Nowa lewica

KS. TADEUSZ GUZ
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawta ll
Nowa lewica fako neototalitaryzm
- w kontekściemyśtineomarksistowskiej
Maxa Horkheimera
Cry
materialistyczną ideologię neomarksizmu,,Frankfurter
jako
Schule"l
teoretycznego fundamentu nowej lewicy w wymiarze
og lnoświatowym można określićmianem neototalitaryzmu? Poniższe refleksje są pr bą udzielenia pozyĘwnej odpowiedzi na to pytanie gł wnie na podstawie analizy myśliMaxa Horkheimera' kt ry
posiadał wprawdzie ptecyzyjną wiedzę o realistycznej filozofii scholastycznej, ale wobec niej' jako ,,po prostu utopii'', radykalnie się
zdystansował: ,,Pewnym dla scholastyki jest ius naturale' prawo na-
turalne, jako niezmienne. Honestas humaną ma jej nolmę w stale tożsamej naturze ludzkiej, w natura rationalis,popruez kt rą człowiek,
animal rationale, jest obrazem Boga. Rodzina, pa stwo, małżestwo
są prawnonaturalnymi instytucjami i stąd nięzmienne w ich istotnej
treści'Gdzie jednak, jak w rozdaĘm świeciewsp łczesności,pari-
stwa i ludzkośćstoją w raŻącym konflikcie, tam ani etyka socjalna
ani indywidualna nie wskazują pewnej drogi, tamzagtażatakŻe rozdarcie człowieka, a myśl o glorificatio Dei, w kt rej ludzkośćmogłaby się zjednoczyć,okazuje się jako prosta utopia''2.
I T. Guz, Ki lka uw ag o Now ej Lewicy, w : T. Guz, Refe ksj e nad
filozofiq n iemieckq, Lublin 2004. Szereg danych biograficznych o początkach ,,Frankfurter
Schule'' można znaleźćw: W. van Reijen, G. Schmid Noerr (Hg.)' Grand Hotel
Abgrund. Eine Photobiographie der Frankfurter Schule, Hamburg 19902.
2
M. Horkheimer, Invarianz und Dynamik in der Lehre von der Gesell-
schaft (1951)o w: M. Horkheimer, Vortrdge und Aufzeichnungen 1949-197 j,w:
M. Horkheimer, Gesammelte Schriften, hrsg. von A. Schmidt, G. Schmid Noe6
Bd. 8, Frankfurt a. M. 1985, s. 2.
92
Ks. Tadeusz
93
Nowa lewica jako neototalitavrm
Guz
I
r. Kontekst socf alistyczno- komunistyczno - nazistowski
jako źr dło totalitaryzmu neomarksistowskiego nowej lewicy
Pojęcie ,,totalitaryzm" zrodz1Ło się w kontekście komunistycz_
nej rewolucji bolszewickiej w Rosji carskiej, gdy chodziło o podkreślenie przez korespondenta ,,Frankfurter Zeitung" w Moskwie
,,rewolucyjnego totalitaryZmu Lenina''3. Początkowo neomarksiści
z tworzącej się już w latach dwudziestych nowej lewicy usiłowaLi zaręzerwować pojęcie ,,tota|itaryzm'' dla ruch w faszystowskich
nazistowskich w Niemczęch i wę Włoszech, ale po pakcie ,'Hitler-Stalin i po podziale Polski przeznazistowskie Niemcy i Związek Sowiecki" niekt rzy z neomarksist w ,,rozszerzyli obszar stosowania
tego pojęcia totalitaryzmrt'4 takŻe na system sowieckiego komunizmu. ChodziŁo przy tym m'in. o ,,rewo1ucyjność'' przeciwko drugie_
mu jako drugiemu.
