Początki Rzymu w historiografii i podr´cznikach szkolnych

Z badaƒ historyków
Poczàtki Rzymu
w historiografii
i podr´cznikach szkolnych
■ LES¸AW MORAWIECKI (Rzeszów)
Artyku∏ interesujàco naÊwietla utrzymujàce si´ w nauce niejasnoÊci na temat najstarszej
historii Rzymu. Autor konfrontuje legendy, mity i tradycj´ literackà z obecnym stanem
wiedzy, wspomaganym wykopaliskami archeologicznymi.
Poczàtki Rzymu tak barwnie i zajmujàco
opowiedziane przez Liwiusza, Dionizjusza
z Halikarnasu i innych autorów ∏aciƒskoi greckoj´czycznych, zawsze stanowi∏y cz´Êç europejskiego dziedzictwa. PodÊwiadomie wyczuwano w nich podobieƒstwo do innych tradycji,
których indoeuropejskà wspólnot´ uÊwiadomi∏y zw∏aszcza uczone wywody Dumezila.
Wprowadzenie Liwiusza do kanonu lektur szkolnych i dos∏owna wiara w jego s∏owa,
w po∏àczeniu z akceptacjà przekazów staro˝ytnych pisarzy, pozwoli∏y na utrwalenie si´
w XVIII i XIX wieku historyczno-literackiej
wizji poczàtków Rzymu1. Istnieje ona powszechnie do dziÊ, mniej lub bardziej niezale˝nie od krytycznych opinii historyków. Nawet po zastrze˝eniach B. G. Niebuhra i odrzuceniu przez Th. Mommsena, tradycyjne
przekazy o poczàtkach Rzymu nadal trafia∏y
do szkolnych opracowaƒ. Czasami tylko towarzyszy∏ im suchy komentarz krytyczny. Nie
zawsze trafia∏ on do przekonania, gdy˝ nie
proponowa∏ niczego w zamian. Nie dziwi
wi´c, ˝e Historya Rzymu pióra M. A. Creightona przet∏umaczona w 1904 roku na potrzeby serii Podstawy Wykszta∏cenia Wspó∏czesnego (która rozdzialik pt. Legendy o za∏o˝eniu Rzymu opatrzy∏a komentarzem: „wszystkie te opowiadania sà tylko bajkami”2), nie
zdoby∏a zbyt du˝ej popularnoÊci.
Najnowsze podr´czniki szkolne historii
nadal tkwià w tradycji i poczàtki Rzymu rozpoczynajà od mitologicznych przekazów
o Romulusie, Remusie i kolejnych siedmiu
królach. Niestety, niektóre z nich, zapoznajàc
uczniów z mitami, na tym jedynie poprzestajà3. Uczeƒ nadal pozostaje w mitycznym Êwiecie fantazji, który z historià nie ma zbyt wiele
1
U podstaw tej wizji tkwià przeznaczone dla szkó∏ opracowania historii rzymskiej b´dàce niczym innym jak tylko zr´cznie po∏àczonymi ekscerptami z pisarzy antycznych, zob. Historia Italiae ex ipsis veterum
scriptorum graecorum narrationibus contexta, ed. Jo. Godofr. Eichhorn, pars I, Lipsiae 1812, okres królewski, s. 175–302, (egzemplarz z nieistniejàcej ju˝ biblioteki gimnazjum w Beuthen – Bytomiu).
2
M. A. Creighton, Historya Rzymu, prze∏. J. Stempkowska, Podstawy Wykszta∏cenia Wspó∏czesnego, t.
III. Warszawa 1904, s. 9.
3
Tak np. D. Musia∏, K. Polacka, S. Roszak, Przez wieki. Podr´cznik do historii dla klasy pierwszej gimnazjum, Gdaƒsk 1999, s. 55; zob. wyd. 2 popr., Gdaƒsk 2002, 66-67; K. Starczewska, M. ¸ugowska, E. Kurulska, A. Dzierzgowska, P. Laskowski, B. Nartowska, Âwiat cz∏owieka – Êwiat staro˝ytny. Podr´cznik do gimnazjum kl. 1, j´zyk polski, historia, Warszawa 2003 (Wyd. Szkolne PWN), s. 111 – 112; R. Kulesza, Historia. Dzieje najdawniejsze i dawne do schy∏ku XIV wieku. Staro˝ytnoÊç. Podr´cznik dla gimnazjum, wyd. 2,
Warszawa 2002, s. 142-143.
4/2003
WIADOMOÂCI HISTORYCZNE
195
Z badaƒ historyków
wspólnego. To tak jakby poczàtki Polski wyjaÊniaç przejmujàc dos∏ownie tradycj´ Mistrza
Wincentego lub autora Kroniki Wielkopolskiej.
Na szcz´Êcie, znacznie liczniejsze sà podr´czniki, które przekazujàc treÊç mitów, opatrujà jà komentarzem odpowiadajàcym dzisiejszemu stanowi wiedzy historycznej4. W ten
sposób badacze usi∏ujà znaleêç w rzymskich
êród∏ach literackich echa realnych wydarzeƒ
historycznych i ustaliç stopieƒ poprawnoÊci
rzymskiej chronologii. wypracowanej na podstawie tradycji.
Podobnie sà traktowane poczàtki Rzymu
w pracach popularno naukowych i podr´cznikach na poziomie uniwersyteckim. Niektóre,
chocia˝ prowadzà wnikliwà analiz´ êróde∏ literackich, nadal jednak pozostajà w kr´gu
teorii, a zw∏aszcza chronologii E. Gjerstada 5,
stworzonych na podstawie materia∏u archeologicznego i obalonych ju˝ przez najnowsze
odkrycia6. Inne z kolei podejmujà inspirujàcà
dyskusj´, próbujàc rozwinàç w oparciu o nowy
materia∏ archeologiczny alternatywne wizje
poczàtków Rzymu 7.
Poniewa˝ wyniki badaƒ nad poczàtkami
Rzymu zmieniajà si´ wyjàtkowo szybko, wcze-
Êniejsze rozwa˝ania majà ju˝ raczej charakter
historiograficzny 8. Najnowsze znalaz∏y wyraz
w literaturze polskiej przede wszystkim
w szczegó∏owych i zawsze oryginalnych pracach A. Zió∏kowskiego 9.
Fakty i mity
IntensywnoÊç prac wykopaliskowych spowodowa∏a w ostatnich latach powstanie wielu
nowych hipotez, uwzgl´dniajàcych równie˝
niektóre przynajmniej elementy tradycji literackiej. W ten sposób usi∏uje si´ „udowodniç”
za pomocà êróde∏ archeologicznych „prawdziwoÊç” tradycji literackiej 10. Stwarza to wyraêny problem natury metodologicznej – czy jest
w ogóle mo˝liwe porównywanie zabytków
materialnej kultury z przekazami mitologicznymi, b´dàcymi przecie˝ wytworami intelektu
i fantazji. OsobiÊcie w to wàtpi´. Zbie˝noÊç
danych mo˝e przecie˝ byç wówczas efektem
zwyk∏ego przypadku. Niewykluczone zatem,
˝e wspó∏czeÊni historycy zupe∏nie niechcàcy
tworzà kolejne mity o poczàtkach Rzymu.
Dokonujà tego nie tylko ci, którzy racjonalizujàc mity przyjmujà za∏o˝enie – najcz´Êciej zresztà spotykane – ˝e muszà one w ja-
4
Np. E. Wipszycka, Cywilizacja staro˝ytna. Podr´cznik do szkó∏ Êrednich. Wersja rozszerzona, Warszawa
1998, s. 62–62; A. Zió∏kowski, Dzieje staro˝ytne. Podr´cznik do kl. 1 szkó∏ Êrednich, Warszawa 1999, s.
215–216; M. Kosznicki, S. Kotarski, J. Pudliszewski, Historia 1. Podr´cznik dla Liceum Ogólnokszta∏càcego,
profilowanego i technikum – zakres podstawowy i rozszerzony, Wroc∏aw 2002, s. 226-227; A. Krzyszkowska,
A. Wypustek, Historia – staro˝ytnoÊç. Podr´cznik dla klasy 1 Liceum Ogólnokszta∏càcego, profilowanego
i technikum – zakres podstawowy i rozszerzony, Wroc∏aw 2002, s. 136–137.
5
E. Gjerstad, Early Rome, t. 1-6, Lund 1953-1973.
6
Zob. K. M. Cia∏owicz, A. Krawczuk, J. A. Ostrowski, J. Âliwa, Encyklopedia historyczna Êwiata, t. II.
Staro˝ytnoÊç, cz. 1, Kraków 2000, s. 175–176.
7
Zob. wnikliwa prac´ L. Mrozewicza, Staro˝ytnoÊç, w serii, Zrozumieç Dzieje. Historia powszechna, Poznaƒ 1999, s. 180 nn.; oraz zwi´z∏e podsumowanie najwa˝niejszych odkryç M. Jaczynowskiej w podr´czniku M. Jaczynowska, D. Musia∏, M. St´pieƒ, Historia staro˝ytna, Warszawa 1999, s. 418 nn.
8
W j´zyku polskim do takich uj´ç nale˝y artyku∏ A. Sadurskiej, Najnowsze badania archeologiczne nad
poczàtkami Rzymu, Meander, rok XXXI, nr 9-10, 1976, s. 404–424.
