sprawa ta nie jest tak oczywista,
na co wskazuje szereg problemów wynikających z wdrażania tych systemów
zarządzania w warunkach polskich.
2
3
4
5
Zakończenie
Rozwijanie się problematyki zarządzania w transporcie kolejowym można
uznać za nową kartę rozwoju polskiej
kolei. Systemowe rozwiązania wprowadzają porządek oraz kształtują jednoznaczny sposób komunikowania się
między różnymi uczestnikami ruchu
kolejowego. Powstaje jednolity układ
definicji w ten sam sposób rozumianych
i stosowanych. Można mieć nadzieję,
ze wskazane przepisy i standardy oraz
zwiększająca się kultura zarządzania
wzmocnią i ustabilizują sektor transportu kolejowego w Polsce.
W artykule wskazano rosnącą rolę
procesów zarządzania w transporcie
kolejowym. Zaproponowane podejście
wskazuje rolę systemowego podejścia
do zarządzania w transporcie kolejowym. Podejście inżynierskie powinno
być wspomagane przez profesjonalne
zarządzanie oparte na wskazanych regulacjach. Obecnie zarządzanie ma wysoki
status ważności w procesach operacyjnych transportu kolejowego. q
1
Przypisy
K. Perechuda (red.): Zarządzanie
przedsiębiorstwem przyszłości, koncep-
52
6
7
cje, modele, metody, Agencja Wydawnicza Placet, Warszawa 2000, s. 12.
J.M. Myszewski: Zarządzanie zmiennością, systemowe spojrzenie na metody
statystyczne w zarządzaniu jakością.
Instytut Organizacji i Zarządzania
w Przemyśle „ORGMASZ”, Warszawa 1998, s. 15.
M. Dąbrowa-Bajon: Podstawy sterowania ruchem kolejowym, funkcje,
wymagania, zarys techniki. Oficyna
Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2007, s. 9. Dyrektywa 2004/49/WE Parlamentu
Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie bezpieczeństwa
kolei wspólnotowych oraz zmieniająca
dyrektywę Rady 95/18/WE w sprawie
przyznawania licencji przedsiębiorstwom kolejowym oraz Dyrektywę
2001/14/WE w sprawie alokacji
zdolności przepustowej infrastruktury
kolejowej i pobierania opłat za użytkowanie infrastruktury kolejowej oraz
certyfikację w zakresie bezpieczeństwa.
Proces jest ciągiem powiązanych
ze sobą działań, które doprowadzają do przekształcenia wszelkich
nakładów w produkt procesu; por:
L. Raymond, M. Manganelli, M. Klein: Reengineering; PWE, Warszawa
1998, s. 27.
Rozporządzenie Ministra Transportu
z dnia 19 marca 2007 r. w sprawie
systemu zarządzania bezpieczeństwem
w transporcie kolejowym wymaga,
aby elementy systemu zarządzania
bezpieczeństwem były udokumentowane, z określeniem odpowiedzialności w strukturach organizacyjnych
zarządcy infrastruktury kolejowej
lub przewoźnika kolejowego. Dokumentacja ta powinna wskazywać, jak
kierownictwo zarządcy infrastruktury kolejowej lub przewoźnika kolejowego nadzoruje realizację systemu
na każdym poziomie zarządzania,
jaki jest w tym udział pracowników
i poszczególnych przedstawicieli
kierownictwa na wszystkich poziomach oraz jak jest zapewnione ciągłe
doskonalenie systemu zarządzania
bezpieczeństwem.
Ro z p o r z ą d z e n i e k o m i s j i ( U E )
nr 445/2011 z dnia 10 maja 2011
r. w sprawie systemu certyfikacji podmiotów odpowiedzialnych za utrzymanie w zakresie obejmującym wagony
towarowe oraz zmieniające rozporządzenie (WE) nr 653/2007 – bez
uszczerbku dla odpowiedzialności
przedsiębiorstw kolejowych i zarządców infrastruktury za bezpieczną
eksploatację pociągów, podmiot
odpowiedzialny za utrzymanie powinien dopilnować, za pomocą
systemu utrzymania, aby wagony
towarowe, za których utrzymanie
jest odpowiedzialny, były w stanie
poruszać się w bezpieczny sposób.
Biorąc pod uwagę różnorodność
konstrukcji i metod utrzymania,
wspomniany system utrzymania powinien być systemem procesowym.
8
Rozporządzenie (WE) nr 1371/2007
Parlamentu Europejskiego i Rady
z dnia 23 października 2007 r. dotyczące praw i obowiązków pasażerów
w ruchu kolejowym. Artykuł 28 tego
rozporządzenia wskazuje na obowiązek, że przedsiębiorstwa kolejowe określają normy jakości obsługi
w połączeniach i wdrażają system
zarządzania jakością, aby utrzymać
wysoki poziom tych usług.
9
Zagadnienia zarządzania ryzykiem
pojawiają się w wielu wspomnianych
w artykule aktach prawnych. Do najważniejszego rozporządzenia dedykowanego zarządzaniu ryzykiem
w transporcie kolejowym zaliczyć
należy: Rozporządzenie Komisji (WE)
NR 352/2009 z dnia 24 kwietnia
2009 r. w sprawie przyjęcia wspólnej
metody oceny bezpieczeństwa w zakresie wyceny i oceny ryzyka, o której
mowa w art. 6 ust. 3 lit. a) dyrektywy
2004/49/WE Parlamentu Europejskiego i Rady. Zarządzanie ryzykiem
oznacza planowe stosowanie polityki, procedur i praktyk zarządczych
w ramach zadań dotyczących analizy,
wyceny i nadzoru ryzyka.
10
Innowacja to wdrożenie nowego lub
znacząco udoskonalonego produktu
(wyrobu lub usługi) lub procesu, nowej metody marketingowej lub nowej
metody organizacyjnej w praktyce gospodarczej, organizacji miejsca pracy
lub stosunkach z otoczeniem; por:
Podręcznik Oslo. Zasady gromadzenia
i interpretacji danych dotyczących
innowacji, Wydanie trzecie, OECD/
European Communities 2005, s. 48.
11
T. Borys: Znaczenie integracji w naukach ekonomicznych. Problemy
Jakości, lipiec – sierpień 2013, s. 16.
Piśmiennictwo dostępne
na www.infrastruktura.elamed.pl
infrastruktura
transportu
6/2013