W 1939 roku w USA odbyła się konferencja poświęcona totalitaryzmowi i stwierdzono na niej, że wsp lnym w ,,faszyzmie, narodowym socjalizmie i komunizmie'' jest: ,,a) żądanie monopolu dla
jednej partii i jej Ftihrera, b) umasowienie klas społecznych, c) legitymizacja pseudodemokratycznych technik i masowych manipulacji
medialnych i d)bezwzględne stosowanie władzy i przemocy''s'
Do tych kryteri w dodano po II wojnie światowej takie aĘbu_
ty totalitaryzmu jak m.in.: ,,rasizm, imperializm, pan-ruchy, zanik
pa stwa narodowego, rozpad klas społecznych" oraz ,,ideologia'' ,
tworzenie struktur ucisku, terroru' oboz w koncentracyjnych czy też
,,centralnie sterowanej ekonomii''7 względnie,,centralnej regulacji ży3 Por.
A. Paquet, Im kommunistischen
Rut3land. Briefe aus Moskau, Jena
1919.
a
5
N. Kapferer, Totalitarismus, w: HWdPh, t. 10, kol. 1298.
Symposium on the totalitarian state from the standpoint of history polit.
sci. and sociology, Proc. Amer. philos. Soc. 82 (1940), w: HWdPh, t. 10, kol.
t298.
6 Por. H. Arendt, Elemente und Ursprilnge des Totalitarismełs, Frankfurt a.M.
1955.
7
Por. C. J. FriedricVZ. Brzezinski, Totalitarian dictatorship and autoc-
racy, New York 195
.
cia'' albo też ,,planującego zarządzania", kt remu podporządkowuje
się,,kazdy szczeg ł"8 ludzkiej egzystencji'
Dzisiaj można jeszcze dodać inne atrybuty totalitaryzmu postmodernisĘcznego : dyktaturu rclatyw izmu poprzez całkowitą relatywizację osoby ludzkiej, małżeristwa, rodziny, narodu, prawdy, dobra,
p i ękna, pan s eksuali zacj ę, glob a|izacj ę prz erywan ia ciąży, eutanazji,
anĘautorytaryzm, odcięcie medi w od wszelkiej aksjologii, globalistyczne i zarazem zrywające z poszanowaniem godności człowieka
jako osoby formy zarządzania gospodarką, dekonstrukcja paristwa
w og le, delegalizacja prawa, ekologizm oraz dyktatura nihilizmu.
z. Całkowtta negacja metafrzykig
jako fundament neomarksistowskiego totalitaryzmu
Jednym z jasnych kryteri w klasyfikacji myśleniana nie_totalitarystyczne i totalitarystyczne jest klasyczna metafizyka,kt ra przecież dokonała demitologizacj i myślii obiektywnie patrząc,stanowiła
oraz obiektywnie stanowi do chwili obecnej podstawę nauki oraz
całej kultury ludzkiej. Jakie stanowisko zajmuje zatem nowa lewica
wobec metafizyki greckiej?
Horkheimer wychodzi z założenia, że ,,trudno jest zharmonizo_
wać naukę i metafizykę'', ponieważ ,,w metafizyce m wi się o istocie, substancji, duszy, nieśmiertelności,z czym nauka niewiele może
począć" ' Ponadto ,'metafizyka'' twierdzi, że ,,zasadniczo każdy ma
do dyspozycji środkipoznania do uchwycenia bytu, do pomyślenia totalności" otaz do ,'odkrycia niezależnego od człowięka sensu
świata''l0.
8
M. Horkheimer, Vorwort zur Neupublikation (1968), w: M. Horkheimer,
Schriften 1931-1936, in: M. Horkheimer, Gesammelte Schriften, hrsg. von
A. Schmidt' G. Schmid Noeą Bd. 3, Frankfurt a.M. 1988' s. 16.
e Por. T.
Guz, Der Zerfall der Metaphysik: Von Hegel zu Adorno, w: M. Balkenohl (Hrsg.), Moraltheologie. Anthropologie. Ethik, Frankfurt a.M. 2000.
r0
M. Horkheimer, Der neueste Ansrrff auf die Metaphysik (1937), w:
M. Horkheimer, Schriften 1936-1941, w: M. Horkheimer, Gesammelte Schrdten,hrsg. von A. Schmidt, G. Schmid Noerr, Bd. 4, Frankfurt a.M. 1988, s. 108.