9
A. Zió∏kowski, Primordia urbis, (w:) Staro˝ytny Rzym we wspó∏czesnych badaniach, Kraków 1994, s.
11– 48, a zw∏aszcza idem, Rzym ostatnich królów, Xenia Posnaniensia, seria altera 8, opr. L. Mrozewicza,
Poznaƒ 1999. Wnikliwa krytyka tradycji literackiej w idem, Siedem wzgórz Rzymu, „Meander” 1-2/93, s.
49–68.
10
Ten sposób rozumowania i zwiàzany z nim element sensacyjnoÊci przewija si´ cz´sto przez prace popularno – naukowe, zob. Cuda archeologii. Etruskowie i Rzymianie. Zwiedzasz – Odkrywasz – Poznajesz,
Warszawa 2001, s. 65.
196
WIADOMOÂCI HISTORYCZNE
4/2003
Z badaƒ historyków
kieÊ mierze opieraç si´ na faktach11. Wydaje
si´ bowiem, ˝e b∏àdzà równie˝ i zwolennicy
„supekrytycyzmu”, odrzucajàcy z za∏o˝enia
ca∏à tradycj´ literackà, i usi∏ujàcy odtworzyç
przesz∏oÊç Rzymu w oparciu o materia∏ archeologiczny i j´zykowy. Jego s∏aboÊci uzupe∏niajà jednak w∏asnymi przekonaniami, niewiele
ró˝niàcymi si´ w efekcie od antycznych mitów
12
. Znacznie bardziej rozsàdne wydaje si´ interpretowanie materia∏u archeologicznego
przez pos∏u˝enie si´ tradycjà antycznà, majàc
ca∏y czas w pami´ci, ˝e êróde∏ archeologicznych nie powinno si´ u˝ywaç do potwierdzenia przekazów literackich13.
Wydaje si´, ˝e rzymskie legendy o za∏o˝eniu Rzymu przede wszystkim informujà
wspó∏czesnych czytelników, nie o tym, jak
Rzym napraw´ zak∏adano, lecz jak Rzymianie ˝yjàcy w póêniejszych czasach chcieli ten
akt za∏o˝ycielski widzieç. Nie mniej wa˝ne
wydaje si´ równie˝ pragnienie Rzymian, aby
poprzez kreacj´ mitologicznego przekazu
stworzyç na zewnàtrz swój w∏asny obraz
w oczach innych. Âwiadczy o tym sposób,
w jaki Rzymianie identyfikowali si´ jako spo∏eczeƒstwo mieszane, powsta∏e z ró˝nych
grup etnicznych.
Analogicznie zosta∏a potraktowana kultura rzymska, którà uznano za wytwór ró˝nych
obcych wp∏ywów. Jest to zjawisko typowe dla
wszystkich spo∏eczeƒstw budujàcych swojà
pot´g´ poprzez nadawanie swego obywatelstwa i rozszerzanie go poprzez akceptacj´ nowych elementów 14.
Legendy wczesnorzymskie umieszczone
w epoce przedkrólewskiej mo˝na zatem traktowaç wy∏àcznie jako szerokà i powszechnà
mieszank´ popularnych legend, ludowych
opowieÊci i pseudonaukowych dyskursów,
które wa˝ne sà przede wszystkim dla poznania
rzymskiej historiografii i rozwoju rzymskiej samoÊwiadomoÊci. Próby nadania im wymiaru
czysto historycznego poprzez odniesienie do
tradycji indoeuropejskiej 15 sà niemetodyczne,
a nieliczne, pozorne zbie˝noÊci bardziej wynikajà z pragnieƒ wspó∏czesnych badaczy, ni˝
naukowej argumentacji. To samo dotyczy
pseudo korelacji z materia∏em archeologicznym. Roku 754 p. n. e. – tradycyjnej daty za∏o˝enia Rzymu, „nie nale˝y – jak pisze J. T. Cornell – traktowaç powa˝nie” 16. Miasto by∏o bowiem stale zamieszkiwane przynajmniej ju˝
dwa wieki wczeÊniej, a z kolei urbanistyczny
rozwój wskazujàcy na realne funkcjonowanie
ukszta∏towanego organizmu miejskiego jest
o wiek póêniejszy (po∏. VII w. p. n. e.).
Boskie poczàtki Rzymu
Takie podejÊcie do mitologicznych poczàtków Rzymu pozwala zrozumieç istnienie
u Rzymian17 g∏´bokiego przekonania, ˝e
Rzym zamieszkiwa∏ pierwotnie – jak to wyznaje Liwiusz – „lud jeszcze dziki” 18, w znacznej mierze z∏o˝ony z rabusiów i przest´pców
szukajàcych azylu i schronienia.
JednoczeÊnie trudno by∏o Rzymianom zaakceptowaç tak nikczemne poczàtki. Nic wi´c
11
Jest to za∏o˝enie, jak s∏usznie twierdzi Cornell, The beginnings….., s. 70, naiwne (naïve assuption)
i kiepskie pod wzgl´dem metodycznym (poor historical method).
12
W ten sposób A. Alföldi, Early Rome and the Latins, Ann Arbor 1965 odrzucajàc ca∏à tradycj´ literackà stworzy∏ nie mniej barwnà swojà w∏asnà teori´ kondotierów.
13
Zob. Cornell, The beginnings..., s. 71.
14
Zob. Cornell, The beginnings..., s. 60.
15
Trójcz∏onowe funkcje spo∏eczeƒstwa indoeuropejskiego sà u Rzymian wyraênie widocznie jedynie
w sferze religii (Jupiter, Mars i Kwirinus oddajà aspekty w∏adzy, wojska i produkcji); doszukiwanie si´ ich
w innych instytucjach rzymskich oraz legendach budzi silny sprzeciw; zob. J. Heurgon, Rzym i Êwiat Êródziemnomorski do wojen punickich, Warszawa 1973, s. 139 nn.; oraz Cornell, The beginnings..., s. 77–79.
16
Cornell, The beginnings..., s. 80.
17
Oprócz rzymskich liczne by∏y te˝ êród∏a greckie i etruskie. Najpe∏niejsze ich omówienie w j´zyku polskim, zob. M. Grant, Mity rzymskie, Warszawa 1978 s. 35–63.
18
Liv. I 8,1.
4/2003
WIADOMOÂCI HISTORYCZNE
197
Z badaƒ historyków
dziwnego, ˝e ju˝ pierwsze Êwiadectwa literackie Rzymu rozwin´∏y motyw cudownych narodzin miasta. Jego boskie poczàtki znalaz∏y
wyraz w bardzo konsekwentnie i harmonijnie
rozwijanym micie o Eneaszu po∏àczonym
z mitem o Romulusie. Z woli bogów lud Latynów pojawi∏ si´ w Italii przywiedziony przez
trojaƒskiego herosa Eneasza, którego potomek, ubóstwiony po Êmierci Romulus, za∏o˝y∏
Wieczne Miasto19. W ten sposób Rzymianie
spletli losy Rzymu z wielkimi wydarzeniami
epoki heroicznej i z powszechnà historià Êwiata. JednoczeÊnie historycy Fabiusz Pictor,
Marek Porcjusz Katon i ich nast´pcy, widzàc
luk´ chronologicznà pomi´dzy datà upadku
Troi (1184 r. p. n. e. wg Eratostenesa), a za∏o˝enia Rzymu (754/3 r. p. n. e. wg Warrona)20,
wprowadzili do mitu panowanie jedenastu
pokoleƒ królów albaƒskich.
Eneasz by∏ synem królewicza trojaƒskiego
Anchizesa i bogini Afrodyty. Wyst´pujàc w strofach Homera (Ill. 20, 200–258) i Hezjoda
(Theog. 1008–1010), na Zachodzie pojawi∏ si´
po raz pierwszy w dziele sycylijskiego pisarza
Stezychorosa w VII/VI w. p. n. e., a nast´pnie
Hellanikosa (V w. p. n. e.) oraz Timajosa (III w.
p. n. e.). Wtedy te˝, z czysto politycznych powodów, powsta∏a ostatecznie wersja o trojaƒskich poczàtkach Rzymu. W Etrurii malowid∏a
na ceramice importowanej z Grecji jak i wyroby rodzime ukazujàce Eneasza niosàcego ojca
na swych barkach dowodzà, ˝e postaç Eneasza
by∏a tam znana przynajmniej ju˝ od VI w. Mo˝liwe wi´c, ˝e do Lacjum i Rzymu mit o Eneaszu
przyw´drowa∏ wraz z etruskimi wp∏ywami. Nie
mo˝na jednak wykluczyç, ˝e zosta∏ on przyniesiony do Rzymu bezpoÊrednio przez Greków,
byç mo˝e w koƒcu VI w. p. n. e. W ka˝dym
bàdê razie mo˝na przyjàç istnienie w Lanuvium
kultu Eneasza w IV w. p. n. e. Niewykluczone
te˝, ˝e odkryty tam tumulus mo˝e byç interpretowany jako Heroon Eneasza czczonego ja-
ko Pater Indiges. Bardziej dyskusyjne jest natomiast odczytanie inskrypcji na cippus z Tor Tignosa, jako poÊwieconemu Larowi Eneasza
(Lare Aineia; ILLRP 1271)21
Romulus i jego brat bliêniak Remus, synowie boga Marsa i Sylwi Rei kap∏anki bogini
Westy, mieli dzieciƒstwo i drog´ do w∏adzy
równie niezwyk∏e jak Sargon Wielki czy Moj˝esz. Skazani jeszcze jako niemowl´ta na
Êmierç przez rzàdnego w∏adzy królewskiej
w Lanuwium Amuliusza, zostali wrzuceni do
Tybru w niewielkim koszyku. Wyrzuceni przez
wod´ ko∏o Ficus Ruminalis, u samych stóp
Palatynu, zostali nakarmieni przez wilczyc´,
a nast´pnie wychowywani w ubogiej chatce
przez pasterza Faustulusa i jego ˝on´ Akk´
Laurenti´. Gdy doroÊli pokonali Amuliusza
i przekazali jego królestwo w r´ce dobrego
stryja Numitora, sami zaÊ postanowili wznieÊç
dla siebie nowà siedzib´. Sta∏ si´ nià Rzym,
za∏o˝ony przez Romulusa, który zabi∏ swego
brata ku przestrodze dla naruszajàcych Êwi´tà
granic´ miasta – pomerium.