94
Ks. Tadeusz
Nowa lewica jako neototatftaryzm
Guz
| 95
I
Te teoretyczne aspekty metafizyki decydują dalej, według Horkheimera, o praxis ludzkiego Ęcia, a mianowicie, że ,,zajmowanle
się najwyższymi ideami' transcendencją lub praracją" należy do
,,najbatdziej właściwychi godnych człowiekowi działalności''.Do
tego dochodzi jeszcze sprawa adekwatności pomiędzy ,,kategoriami
wiary'' biblijnej a ,,środkami myślenianaturalnego'', względnie pomiędzy,,świadomo ściąmetafizyczną a regułami wiary''ll objawionej, np. w kwestii posłuszeristwa. Horkheimer pisze o ,,[...] jednej
starej, ale nieprawdziwej wierze, że wydarzenia pochodzą od jedne_
go Ducha"l2 Boga.
,,W naukowych podręcznikach dwudziestego stulecia jest bardzo mało mowy o substancji jako takiej, o człowieku i o duszy
w og le nie ma nic o sensie". Wniosek Horkheimera jest prosty:
,,metaftzyczne i moralne kategorie nie mają'' w przekonaniu nauki
wsp łczesnej ,,żadnego miejsca''l3. ,,Harmonia i pełna sensu egzystencja, za kt rymi metaftzyka opowiada się bezprawnie jako właściwąrealnością w stosunku do sprzecznościukazującej się tzeczywistości, nie jest bez znaczenia''l4. Taki stanrzeczy na|eży, według
Horkheimera, ptzezwycięŻyć, ponieważ,,metafizycy od stuleci''
posługiwali się jedynie,,czystymi opiniami, nieprawdopodobnymi
twierdzeniami i fałszywymi wnioskowaniam i" 5 oraz postrzegali
,,zadanie filozofii'', począwszy od średniowiecza, w ana|izach naukowych,,rozumienia światazaw artego w religii'' chrześcijariskiej,
tzn. nię tworzyli nauki, lecz ,,metaftzyczną ideologię'' pozostającą
w ,,sprzeczności''l wobec nauki.
|
3. Totatitaryzm nowej lewicy jako radykalna deteologizacjalT
Należy',przeinterpretować całą religijnośćśredniowiecza", ponieważ -g ra i zaświaty nie są już więcej żadnymi geograficznymi
pojęciami, lecz są wysublimowanę''l8 i wpisywane w ten świat,poprzęZ co, wedfug Horkheimera, Ęcie ludzkie zyskuje na znaczeniu.
Utratę Boga traktuje się jako zysk!
o ,,Absolucie" można m wić jedynie w języku ,,relatywizowania''lg, tzn. ,,zaufanie do tego, co wieczne, musi się rozpaś"zD,pisze
Horkheimer w 1934 roku, ponieważ ,'wszechmocna Dobroć, kt ra
powinna była unicestwić cierpienia w wieczności,jest od początku
jedynie projekcją ludzkiego uczestnictwa w otępiałym wszechświe_
cie"2|. Wprawdzie katolicyzm wierzy w ,,Boga'', ktory ,,zwycięża
w nieskoriczoności'', ale jest to w gruncie tzeczy ,,częściowocałkiem pełny pocieszenia, ale częściowostraszny mit''. Podobnie jest
z ,,Bogiem jako Panęm historii i zbawieniem dusz jako jej celem''22'
Nowa lewica w swojej metodzie i treścijako ,,teoria Wytycznazwtaca się przeciwko akceptacji absolutnego, ponadhistorycznego pod-
'1 T. Guz, Przedmowa. ,,Globalizacja zachodniej rewolucji kulturowej"
w świetle źr deł, w: M.A. Peeters, Globalizacja zachodniej rewolucji kulturowej. Kluczowe pojęcia, łnechanizmy działania, Warszawa 20l0, s. 5.
M. Horkheimer, Zur Psychologie des Totalitdren (1954), w: M. Horkheimer, Vortrdge und Aufzeichnungen 1949-1973, w: M. Horkheimer, Gesammelte Schriftelr' hrsg. von A. Schmidt, G. Schmid Noeą Bd' 8, Frankfurt a.M.
18
1985, s. 78.
re
11
tbidem, s. 108.
r2
M. Horkheimer, Nachgelassene Schriften l9l4-1931, w: M. Horkheimer,
Gesąmmelte Schriften, hrsg. von A. Schmidt, G' Schmid Noerr, Bd. l1, Frankfurt a.M. 1987, s.223.
13
M. Horkheimer, Der neueste Angrff auf die Metaphysik (1937), w:
M. Horkhęimer, Schriften 1936-1941, w: M. Horkheimer, Gesammelte Schriften,hrsg. von A. Schmidt' G. Schmid Noeą Bd. 4, Frankfurt a.M. 1988' s. 109.
14
lbidęm, s. 153.
rs lbidem, s. 110.
16
lbidem, s. ll0-111.
M. Horkheimer, Notizen, w: M. Horkheimer, Nachgelassene Schriften
A. Schmidt,
1949-1972, w: M. Horkheimer, Gesammelte Schriften, hrsg. von
G. Schmid Noeą Bd. 14, Frankfurt a.M. 1988, s. 380.
M. Horkheimer, Zur Bergsons Metaphysik der Zeit (1934), w: M.
Horkheimer, Schriften 1931-1936, w: M. Horkheimer, Gesammelte Schriften,
hrsg. von A. Schmidt, G. Schmid Noerr, Bd. 3, Frankfurt a.M. 1988, s. 248.
21
lbidęm, s. 248.
22
M. Horkheimęr, Zv Theodor Haeckers Der Christ und die Geschichte
(1936), w: M. Horkheimer, Schriften 1936-1941, w: M. Horkheimer, Gesammelte Schrifter' hrsg. von A. Schmidt, G. Schmid Noeą Bd. 4, Frankfurt a.M.
20
1988, s. 94-95.
96 I
Nowa fewica jako neototatitaryzm
Kr.Tud"usrcu.
| 97
I
I
miotu''23. Dobrze się stało w historii nauki, według neomarksizmu'
że j
,,wcześnie poznano iluzję wyobraŻenia o Bogu''24. Ponieważ
,,pojęcie Boga ostatnich stuleci [...] okazuje sięjako związanezprze'
mijającą formą bytu społecziego", stąd nawet zapewnienie chrześcijaristwa o ,,idei zmartwychwstania umaĄch, Sądu ostatecznego,
Ży cia wiecznego'', a także,,ży czenie",,teor eĘ cznego materialisty''
na temat ,,wiecznego szczęścia" są ,,nie do spełnienia''. Skoro zatęm
B g nie istnieje, czy|i ,,bez Boga prawda wieczna ma tak samo mało
racji i trwałości_ wedfug Horkheimera - jak nięsko czona miłość,
tak, ona staje się niemożliwym do pomyślenia pojęciem''. Nowa
lewica zarzvca,,materialisty aznym myślicielom'' i',religijnym'' te
,,Życzenia o wieczności, aptzede wszystkim o nadejściu uniwersalnej sprawiedliwości i dobroci'', ktore z racji nie-istnienia Boga są
nadziei"zs człowieka. We wstępie do
wprost obłędem
',niemożliwej
Dialektik der AuJklarung Aodrno i Horkheimer twierdzą, że dla ich
neomarksistowskiej,,teorii",,prawda" nie oznaczanic,,niezmiennego",
4.
|eczjej,jądrem" jest,,czas"Ż6.
Totalltaryzm neomarksistowsklego indywiduallzmu
j ako ko ntradykto rycz n a opozy cia p rzec iwko osobie ludzktei
W odniesieniu do kolektywistycznych trend w w myślifilozoficznej względnie,,totalitamych paristw wsp łczesności'',pisze Horkhe23
M. Horkheimęr,Traditionelle und kritische Theorie (1931), w: M. Horkheimer, Schriften l936-l941, w: M' Horkheimeą Gesammelte Schriftelr, hrsg.
von A' Schmidt, G. Schmid Noęrr, Bd. 4, Frankfurt a.M. l988, s. 213.
2a
M. Horkheimer, Der neueste Angriff auf die Metaphysik (1937), w: M.
Horkheimel Schriften 1936-1941, w: M. Horkheimer, Gesammelte Schriften,
hrsg. von A. Schmidt, G. Schmid Noeą Bd. 4, Frankfurt a.M. 1988, s. l l5.