Romulus i Remus zostali uwiecznieni w archaicznym micie, który ma liczne warianty.
Ró˝nie jest te˝ interpretowany. JeÊli bowiem
wszyscy podkreÊlajà zgodnie zwiàzek mitu
z utworzeniem rzymskich instytucji i miasta, to
ró˝nià si´ wydobywajàc na plan pierwszy albo
ogólne schematy kulturowe, albo indoeuropejskie odniesienia do braci–bliêniaków, albo te˝
polityczne realia okresu republiki. Samo imi´
Romulus oznacza po prostu Rzymianina, imi´
Remusa zaÊ, jeÊli nie ma charakteru wtórnego,
to zosta∏o stworzone przez fa∏szywà analogi´
do Roma (krótkie „o” wymieniono na „e”). Sam
Romulus nie posiada∏ oddzielnego kultu, natomiast zosta∏ po∏àczony z bogiem Kwirynusem,
co nastàpi∏o prawdopodobnie ju˝ w III w. p. n.
e. Z tego czasu wywodzi si´ te˝ mit o jego poÊmiertnej apoteozie22. Mitu o Romulusie nie
19
Naevius, Ennius; zob. J. Poucet, La diffusion de la légende d`Énée en Italie centrale et ses rapports avec
celle de Romulus, Ét. Cl. 57, 1989, s. 227–254.
20
Istnia∏y te˝, choç nie tak popularne, systemy datujàce za∏o˝enie Rzymu na rok 748/7 (Fabius Pictor),
728/7 (Cincius Alimentus), 751/50 (M. Porcius Cato; Polibius).
21
G. K. Galinsky, Aineias in Latium: Archäologie, Mythos und Geschichte, (w:) 2000 Jahre Vergil. Hrsg.
V. Pöschl
198
WIADOMOÂCI HISTORYCZNE
4/2003
Z badaƒ historyków
powinno traktowaç si´ jako elementu charakterystycznego wy∏àcznie dla ludów indoeuropejskich. Ma on niewàtpliwie charakter uniwersalny, wyra˝ajàc, niezale˝nie od miejsca i czasu,
wszelkiego rodzaju ludzkie pragnienia. Nie ma
zatem powodu, aby nie traktowaç go jako bardzo starego, lokalnego mitu, byç mo˝e z VI w.
p. n. e., chocia˝ – jak podkreÊla wielu – jest on
wyraênie uchwytny dopiero w wieku IV p. n. e.
Legendy o Eneaszu i Romulusie zosta∏y
ze sobà misternie splecione, prawdopodobnie
przed 300 rokiem. Obie te˝ opiewajà wydarzenia nierzeczywiste, podobnie jak niehistoryczne sà osoby Eneasza i Romulusa. Jest wysoce wàtpliwe, aby palatyƒski epizod legendy
mo˝na by∏o uznaç za potwierdzenie Êwiadectwa o istnieniu w tym miejscu najstarszego
osadnictwa. Materia∏ archeologiczny, chocia˝
rzeczywiÊcie sugeruje istnienie na Palatynie
jednej z najstarszych osad, nie jest jednak
w swojej wymowie tak jednoznaczny. ObecnoÊç cz∏owieka na terenie Rzymu by∏a znacznie wczeÊniejsza i nie ogranicza∏a si´ wy∏àcznie do Palatynu.
Prehistoria
Najstarsze Êlady obecnoÊci cz∏owieka (homo erectus) w okolicy Rzymu sà datowane na
paleolit górny (ok. 700.000–200.000 lat p. n.
e.). Z tego okresu pochodzi ok. 10 stanowisk
le˝àcych wzd∏u˝ Via Aurelia, na Monte Mario, obok mostu Milvio i w dolinie Aniene.
W paleolicie Êrodkowym (200.000-40.000)
stanowiska neandertalczyków koncentrujà si´
wy∏àcznie w dolinie Aniene. Natomiast w paleolicie dolnym (40.000–10.000 lat p. n. e.)
obecnoÊç ludzi (homo sapiens sapiens) jest
ponownie potwierdzona w ró˝nych miejscach
na terenie dzisiejszego Rzymu; np. w grocie
Monte delle Gioie oraz na równinie Tor Vergata. W mezolicie (10.000–6.000 lat p. n. e.)
i neolicie (6.000–3.000 lat p. n. e.) stanowiska
stajà si´ liczniejsze, zw∏aszcza na terenach
Rzymu dotàd niedotknietych stopà cz∏owieka, szczególnie zaÊ na jego po∏udniowo22
4/2003
-wschodnich przedmieÊciach, np. stanowisko
Casale del pescatore (przy via Prenestina),
Tor Vergata (mi´dzy Casilina i Tuscolana),
czy Cecchignola (przy Laurentina). ObecnoÊç
cz∏owieka jest tu wyraêna i sta∏a, a˝ do poczàtków epoki bràzu.
Z okresu neolitu (3500-3000 lat p. n. e.)
pochodzà najstarsze Êwiadectwa obecnoÊci
cz∏owieka na pó∏nocnych stokach Palatynu,
gdzie znaleziono nieliczne fragmenty ceramiki. Nieco póêniejsze, z okresu wczesnego
bràzu, pochodzà natomiast dwie siekiery odkryte na Eskwilinie. Jak sàdzà archeologowie pomi´dzy 2 po∏. 3 tysiàclecia a 1 po∏. 2 tysiàclecia osadnictwo cz∏owieka koncentrowa∏o si´ g∏ównie na lewym brzegu Tybru,
zw∏aszcza w po∏udniowo-zachodniej jego
cz´Êci, w dolinie Aniene. Jednak˝e by∏o ono
nadal zupe∏nie rozproszone, ograniczajàc si´
tylko do sporadycznych stanowisk, nielicznie
zamieszka∏ych i majàcych bardziej charakter
nomadyczny ni˝ sta∏y. Jak si´ powszechnie
uwa˝a ta obecnoÊç cz∏owieka nie mo˝e byç
uwa˝ana „za historycznà zapowiedê tworzenia si´ miasta”.
Epoka Êredniego bràzu (1600–1300) jest
w Italii okresem pe∏nego rozwoju kultury apeniƒskiej, której ludnoÊç, prowadzàc nadal nomadyczny tryb ˝ycia, powoli stawa∏a si´, przynajmniej w cz´Êci, spo∏ecznoÊcià osiad∏à, zajmujàcà si´ rolnictwem oraz wyrobami rzemios∏a, zw∏aszcza ceramiki. W∏aÊnie fragmenty takiej ceramiki apeniƒskiej zosta∏y znalezione w Rzymie, na terenie Forum Boarium,
ko∏o koÊcio∏a S. Omobono. Dowodzi to, ˝e
ludnoÊç osiedla∏a si´ ju˝ na sta∏e w jednym
miejscu, nabierajàc powoli cech spo∏ecznoÊci
zorganizowanej. Taki charakter mia∏y prawdopodobnie w∏aÊnie spo∏ecznoÊç lokalizowane na wzniesieniu ko∏o asylum, i nieco poni˝ej, na po∏udniowych stokach, ko∏o koÊcio∏a
S. Omobono. W odleg∏oÊci ok. 10–20 km
znajdowa∏o si´ 10 innych oÊrodków, których
terytorium oblicza si´ na ok. 310 km. Istniejà
nawet sugestie, aby za pó∏nocnà granic´ tego
terytorium uznaç b∏ota Campo Marzo oraz
nizin´ Trastevere, poniewa˝ Tybr nie by∏ wów-
J von Ungern-Sternberg, (w:) Mythos in mythenloser Gesellschaft, Hrsg. F. Graf, 1993, s. 88–108.
WIADOMOÂCI HISTORYCZNE
199
Z badaƒ historyków
czas ani granicà etnicznà ani tym bardziej politycznà.
W okresie póênego bràzu (1300–1150)
osadnictwo rozszerzy∏o si´ i, jak stwierdzono na podstawie materia∏u ceramicznego, wystàpi∏o w dolinie Forum i na Palatynie. W nast´pnym okresie bràzu koƒcowego, który podzielony zosta∏ na trzy
fazy, osadnictwo nadal si´ rozwija∏o, choç
z przerwami. Dowodzàcy tego materia∏ archeologiczny wyst´puje w Rzymie tylko w fazie pierwszej (1150–1100 r. p. n. e.) oraz trzeciej (1000–900 r. p. n. e., tzw. faza Lazio I).
Z pierwszej pochodzà dwa wa˝ne groby z bogatym wyposa˝eniem odkryte w okolicy ¸uku
Augusta. Sà te˝, choç nie tak cz´ste jak poprzednio, znaleziska ko∏o comitium.
W fazie trzeciej liczba ludnoÊci zdecydowanie si´ powi´kszy∏a; prawdopodobnie liczy∏a ju˝ tysiàce mieszkaƒców, podczas, gdy do
tej pory mo˝na by∏o mówiç tylko o ich setkach23. Nie mo˝na wykluczyç, ˝e towarzyszy
temu ostateczne formowanie si´ nowego substratu etnicznego Italii tj. ludnoÊci indoeuropejskiej.
Zauwa˝alna jest te˝ zmiana kulturowa,
pojawi∏ si´ nowy obrzàdek grzebalny w postaci kremacji. Na obszarze Lacjum z typowych
elementów kultury apeniƒskiej wyrasta∏a
z wolna kultura okreÊlana jako protovillanova. Ta zmiana kulturowa by∏a jednym z elementów ogólnego procesu, który ok. 900 r. p.
n. e. dotknà∏ ca∏à Itali´. Nastàpi∏o wówczas
coraz silniej zaznaczane zró˝nicowanie kulturowe pomi´dzy rozmaitymi regionami Italii.
Jak twierdzi T. J. Cornell „dopiero w tym momencie mo˝na powiedzieç, ˝e zaczyna si´ historia ludów italskich” 24.
Chronologia i archeologia
Badania archeologiczne pozwoli∏y na
stworzenie nowego systemu chronologii poczàtków Rzymu i to nie tylko wzgl´dnej, zestawianej przy tym z materia∏em z Êrodkowo–po∏udniowej Italii oraz Wejów, ale i bezwzgl´dnej. Stosunkowo zgodne sà oceny badaczy co do epoki bràzu, a zw∏aszcza jego
okresu Êredniego (1600–1300 p. n. e), póênego (1300–1150 p. n. e.) oraz koƒcowego
(1150–900 p. n. e.). Daty tych okresów sà tradycyjnie akceptowane, a nowe propozycje dla
dwóch pierwszych okresów bràzu sà tylko niewiele podniesione (1700 –1200 p. n. e.). Rozbie˝noÊci narastajà dopiero w okresie bràzu
koƒcowego, gdy˝ obok propozycji 1200–1020
p. n. e. pojawi∏a si´ te˝ nowa (1200—960 p. n.
e.). Bez wzgl´du jednak na wybór systemu nale˝y zdecydowanie odrzuciç chronologi´ E.
Gjerstada, jako zbyt zani˝onà. Datowa∏ on
bowiem koniec bràzu i poczàtek epoki ˝elaza
w Rzymie na ok. 800 r. p. n. e.25.
Jest dziÊ dowiedzione, ˝e epoka ˝elaza rozpocz´∏a si´ w Rzymie w X w., chocia˝ ró˝nice
chronologiczne poszczególnych faz tej epoki
sà w ocenie rozmaitych badaczy niekiedy doÊç
znaczne. Powszechnie przyjmuje si´, wychodzàc generalnie z systemu H. Müller–Karpe26,
˝e tradycyjnà datà poczàtków okresu ˝elaza
(Fe I A – I B1), odpowiadajàcà kulturze Lazio
II A sà lata 900—830 p. n. e. Okresowi Lazio
II B odpowiadajà lata 830–770 p. n. e. a Lazio
III odpowiednio 770–730/720 r. p. n. e.27.
W du˝ej zbie˝noÊci z tym systemem jest propozycja M. Pacciarelli opowiadajàcego si´ za
datacjà: 900–850 p. n. e.; 850–800 p. n. e.;
800–725 r. p. n. e.28. Zupe∏nie nowà prób´
23
T´ opini´ R. Peroniego przejà∏ Cornell, The beginnings...., s. 32.
Cornell, The beginnings...., s. 33.
25
Teori´ i chronologi´ E. Gjerstada przedstawi∏a M. Jaczynowska, Historia staro˝ytnego Rzymu, Warszawa 1974, s. 30 nn.
26
H. Müller–Karpe, Vom Anfangs Roms. Studien zu den prähistorischen Forums und Palatingräbern,
MDAI (R), Erg. H. 8, Heidelberg 1962.
27
Zob. La formazione della città nel Lazio, Roma 1980; tak te˝ datuje A. Momigliano, The origins of Rome, (w:) Cambridge Ancient History, vol. VII, part 2, ed. 2, Cambridge 1989, s. 64; oraz T. J. Cornell, The
beginnings of Rome, London – New York 1995,. s 50 a tak˝e z modyfikacjami A. Zió∏kowski, Primordia...,
s. 25 (za G. Colonna).
24
200
WIADOMOÂCI HISTORYCZNE
4/2003
Z badaƒ historyków
ustalenia chronologii tego okresu podj´to
przy pomocy metod dendrochronologicznych
datujàc okres Lazio II A – IIB na lata
1020–880 p. n. e., a okres Lazio III A –B na
880–740 r. p. n. e.29. Wykorzystujà t´ chronologi´ zw∏aszcza M. Battelli30 oraz R. Peroni31,
wspierajàc si´ dodatkowo innym materia∏em
dowodowym. Widaç wyraênie, ˝e koniec epoki przedmiejskiej Rzymu jest doÊç zgodnie,
choç na podstawie ró˝norodnego materia∏u,
datowany z dok∏adnoÊcià do çwierçwiecza: albo na ok. 730\720–725 r. p. n. e., co jest raczej
powszechnie akceptowane, albo na ok.
750/740 r. p. n. e. Od tego momentu rozpoczyna si´ w Rzymie tzw. wczesny i Êrodkowy
okres orientalizujàcy (Lazio IVA 730/630)
oraz póêny okres orientalizujàcy (Lazio IVB
630/580) zwany te˝ okresem miejskim lub archaicznym32.
Okres przedmiejski Rzymu – model
dualizmu spo∏ecznoÊci
Rzym oraz inne, sàsiednie oÊrodki obj´∏a
wspólna dla wszystkich tzw. kultura Lacjum
(Laziale)33. Sta∏o si´ to pod koniec fazy trzeciej koƒcowej epoki bràzu (1000–900 tzw. Laziale I). Istotne zmiany jakie wówczas nastàpi∏y spowodowa∏y, ˝e w okresie nast´pnym,
na poczàtku epoki ˝elaza (900–865 r. p. n. e.,
tzw. faza Laziale II A) Rzym wkroczy∏
w okres przedmiejski. Z terenu Palatynu znik∏y pochówki, natomiast na terenie Eskwilinu
oraz Kwirina∏u odkryto dwa oddzielne cmentarzyska. Wydaje si´, ˝e chowano na nich w∏aÊnie mieszkaƒców osad na Palatynie i Kapitolu. Dla badaczy jest to wyraêny dowód na istnienie na terenie Rzymu dwóch ró˝nych
osad, tworzàcych na Kapitolu i Palatynie odr´bne organizmy protopaƒstwowe. Wskazuje
na to równie˝, w póêniejszym okresie, topografia sakralna Rzymu – jak mówi A. Zió∏kowski – oraz tradycja septimontium, uroczystoÊci religijnych obchodzonych na montes
i colles.
Wydaje si´, ˝e w sk∏ad tych dwóch du˝ych
osad mog∏o prawdopodobnie wchodziç nawet
kilka wiosek34. By∏y one zasiedlone przez
montani – mieszkaƒców gór (montes Palatyn
i Velia) i przez collini – mieszkaƒców wzgórz
(colles Kapitol i Kwiryna∏). Osady te nie tworzy∏y jeszcze wspólnej organizacji a tym bardziej paƒstwa z centralnie prowadzonà politykà. Jak si´ przypuszcza by∏ to raczej poczàtek
czegoÊ w rodzaju bardzo luênej federacji
dwóch spo∏eczeƒstw, prowadzàcych niezale˝nà, chocia˝ zbie˝nà dzia∏alnoÊç politycznà
i religijnà.
Obie spo∏ecznoÊci prawdopodobnie nie
ró˝ni∏y si´ mi´dzy sobà ani etnicznie ani kulturowo. Materia∏ archeologiczny z montes
i colles jest identyczny, tym bardziej wi´c nie
ma powodu, aby w ich mieszkaƒcach dopatrywaç si´ elementów rzymskich i sabiƒskich 35.
Istnieniu na terenie Rzymu dualizmu
osad i spo∏ecznoÊci sprzyja∏o niewàtpliwie
b
a
28
M. Pacciarelli, Nota sulla cronologia assoluta della primea età del Ferro in Italia, (w:) Ocnus.
L. Sperber, Untersuchungen zur Chronologie der Urnenfeldderkultur in nördlichen Alpenvorland von der
Schweiz bis Oberösterreich, Bonn 1987.
30
M. Battelli, La cronologia della prima eta∂ del ferro laziale attraverso i dati delle sepolture, PBSR LXII,
1994, s. 1 nn.
31
R. Peroni, Introduzione alla protostoria italiana, Roma-Bari 1994.
32
Omówienia i zestawienia mo˝liwoÊci datowania zob. A. Carandini, La nascita di Roma. Dei, Lari, eroi
e uomini all`alba di una civilta, Torino 1997, s. 595–598.