25
M. Horkhei mer, Zu The o do r Haec kers D e r C h r is t und d i e G es ch ic h t e (193 6),
w: M. Horkheimer,Schriften 1936-1941,w: M. HorkheimelGesammelte Schriften,
ksg. von A. Schmidt, G. Schmid Noęą Bd. 4, Frankfurt a.M. 1988, s. 99-101.
2 M. Horkhęimer, Zur Neuausgabe (1969), w: M. Horkheimer, Dialektik der
AuJkldrung< und Schriften l940-1950, w: M. Horkheime1 Gesamłnelte Schriften,
hrsg. vonA. Schmidt, G. SchmidNoen, Bd.5, Frankfurt a.M. 1987, s. 13.
.l.l
imer w l936 roku, nowa lewica podkreśla, Że ich,,og lnym celem''
jest,,kierowanie masami'', natomiast,,cele jednostki''27 są całkowicie
skasowane' Sfusznie zauważa on człowieka,,bez pieniędzy, układ w'
wielkiego imienia, bez ptzynależnoścido wielkich'' tego świata.
W sumie ,,człowiek sam w sobie jest po prostu egzemp|arzem",,,bez
prawa do życia, a nawet do zatrzymania się'' przy sobie jako tym
oto konkretnym. W najlepszym przypadku ,,człowiek stał się obcym''
dla innych aŻ do ,,pogardy siebie'', czując się w ,,tym rzeczywisĘm
świeciezbytecznym''28. Gdzie je st przyczyna tej nędzy ludzkiej, tego
dążenia człowieka, by stać się,,osobowościąi indywidualnością"?29
Wedfug nowej lewicy gł wnymi ptzyczynami tego beznadziejnego stanu jednostki ludzkiej w świeciesą metafizyka grecka i religia rzymsko-katolicka, z uwagi na uciemiężenie jednostki poprzez
uzależnienie jej od transcendentnego Boga, moralności z przykazaniami i cnotami na czelę oraz całą strukturą Kościoła,co uniemożliwiło rozw jjednostki jako splotu popęd w. Także w
',antropologii
mieszcza skiej'' takie aspekty życia jednostki, jak ,,PoPgdY'' czy ,,żądza w jej najbardziej bezpośredniej formie jako płciowa i dalej jako
materialna'' są zaniedbywane lub podporządkowywane,,wyŻszym
wartościom" .,,Praca" wykonywan a przez,jednostkę'' dokonuje się
,,ze względu na wyŻsze idee'', niemające z ,,żądzą" prawie żadnego związku. ,,obowiązeko honor i wsp lnota określająprawdziwego
człowieka'' oraz decydują o jego ,,pierwszeristwie przed zwierzęciem''. Także,,małżeristwo''i całe ,,życie kulturowe'' stanowią przeszkody w samorealizacji popęd w jednostki i zamiast jej ,,emancy27
M. Horkheimel Egoismus und Freiheitsbewegung. Zur Anthropologie
des biirgerlichen Zeitalters (193 ), w: M. Horkheimer, Schriften 1936-l94I,w:
M. Horkheimer, Gesammelte Schriften, hrsg. von A. Schmidt, G. Schmid Noerr,
Bd.4, Frankfurt a.M. 1988, s. 17.
28
M. Horkheimer, Der neueste Angriff auf die Metaphysik (1937), w: M.
Horkheimer, Schriften 1936-1941, w: M. Horkheimer, Gesammelte Schriften,
hrsg. von A. Schmidt, G. Schmid Noerr, Bd. 4, Frankfurt a.M. 1988, s. 113.
2e
M. Horkheimer, Zur Psychologie des Tbtalitdren (1954), w: M. Horkheimeq Vortrdge und Aufzeichnungen 1949-1973,w: M. Horkheimer, Gesammelte
Schriften, hrsg. von A. Schmidt, G. Schmid Noeą Bd. 8, Frankfurt a.M. 1985,
s. 78.
98
Nowa lewica jako neototatitaryzm
Ks. Tadeusz Guz
I
I
pacji'' stanowią nowe formy jej ,,zniewolenia''30. Człowiek, kt ry nie
nalczył się wyrażać swoich ,,uczlJć'' i zaspokajać swoich ,,życzen
popędowych''' jest,'typem totalitarnym''3 l.