33
Podobny materia∏ pochodzàcy z Ardea, Ficana, Satricum, Castiglione, a przede wszystkim z Lanuwium (dziÊ Pratica di Mare) dowodzi, ˝e zbli˝one procesy cywilizacyjne dotkn´∏y ca∏e Lacjum wraz z Rzymem mniej wi´cej w tym samym czasie. OpowieÊç o w´drówce Eneasza i jego pierwotnej stolicy Lanuwium
starszej od Rzymu o prawie 400 lat, jest w tym kontekÊcie nie do utrzymania. Byç mo˝e uformowane przez
tradycj´ starszeƒstwo i znaczenie Lanuwium i Alba Longa wyros∏o dzi´ki przeniesieniu religijnego znaczenia tych oÊrodków na historyczne. Zob. Cornell, The beginnings…, s. 71.
34
Na Palatynie istnia∏y, jak si´ wydaje, przynajmniej dwie oddzielne wioski na Cermalus i Palatium.
29
4/2003
WIADOMOÂCI HISTORYCZNE
201
Z badaƒ historyków
ukszta∏towanie terenu. Pomi´dzy osadami na
Kapitolu i na Palatynie rozciàga∏a si´ bowiem
dolina Forum, która by∏a wówczas bagnista
i raz po raz znajdowa∏a si´ pod wodà 36. A˝ do
po∏owy VII w. by∏a to naturalna i trudna do
przekroczenia granica. Dlatego osada na Palatynie rozwija∏a si´ w kierunku pó∏nocno-wschodnim (przy∏àczajàc do siebie obszar
Velia i Oppius), podczas gdy osada kapitoliƒska rozszerza∏a si´ na si´ na tereny Kwirina∏u.
W okresie Lazio I i II, obie spo∏ecznoÊci
zamieszkiwa∏y niewielkie, doÊç prymitywne
chaty, nie b´dàc prawdopodobnie wyraênie
zró˝nicowane ekonomicznie. Podstaw´ stanowi∏o s∏abo rozwini´te rolnictwo. Na podstawie
znalezionych resztek i koÊci wydaje si´, ˝e najwa˝niejszymi uprawami by∏y wówczas dwa gatunki pszenicy (68 %) oraz j´czmieƒ, a z warzyw groch i bób. Ze zwierzàt hodowano
g∏ównie Êwinie, kozy i owce. Ceramik´ i tkaniny wyrabiano r´cznie (impasto) w domach.
„Istniejàce pozosta∏oÊci nie wskazujà na wyraêne zró˝nicowanie statusu spo∏ecznoÊci
i zamo˝noÊci” 37.
Ró˝nice wewn´trzne opiera∏y si´ prawdopodobnie na naturalnych wyró˝nikach takich
jak p∏eç, wiek, rola wewnàtrz rodziny. Opierajàc si´ na materiale z grobów odkrytych
w Rzymie i w Osteria dell`Osa mo˝na sàdziç,
˝e ró˝nice w wyst´pujàcym prawie równoczeÊnie ceremoniale pogrzebowym (kremacyjnym i inhumacyjnym), oddajà pozycj´ spo∏ecznà zmar∏ego. Kremacji poddawano tylko
m´˝czyzn, byç mo˝e g∏owy rodzin, jak mo˝na
wnioskowaç z umieszczania ich popio∏ów
w urnach o kszta∏cie domów wyposa˝onych
w zminiaturyzowane sprz´ty. Natomiast inhumacji poddawano ca∏à reszt´ spo∏eczeƒstwa
obojga p∏ci38.
Dopiero w okresie Lazio III (770–730/20)
nastàpi∏ wyraêny rozwój rolnictwa, gdy˝ z tego
czasu pochodzà pierwsze Êlady uprawy oliwek
i winnej latoroÊli. Ceramika by∏a wytwarzana
ju˝ profesjonalnie za pomocà ko∏a garncarskiego. Wzrost zamo˝noÊci by∏o te˝ widaç
w bogatym i znacznie obfitszym wyposa˝eniu
grobowym, w którym pojawi∏y si´ przedmioty
ze z∏ota – fibule, srebrne pó∏miski etc. Zró˝nicowanie spo∏eczne, a byç mo˝e powstanie nawet pewnej elity wydaje si´ wówczas wysoce
prawdopodobne.
Nastàpi∏ te˝ terytorialny rozwój poszczególnych osad, chocia˝ fazy i rozmiar tego procesu nadal budzà wàtpliwoÊci39. W ka˝dym
bàdê razie odkrycie na pó∏nocnym Palatynie
Êladów muru obronnego, datowanego na lata
730–720 i zwanego dziÊ powszechnie „murem
Romulusa”, jest na pewno dowodem na istnienia silnej organizacji paƒstwowej na Palatynie. Czy jest to zarazem pierwsze wyraêne
Êwiadectwo rodzenia si´ miasta Rzymu (drugie septimontium) – tu ju˝ mogà rodziç si´
pewne wàtpliwoÊci.
Mity przedmiejskie
Najstarsza topografia Rzymu pozwala
przynajmniej niektórym badaczom odnieÊç
zwiàzane z nià mity do okresu przedmiejskiego. To w∏aÊnie na Palatynie mieli zamieszkaç
Aborygeni, podczas gdy ich sprzymierzeƒcy
Pelazgowie opanowali Kapitol, gdzie ustanowili kulty Saturna i Dis pater. Pierwszy królem Aborygenów mia∏ byç Picus, który jednak
rezydowa∏ w Laurentum. Za jego nast´pcy
Faunusa przyj´to w Rzymie Arkadyjczyka
Ewandra, pozwalajàc mu na osiedlenie si´ na
Palatynie (Pallanteum). Takiej zgody udzielo-
35
Krytyk´ uto˝samiania montani i collini z Rzymianami i Sabinami przeprowadzi∏ M. Pallotino, Origini e storia primitiva di Roma. Un`analisi del processo formativo dell`organismo urbano, Milano 1993, s. 155
nn.
36
Zob. A. J. Ammermen, On the origins of the Forum Romanum, AJA XCIV, 1990, s. 627–645.
37
Zob. Popularnà, osiàgalnà w Polsce, a przy tym oddajàcà Êwietnie obecny stan badaƒ prac´ napisanà przez uznanych specjalistów T. Cornell, J. Matthews, Wielkie kultury Êwiata. Rzym, Warszawa 1995, s. 19;
por. Cornell, The beginnings.... s. 53-54.
38
Cornell, The beginnings..., s. 51.
202
WIADOMOÂCI HISTORYCZNE
4/2003
Z badaƒ historyków
no te˝ ludnoÊci z Peloponezu, przyprowadzonej przez Herkulesa, który za∏o˝y∏ nowà siedzib´ na Monte Saturnio. Wtedy w∏aÊnie zabi∏
on rezydujàcego u stóp Awentynu (na Germalus) lub na Forum Boarium zbrodniczego
Kakusa. Herkules mia∏ te˝ ustanowiç kult
Iuppiter Inventor, u podnó˝a Awentynu,
w miejscu, które b´dzie w przysz∏oÊci zaj´te
przez Porta Trigemina. W tym czasie Ewander wprowadzil kult Herkulesa przy Ara Maxima i kult Pana w grocie Lupercal, lokalizowanej u stóp Palatynu, pomi´dzy Velabrum
i Valle Murcia. Na tym koƒczà si´ wydarzenia opisane w literackiej tradycji mitologicznej, a umieszczane w okresie przedmiejskim
Rzymu 40.
Nie wiadomo kto, kiedy i dlaczego je
stworzy∏. Mo˝na tylko sàdziç, ˝e nale˝à one
do stosunkowo starej (IV w. p. n. e.) warstwy
mitów rzymskich. Badacze religii (J. Bayet)
usi∏ujà niekiedy poprzez podobieƒstwo
rzymskiego obrzàdku Luperkaliów z arkadyjskim kultem Zeusa Lykaiosa oraz identyfikacj´ Faunusa z bogiem Panem, udowodniç, ˝e mit o Ewandrze i Herkulesie zosta∏
przyniesiony, a mo˝e i stworzony, przez greckich kupców. Ich obecnoÊç w Rzymie poÊwiadcza poniekàd znalezisko ceramiki
z VIII w. p. n. e. (eubejskiej, korynckiej z Pithekusaj) z Forum Boarium (ko∏o koÊcio∏a
Sant`Omobono). Ale nie mo˝na te˝ wykluczyç, ˝e mit o Herkulesie, majàcy odbicie
w kulcie Melquarta, ma proweniencj´ punickà. Mitologiczne wydarzenia Rzymu przedmiejskiego nadal pozostajà niezrozumia∏e
w kategoriach historycznych.
Miasto królów. Tradycja literacka
Zgodnie z tradycjà literackà w Rzymie panowa∏o siedmiu królów. Zaraz po Romulusie
tron objà∏ Numa Pompilius (715–673 p. n. e),
w∏adca rzekomo sabiƒskiego pochodzenia.
Przypisuje mu si´ stworzenie kolegiów kap∏aƒskich, kultów i obrz´dów, przez co nada∏
oficjalny kszta∏t rzymskiej religii paƒstwowej.
Jego religijne prawa, wspomniane jeszcze
przez Cicerona, by∏y w rzeczywistoÊci jakimiÊ
starannie przechowywanymi bardzo starymi
rozporzàdzeniami. Natomiast zupe∏nà fikcjà
by∏y próby Enniusza (ok. 180 p. n. e.), aby wykazaç greckie inspiracje p∏ynàce dla Numy
z po∏udniowo-italskiej Egerii. Król ten nie by∏
te˝, co oczywiste, uczniem Pitagorasa41.
Nierzeczywiste wydajà si´ te˝ dzia∏ania
króla Tullusa Hostiliusa (672–641 p. n. e.).
Pomimo pe∏nych i szczegó∏owych opisów jego
wypraw wojennych, zw∏aszcza przeciwko miastu Alba Longa oraz Sabinom, Fidenae i etruskim Veje, ca∏a ta tradycja wydaje si´ byç
znacznie póêniejsza. Prawdopodobnie powsta∏a ona – po raz pierwszy jest uchwytna
u Enniusza42 – kiedy Rzym chcia∏ zalegalizowaç swojà hegemoni´ nad Latium i wobec tego przedstawia∏ si´ jako prawny spadkobierca
i dziedzic miasta Alba Longa. Wojowniczy
charakter króla sugeruje zresztà jego przydomek, gdy˝ Hostilius wywodzi si´ od hostis –
nieprzyjaciel. Ca∏kowicie fikcyjne, przez aitiologiczny zwiàzek z jego imieniem, sà informacje, ˝e by∏ on twórcà Curia Hostilia, pierwszej
budowli, w której zbiera∏ si´ rzymski senat
oraz comitium. Wprawdzie pierwsza posadz-
39
Tradycyjnie uwa˝a si´, ˝e g∏ównym oÊrodkiem przedmiejskiego Rzymu, datowanym okres IIA2 czyli
865–830 r., by∏o tzw. „trimontium”, w sk∏ad którego wchodzi∏y: Palatyn, Velia i Cermalus o obszarze 32 ha
i 82 ha nale˝acych do tzw. pagi, tj. obszarów wiejskich. Potem ten zwiàzek trzech wzgórz przekszta∏ci∏ si´
w okresie IIA2/IIB1 (ok. 830) w „quinquimontium” z∏o˝one z Palatynu, Velia, Fagutal, Subura, Cermalus
i colles: Latiaris Mucialis, Salutaris i Kwirina∏u. Terytorium rozros∏o si´ do 57 ha i 214 ha pagów. Wreszcie
w okresie IIB1 (830-800) powsta∏o pierwsze septimontium (zob. Carandini, La nascita di Roma, s.
280–380). Ale to ciàgle jeszcze nie by∏o miasto. Dopiero, kiedy nastàpi∏ pierwszy synoikosmos pomi´dzy
montes i colles i nasta∏ czas istnienia drugiego septimontium (IIIB tj. 750–725), wtedy mo˝na mówiç, ˝e
miasto zacz´∏o si´ tworzyç (pow. ok. 80 ha).
40
Carandini, La nascita di Roma..., s. 103- 218
41
Zob. M. Haase, s. v. Numa Pompilius, Der Neue Pauly, Bd. 8, col. 1045–1046.
42
Enn. Ann. 120–126.
4/2003
WIADOMOÂCI HISTORYCZNE
203
Z badaƒ historyków
ka comitium jest datowana na koniec VII w.
p. n. e., a terakotowe detale (z curii?) na ok.
600 r. p. n. e., co jest mniej wi´cej zbie˝ne
z tradycyjnymi latami panowania króla, lecz
jest to, jak si´ powszechnie mniema, zgodnoÊç
zupe∏nie przypadkowa.
Czwartym królem by∏ Marcius Ancus
(640–617 p. n. e.), którego rzymska annalistyka przeciwstawia gwa∏towanemu poprzednikowi. Mia∏ on odnowiç prawa religijne Rzymu
oraz stworzyç zasady wypowiadania s∏usznej
wojny przez kap∏anów zwanych fetiales. Przypisuje mu si´ za∏o˝enie Ostii, czego archeologiczny materia∏ nie potwierdza, eksploatacj´
pobliskich salin, budow´ akweduktu Marcia,
co jest z pewnoÊcià anachronizmem, oraz
Pons Sublicius. Opisywane przez historyków
zdobycie miast Ficana i Politorium w Êwietle
êróde∏ archeologicznych nie znajduje potwierdzenia. Tak samo informacja o zasiedleniu Awentynu wynika bardziej ze sposobu
charakteryzowania osoby Marciusa Ancusa
jako zwolennika ludu, ni˝ z rzeczywistych
przes∏anek historycznych.
Bardziej historycznie rysuje si´ postaç
króla Luciusa Tarquiniusa Priscusa (Starego), syna Demaratosa z Koryntu, który zgodnie z tradycjà panowa∏ w latach 616–579 p. n.
e. Tarquinius43, wielki arystokrata, przyby∏ do
Rzymu z miasta Tarquinii wraz z ca∏à rodzinà, przynaglany przez energicznà i bezkompromisowà ˝on´ Tanaquil. Nale˝àc do najbli˝szego otoczenia króla Ancusa Marciusa
zosta∏ po jego Êmierci wybrany jego nast´pcà. Ta typowa dla wielkich arystokratów etruskich epoki archaicznej mobilnoÊç zdaje si´
bardziej utwierdzaç sposób pojawienia si´
Etrusków w Rzymie, ni˝ wspó∏czesna teoria
o podboju, którego Êlady zupe∏nie nie istniejà. B´dàc królem Tarquinius powi´kszy∏, wed∏ug tradycji, grono senatorów, podwoi∏ liczb´ centurii jazdy do 6 i dzi´ki temu móg∏
prowadziç zwyci´skie kampanie z Latynami,
Sabinami i Etruskami. Mia∏ te˝ jakoby
wznieÊç Êwiàtyni´ Jupitera na Kapitolu.
W tym przypadku jak i w innych (np. osusza-
43
204
nie gruntu) tradycja miesza jego poczynania
z osiàgni´ciami jego syna Luciusa Tarquiniusa Superbusa.
Nowy król
Tarquinius Priscus zosta∏ zabity przez synów Ancusa Marciusa. Jednak˝e nie zdobyli
oni w∏adzy pohamowani przez Tanaquil. Powierzy∏a ona tron swojemu zaufanemu zi´ciowi Serwiusowi Tuliusowi (578–535 p. n. e.).
Ca∏a ta opowieÊç jest przez historyków traktowana jako wysoce nieprawdopodobna,
o znacznym ∏adunku literackiej fikcji.
Nowy król by∏ uto˝samiany przez znawc´
spraw etruskich cesarza Klaudiusza z etruskim kondotierem Mastarnà. Jest to wysoce
wàtpliwe, gdy˝ sàdzi si´, ˝e mastarna to nie
imi´, lecz tytu∏. Tradycja etymologiczna servus
(niewolnik) wywodzi∏a go natomiast z grona
s∏u˝by Priscusa. Szereg dzia∏aƒ Serviusa Tuliusa by∏o zwiàzanych z pewnà opiekà nad
ludêmi niskiego stanu, zatem informacja ta
mo˝e byç wyjàtkowo prawdziwa.
Z III w. (?) pochodzi znana od 1884 r. inskrypcja (ILLRP 1070), której dok∏adne pochodzenie nie jest znane, choç ogólnie wià˝e si´ jà
z terenem Picenum. Ukazuje ona silny zwiàzek
Serwiusa Tulliusa (?) w∏aÊnie z Fortunà: SE CEDUES|PERDERE\NOLO; NI CEDEAS, FORTUNA SERVIOS\PERIT. (JeÊli [mnie – przyp.
Aut.] pos∏uchasz, to nie zechc´ twojej zguby,
jeÊli nie pos∏uchasz [to wiedz, ˝e – przyp. Aut.]
Serwiusa zgubi∏a Fortuna). Ponadto Serwius byç
mo˝e wzniós∏ sanktuarium Diany na Awentynie, której kult by∏ zawsze zwiàzany z ludêmi niskiego stanu. Za∏o˝y∏ te˝ Compitalia.
Najwi´cej sporów budzi jego reforma tribus (jednostek terytorialnych), i podzielenie
ludnoÊci na centurie majàtkowe. Cz´Êç badaczy kwestionuje jego autorstwo utrzymujàc, ˝e
spo∏eczno-polityczne warunki do jej wprowadzenie wystàpi∏y w Rzymie nie wczeÊniej ni˝
w po∏owie IV w. p. n. e. Wielu badaczy broni
jednak z powodzeniem nie tylko daty reformy,
Pallotino, Origini e storia..., s. 196 nn.
WIADOMOÂCI HISTORYCZNE
4/2003
Z badaƒ historyków
ale i podzia∏u spo∏eczeƒstwa na 193 centurie 44.
Za póêniejsze uznaje jedynie zró˝nicowanie
majàtkowe pi´ciu klas, które pierwotnie tworzy∏y dwie kategorie: classis (trzy pierwsze
klasy, 120 centurii) i infra classem (pozostali).
Twierdzà oni, ˝e reformy te sà wyk∏adnikiem
wielkiego Rzymu z 2 po∏owy VI w. p. n. e.
i „manifestacja materialna nowej zasady obywatelskiej”45 polegajàcej na osobistej wolnoÊci i zamieszkiwaniu Miasta, co wiàza∏o si´
z uczestnictwem w ˝yciu politycznym.