W procesie wyzwalania jednostki, pojętej jako suma popęd q
spod metafi zy czno-ety czno-religijnych więz w istotną ro1ę odegraĘ wedfug Horkheimera, ,,reformacja'' Lutra i Kalwina oraz w ,'następnych stuleciach'' jej ,,polityczna forma" w postaci
',angielskich
francuskich rewolucji''32. ZasŁugą tej pierwszej jest m.in. ,,idea, że
zbawienie ludzi nie za|eŻy od sakramentalnych ceremonii kasty kapłan w, lecz od duchowego postępowania jednostki", co oznacza,
wedfug Horkheimera, że wspomniani i inni ,'reformatorzy" ,,dali''
człowiekowi,,samodzielność'' oraz uwolnili całkowicie,jednostkę''
i jej ,,wieczte przeznaczenie" od ,,praktyk Kościoła'''kt rę wraz ze
,,starym klerem'' hamowaĘ ,,kulturowy postęp mas''33. Cryżby ten
wsp łzałoĄcielnowej lewicy nie znał prawdziwej nauki katolickiej? Wprost przeciwnie, w jego rozprawie na temat: Zu Theodor
Haeckers Der Christ und die Geschichte, uwidacznia się precyzyjna
wiedza o katolicyzmie, nazywanym przez niego niekiedy ,,filozofią katolicką''3a. Wprawdzie Horkheimer sądzi, że to ważne dzięło
Haeckera zasfuguje na ,]Jznanie'', ale odmawia mu rzetelności intelektualnej, poniewa'ż,,Łldzi ono''35 człowieka, oczywiście iluzjami chrześcijaskiej wizji Boga, człowieka i świata.Jednymi z nich
są człowiek jako ,,osobowość''i jego ,,wewnętrzna moc'', kt re ,,nie
spadają z Nieba'', |ecz są,,produkowanę społecznie i przemijaj ąwraz
z ich warunkami'' zaistnienia wewnątrz świata.,,Czystym pozorem''
jest bowiem ,,przekonanie", że człowiek jako jednostka jest czymś
,,trwaĘm i spoczywającym w sobie''3 jako osobie o nietykalnej god_
nościod momentu poczęcia w łonie matki aŻ do naturalnej śmierci:
,Nikt nie może czynić siebie innym podmiotem, aniŻeIi Ęm tego oto
momentu dziejowego"31, Co oznacza całkowitą,,depersonal izację"38
człowieka i skazanie całej jego egzystencji na popędowe zniewolenie od wewnątrz siebie lub dokonane ptzez innego oraz ostateczne
unicestwienie po nadużyciu w sensie nlżycia osoby. Nie ma w tej na
wskroś uĘlitarystycznej ideologii miejsca na personalne rozumienie
człowieka i jego społeczności,o czym świadczy rclacja neomarksizmu do małżeristwai rodziny.
5.
30
M. Horkheimer, Egoismus und Freiheitsbewegung. Zur Anthropologie
des bilrgerlichen Zeitalters (1936), w: M. Horkheimer, Schriften 1936-l94l,w:
M. Horkhęimer, Gesammelte Schriften, hrsg. vonA. Schmidt, G. Schmid Noeą
Bd.4, Frankfurt a.M. 1988, s.20-21.
3r
M. Horkheimer, Zur Psychologie des Tbtalitriren
(1.954), w:
s.80-81.
M. Horkheimer, Egoismus und Freiheitsbewegung. Zur Anthropologie
des bilrgerlichen Zeitalters (1936), w: M. Horkheimer, Schriften 1936- 1941 , w:
M. Horkheimer, Gesammelte Schriften, hrsg. von A. Schmidt, G. Schmid Noeą
Bd. 4, Frankfurt a.M. 1988, s. 24.