Przypisywany królowi tzw. Mur Serwiaƒski, który jeszcze chroni∏ Rzym przed Hannibalem, nie móg∏ byç jego oryginalnym dzie∏em, gdy˝ w rzeczywistoÊci powsta∏ dopiero
po najeêdzie Gallów w 378 r. p. n. e.46. Jednak˝e pod koÊciolem Sant`Omobono, który
stoi na miejscu staro˝ytnej Êwiàtyni (wg niektórych serwiaƒskiej Mater Matuta), odkryto
dwie fazy budowlane datowane w∏aÊnie na
VI w. pn. e. W tym czasie, ok. po∏owy VI w.,
obszar serwiaƒskiego Rzymu uleg∏ prawie potrojeniu i wynosi∏ ok. 285 ha (lub, jak chcà inni badacze, ok. 300 ha).
O obaleniu monarchii
Ostatnim królem by∏ Lucius Tarquinius
Superbus (Pyszny) panujàcy w Rzymie w latach 534–510 p. n. e. Mia∏ on byç synem Tarquiniusa Priscusa, chocia˝ przy zastosowaniu
tradycyjnej chronologii jest to niemo˝liwe.
Albo wi´c by∏ jego wnukiem, albo chronologia jest b∏´dna. Stanà∏ on na czele Zwiàzku
Latyƒskiego w efekcie ofensywnie prowadzonej polityki wobec miast latyƒskich. Jego
dumne i bezwzgl´dne zachowanie si´ sprowokowa∏o wed∏ug tradycji bunt arystokracji i wygnanie go z Rzymu. Tarquinius uciek∏ do Caere i zorganizowa∏ przeciwko Rzymowi koalicj´ miast etruskich kierowanà przez Larsa Po-
rsenn´, w∏adc´ miasta Clusium. Ten obleg∏
Rzym, ale poruszony – oczywiÊcie wed∏ug tradycji – odwagà Horatiusa Koklesa i C. Muciusa Scevoli, zawar∏ z nim pokój. Kiedy si´ wycofa∏, koalicj´ poprowadzi∏ jego syn Aruns,
pokonany w 504 r. p. n. e pod Aricià 47.
Tradycja ta wydaje si´ wyjàtkowo nieprawdopodobnà, choç bitwa pod Aricià niewàtpliwie mia∏a miejsce. W rzeczywistoÊci Porsenna
nigdy nie mia∏ zamiaru restaurowaç w∏adzy
Tarquiniusa. Superbus by∏ powiàzany ÊciÊle
z Aristodemosem, tyranem Kyme, do którego
w koƒcu uciek∏ i gdzie w 495 r. p. n. e zmar∏,
historycy zatem przypuszczajà, ˝e to w∏aÊnie
Porsenna zdobywszy Rzym wygna∏ z niego Tarquiniusa i obali∏ monarchi´. Dopiero po wycofaniu si´ Porsenny, Rzymianie zaprowadzili u siebie republik´. Interpretacja ta znajduje
coraz cz´Êciej swoje odbicie w wielu podr´cznikach48.
Z panowaniem Tarkwiniuszy pochodzenia
etruskiego wià˝e si´ ogólny problem obecnoÊci Etrusków w Rzymie i ich wp∏ywu na rozwój Miasta. Obecnie odrzuca si´ zdecydowanie teorie o podboju Rzymu przez Etrusków
i ich politycznej dominacji49. Zaprzecza si´ te˝
poj´ciu „etruskizacji” Rzymu, nawet w sferze
cywilizacyjnej. Niektórzy badacze uznajà za
przesadny i niew∏aÊciwy nawet termin „okres
etruski” w dziejach Rzymu. PodkreÊlajà oni
istnienie w Rzymie i w ca∏ym Lacjum oddzielnej wspólnoty kulturowej, w której udzia∏
etruski by∏ znaczny ale nie jedyny. Rodzaj
królewskiego stroju, symbole urz´dników, rytua∏y i formy architektoniczne sà traktowane
wy∏àcznie i jedynie jako formalne zapo˝yczenia o niewielkim znaczeniu. PodkreÊla si´ natomiast, ˝e rozwiàzania spo∏eczne i cywilizacyjne przebiega∏y w Rzymie inaczej ni˝ w miastach etruskich (mo˝e w wyjàtkiem Wejów).
Dlatego zwracajàc uwag´ na eklektyczny, ale
44
Liv. I 43
Zió∏kowski, Rzym…, s. 35.
46
Liv. VI 32, 1. Najd∏u˝sze zachowane jego fragmenty widniejà naprzeciwko Stazione Termini oraz
przy Viale Aventino na Plazza Albania.
47
Tradycyjne uj´cie prezentuje m.in. podr´cznik Ludzie i epoki. Podr´cznik do nauki historii w klasie
pierwszej liceum ogólnokszta∏càcego, profilowanego i technikum pióra Krzysztofa Poleka i Marka Wilczyƒskiego, pracowników naukowych krakowskiej Akademii Pedagogicznej, Kraków, 2002; s. 133.
45
4/2003
WIADOMOÂCI HISTORYCZNE
205
Z badaƒ historyków
przecie˝ w∏asny w swoim ogólnym charakterze rozwój cywilizacyjny Rzymu, niektórzy
badacze negujà istnienie inspiracji etruskich
w Rzymie, twierdzàc, ˝e jest to rodzaj wspó∏czesnego mitu50. „Wielki Rzym Tarkwiniusów” by∏ zjawiskiem rzymskim, nie zaÊ etruskim, ani nawet etruskizujàcym 51.
Archeologia Rzymu królewskiego
Kontekst archeologiczny epoki królewskiej, choç niekiedy dyskusyjny, podkreÊla dynamik´ rozwoju miasta. Wzniesieniu ok.
730\720 p. n. e tzw. muru Romulusa towarzyszy∏, datowany na lata 720/20–700 p. n. e, rozwój religijny oÊrodków palatyƒskich, a wi´c
poczàtek kultu przy Volcanal oraz na terenie
poÊwi´conym WeÊcie. Zbudowano te˝ pierwszà drog´ pomi´dzy Regia a atrium Westy.
W latach 700–675 p. n. e nastàpi∏o, jak chce P.
Carafa, rytualne zniszczenie pierwszego muru palatyƒskiego i wzniesienie drugich fortyfikacji oraz wy˝wirowanie terenu Comicium.
Na lata 700–650 p. n. e datuje si´ wa˝ne
wydarzenie, które utorowa∏o z czasem drog´
do stworzenia w∏aÊciwego miasta. W tym celu
przeprowadzono pierwszà melioracj´ doliny
Forum i dokonano pierwszej pawimentacji.
Z tego czasu pochodzi te˝ najstarszy depozyt
wotywny z Kapitolu, Êwiadczàcy o funkcjonowaniu tam kultu. W kolejnych latach
(675–650 p. n. e) kontynuowano dzia∏alnoÊç
budowlanà; na Comicium (650–630/20 p. n.
e) po∏o˝ono drugà pawimentacj´, zbudowano
drugà drog´ pomi´dzy Regia a atrium Westy
oraz dokonano pierwszej pawimentacji naj-
starszego kr´gu Êwiàtynnego, jeszcze pod go∏ym niebem, przy koÊciele Sant`Omobono.
Prze∏om w rozwoju miasta i wzajemnych
stosunków pomi´dzy osadami nastàpi∏ w 625 r.
p. n. e.52 Wtedy bowiem po∏o˝ono na Forum
tzw. drugà pawimentacj´, w rezultacie czego
b∏otnista, niezamieszka∏a dotàd dolina pomi´dzy Palatynem a Kapitolinem znik∏a. Na
jej miejscu powsta∏ suchy, wy˝wirowany plac,
na którym mogli gromadziç si´ mieszkaƒcy
wszystkich, dotàd nieco odizolowanych osad
Rzymu. Wydaje si´, ˝e to w∏aÊnie wydarzenie
mo˝na uznaç za narodziny Miasta, i to nie tylko w sensie architektoniczno-przestrzennym,
lecz równie˝ polityczno-spo∏ecznym.
Dzia∏alnoÊç budowlanà nadal kontynuowano. W latach 630\20–600\590 p. n. e wzniesiono
pierwszà Regi´; po∏o˝ono trzecià pawimentacj´ na Comicium, zbudowano trzecià drog´
pomi´dzy Regia i atrium Westy oraz dokonano drugiej pawimentacji ko∏o staro˝ytnej Êwiàtyni pod koÊcio∏em Sant`Omobono. Niebawem w latach 600\590–550 p. n. e wzniesiono
trzeci i czwarty mur na Palatynie; drugà i trzecià Regi´; trzecià pawimentacj´ ko∏o
Sant`Omobono.
Najbardziej o˝ywianà akcj´ budowlanà
datuje si´ jednak na koniec VI w. W latach
550-530\20 p. n. e nastàpi∏o zniszczenie muru
palatyƒskiego, wzniesiono te˝ pierwszà Êwiàtyni´ pod Sant`Omobono, która po zniszczeniu przez po˝ar zosta∏a szybko odnowiona
(530\20 –500 p. n. e). Wa˝ne by∏o te˝ wzniesienie budynków mieszkalnych na pó∏nocnym
Palatynie. Wreszcie w tym samym czasie odnowiono bramy w palatyƒskich fortyfikacjach;
48
W podr´cznikach uniwersyteckich tak ten problem ujmuje M. Jaczynowska, zob. M. Jaczynowska,
D. Musia∏, M. St´pieƒ, Historia staro˝ytna, Warszawa 1999 (Wyd. „Trio”. Wy˝sza Szko∏a Humanistyczna
w Pu∏tusku), w popularnych, zob. L. Morawiecki (w:) Wielka Historia Âwiata, t. III, Kraków 2000,
s. 233–234 (Wyd. ‘Pinnex”); w szkolnych J. Wróbel, zob. Odnaleêç przesz∏oÊç. Historia od staro˝ytnoÊci do
1815 roku, Warszawa 2002, s. 68 (wyd. WSiP)
49
J. Heurgon, Rzym i Êwiat Êródziemnomorski..., s. 144–161 wprowadzi∏ wr´cz podrozdzia∏ zatytu∏owany: Panowanie etruskie w Rzymie.
50
Cornell, The beginnings..., s. 151–172. poÊwi´ci∏ dyskusji obszerny rozdzia∏ zatytu∏owany: The myth
of Etruscan Roma”,
51
Zió∏kowski, Rzym..., s. 28.
52
W starszych podr´cznikach jest rozpowszechniona data ustalona przez Gjerstada na rok 575; zob, Jaczynowska, Historia staro˝ytnego Rzymu, s. 32. DziÊ jest ona zdecydowanie odrzucona.
206
WIADOMOÂCI HISTORYCZNE
4/2003
Z badaƒ historyków
po∏o˝ono czwartà, a szybko potem (lata
500–475\450 p. n. e) piàtà i szóstà pawimentacj´ na Comicium oraz trzecià na Forum;
wzniesiono czwartà Regi´ zniszczonà przez
po˝ar i ponownie odbudowanà. Wówczas te˝
nastàpi∏o zniszczenie Êwiàtyni na terenie
Sant`Omobono 53.
Z zestawienia tego wynika, ˝e proces tworzenia si´ miasta zosta∏ zainicjowany ok.
730–720 p. n. e, zaÊ rzeczywisty rozwój mia∏
miejsce pomi´dzy wybrukowaniem Forum ok.
625 r. p. n. e, oraz wzniesieniem szeregu budowli publicznych ok. 530-520 p. n. e. Dopiero one w∏aÊnie – jak dowodzi Z. Zió∏kowski –
pozwalajà mówiç „o Rzymie jako prawdziwym wielkim mieÊcie” 54.
W tym okresie nastàpi∏ te˝ silny rozwój terytorialny Rzymu i jego bardzo wyraêna przewaga nad innymi oÊrodkami Latium. Ok. 500 r.
p. n. e paƒstwo Rzym55 obejmowa∏o ok.
822 km2, zaÊ jego ludnoÊç liczy∏a szacunkowo
ok. 25–40 tys. Dla porównania Tibur, Praeneste i Ardea, trzy najwi´ksze paƒstwa-miasta
Latium liczy∏y 351 km2; 262,5 km2 i 198,5 km2;
najmniejsza Ficulea to zaledwie 37 km2.
A ró˝nice te mogà byç jeszcze wi´ksze, jeÊli
przyjmiemy za F. Coarellim 56, ˝e obszar Rzymu wynosi∏ wówczas ok. 2000 km2.
Spo∏ecznoÊç Rzymu prze˝y∏a obalenie w∏adzy królewskiej gwa∏towniej ni˝ mówi o tym literacka tradycja; o walkach wewnàtrz Miasta
Êwiadczà prawdopodobnie zgliszcza Regia,
Comitium i Êwiàtyni na terenie Sant`Omobono datowane na ok. 500 r. p. n. e 57. Po tych doÊwiadczeniach rzymska spo∏ecznoÊç nie mia∏a
ju˝ zamiaru wybieraç sobie nowego w∏adcy
i kontynuowaç tradycyjny system monarchiczny. Przyczyna tego stanu rzeczy nie le˝a∏a wy∏àcznie w ma∏o sympatycznych cechach osobowoÊciowych Tarquiniusa Pysznego. Wydaje si´
raczej, ˝e czas kreatywnej monarchii po prostu
minà∏.
Niektórzy badacze Êledzàc przemiany zachodzàce w sàsiednich paƒstwach Italii twierdzà, ˝e ok. 500 r. p. n. e miasta-paƒstwa Etrurii, Lacjum i Kampanii generalnie zmienia∏y
ustrój monarchiczny na rzecz republikaƒskiego. Inni historycy negujà powszechnoÊç tego
zjawiska. RzeczywiÊcie – argumentujà oni –
tradycja królewska w Lacjum by∏a niezbyt silna, gdy˝ pod koniec VI w. p. n. e we wszystkich miastach, oprócz Rzymu, funkcjonowa∏y
rzàdy arystokratycznej oligarchii. Ju˝ jednak
w niektórych przynajmniej miastach Etrurii
rzeczy mia∏y si´ zupe∏nie inaczej. W 430 r. p.
n. e poÊwiadczone sà w Wejach rzàdy króla,
która to forma w∏adzy przetrwa∏a a˝ do podboju miasta przez Rzym w 396 r. Prawdopodobnie w V w. p. n. e (chocia˝ jest te˝ proponowana data po∏owy IV w), panowa∏ w Caere
król Orgolnius. Pozwala to sàdziç, ˝e monarchia pozosta∏a w Etrurii podstawowà formà
ustrojowà jeszcze w V w., podczas gdy w Lacjum instytucje republikaƒskie stanowi∏y norm´ ju˝ w wieku VI.
Zakoƒczenie
Przedstawione tu w skrótowej formie wizje powstania Rzymu ró˝nià si´ zasadniczo
w zale˝noÊci od rodzaju wykorzystanych êróde∏. Zbie˝noÊci opinii sà przewa˝nie przypadkowe lub zwyczajnie mylàce. Nie nale˝y zatem w materiale archeologicznym doszukiwaç
si´ potwierdzenia przekazów mitologicznych.
Sà to dwie, zupe∏nie ró˝ne sfery historycznej
kreacji.
W takiej sytuacji mo˝emy z du˝à pewnoÊcià twierdziç, ˝e epoka królewska w Rzymie
rzeczywiÊcie istnia∏a, nie wiadomo jednak ilu
53
Wg zestawienuia P. Carafa, Appendix 2 b. La cronologia dei contesti. L`età orientalizzante e arcaica
(w:) Carandini, La nascita di Roma..., s. 599–600.
54
Zió∏kowski, Rzym...., s. 14.
55
Dane wg K. J. Beloch, Römische Geschichte bis zum Beginn der punischen Kriege, Berlin 1926, s. 178;
tak te˝ Zio∏kowski, Rzym..., s. 46.
56
Zob. F. Coarelli, Demografia e territorio, (w:) Storia di Roma, ed. A. Momigliano, A. Schiavone, t. I,
Roma in Italia, Torino, 1988, s. 321.
57
Cornell, The beginning..., s. 237.
4/2003
WIADOMOÂCI HISTORYCZNE
207
Z badaƒ historyków
by∏o królów i kiedy panowali. Ostatni królowie, prawdopodobnie Tarkwiniusze, b´dàc
zwiàzani z Wielkim Rzymem powinni byç raczej datowani na 2 po∏ow´ VI w. p. n. e. Nie
wiadomo jednak, który z nich (którzy?) stworzy∏ podwaliny rzymskiej hegemoni´ w Lacjum58 i podzieli∏ spo∏eczeƒstwo na centurie
i terytorialne tribus. Przypisywanie obu tych
reform Serwiuszowi Tuliuszowi jest prawdopodobne lecz niesprawdzalne.
Z kolei powo∏ywanie si´ w podr´cznikach
szkolnych wy∏àcznie na mity o Eneaszu i Romulusie oraz ∏àczenie z nimi nowo odkrytego
muru na Palatynie (730/720 p. n. e) jest zabiegiem niemetodologicznym, utwierdzajàcym
niew∏aÊciwy typ skojarzeƒ. Czytelnicy umacniajà si´ bowiem w przekonaniu, ˝e materia∏
archeologiczny mo˝e potwierdzaç przekaz
mitologiczny. Ponadto, pomini´ty w ten sposób zostaje realny etap rozwoju Rzymu jako
aglomeracji miejskiej i zorganizowanej spo∏ecznoÊci, co nastàpi∏o dopiero w okresie pomi´dzy ostatnim çwierçwieczem VII i koƒcem VI wieku p. n. e. Historia Rzymu powinna byç prezentowana w podr´cznikach jako
efekt przekszta∏ceƒ politycznych i spo∏ecznych, których interpretacja musi odbywaç si´
poza sferà mitologicznà. ■
LES¸AW MORAWIECKI, prof
dr. hab. zw. Uniwersytetu Rzeszowskiego, zajmuje si´ historià staro˝ytnà.
58
O hegemonii tej Êwiadczy te˝ tradycyjnie pojmowany uk∏ad Rzymu z Kartaginà z 509 r. p.. n. e; zob.
Pol. III 22.
SZANOWNI CZYTELNICY!
W dniach 16-18 wrzeÊnia 2004, odb´dzie si´ w Krakowie 17. Powszechny Zjazd
Historyków Polskich.
Zg∏oszenia prosimy kierowaç na adres: Biuro Organizacyjne 17. Powszechnego
Zjazdu Historyków Polskich, ul. Go∏´bia 13, 31-007 Kraków.
Tel/faks (0-prefix-12) 421-77-10
208
WIADOMOÂCI HISTORYCZNE
4/2003