M. Horkheimer, Egoismus und Freiheitsbewegung. Zur Anthropologie
bilrgerlichen Zeitalters (1936), w: M. Horkheimer, Schriften 1936-l94l,w:
33
des
Rodzina, jako jeden
z najważniejszych cel w osobowego byto-
wania człowieka, w wymiarze Życia najważniejszym po człowieku
M. Horkhei-
mer, Vortrdge und Aufzeichnungen 1949-1973,w'. M. Horkheimer, Cesammelte
Schriften, hrsg. von A. Schmidt, G. Schmid Noerr, Bd. 8, Frankfurt a.M. 1985,
32
Totalitaryzm neomaterialistyczny a instrumentalizacja rodziny
M. Horkheimer, Gesammelte Schriften, hrsg. von A. Schmidt, G. Schmid Noęrr,
Bd. 4, Frankfurt a. M. 1988, s. 53.
3a
M. Horkheimer, Zu Theodor Haeckers Der Christ und die Geschichte
(1936), w: M. Horkheimer, Schriften 1936-1941, w: M. Horkheimer, Gesam-
melte Schriften, hrsg. von
1988, s. 94.
35
Ibidem, s. 91.
A. Schmidt, G. Schmid Noerr, Bd. 4, Frankfurt a.M.
3 M. Horkheimer, Montaigne und die Funktion der
Skepsis (1938), w:
M. Horkheimer, Schriften 1936-1941, w: M. Horkheimer, Gesamtnelte Schriften,hrsg. vonA. Schmidt, G. Schmid Noerr, Bd.4, Frankfurt a.M. 1988, s.268.
37
M. Horkheimer, Traditionelle und kritische Theorie (193'7), w: M. Horkheimer, Schriften 1936-194]' w: M. Horkheimer, Gesammelte Schrifteł, hrsg.
von A. Schmidt, G. Schmid Noęn' Bd. 4, Frankfurt a.M. 1988, s. 213.
38
T. Guz, Przedmowa. ,,Globalizacja zachodniej rewolucji kulturowej"
w świetle źr deł, w: M.A. Peeters, Globalizacja zachodniej rewolucji kulturowej. Kluczowe pojęcia' mechanizmy działania, Warszawa 20l0, s' 6.
99
r00
Nowa lewica jako neototalitaryzm
Ks. Tadeusz Guz
I lOt
I
jako osobie, ,,prZestaje'' być ,,celem'' i ,,nadawać, życiu sel1s'', a staje
się jedynie,,instrumentem''39.
Najczęściej ludzie w rodzinie opuszczają w kształtowaniu swojego,,postępowania'', względnie wychowania,,mit'',,idei Boskiego
ojca i identyfikację z Synem'' Bożym, co jest skutkiem naukowego
usprawiedliwienia psychoanalizy Zygmunta Freuda. A o co rzeczywiściechodzi w tym procesie? Max Horkheimer twierdzi, że najważniejszejest ,,kształtowanie, formowanie i w pewnym sensie cywilizowanie popęd w samych'' i to w,,grupie" orazpoptzez,'$rupę''
samej młodzieży, czego nie da się, według niego, por wnać ze starym wzorcem wychowawczlm' w kt rym dziecko i młody człowiek
byli formowaniprzez rodzic w aż do uzyskania,,pełno1etniości''a0.
Horkheimer nazywa,,totalitamym typem'' takiego człowieka,
kt ry ,,myśli'' z pomocą,,pojęć hierarchicznych''o'. W og le każda
myślo hierarchii jest, według nowej lewicy' totalitarna'
6.
Pa stwo totalltarne
jako,,rzeczywisty skutek ekonomiki liberaltstycznej"a2
Przekonaniem neomarksist w jest powstanie ,,koncepcji pafrstwa
totalitame g o" z,,metafizy cznę go do gmatu'', po le gaj ąc e go na,,uwolnieniu prywatnej inicjatywy i odwr ceniu uwagi od każdej regulacji
M. Horkhermer, Neue soziale Yerhaltensmuster [Zur Soziologie des
SportsJ (1963), w: M. Horkheimer, Vortrcige und Aufzeichnungen 1949-1973,
w: M. Horkheimel Gesammelte Schriften, hrsg. von A. Schmidt, G. Schmid
Noeą Bd.8, Frankfurt a.M. 1985, s'223-224.
ao
lbidem, s.224-225.
ar M. Horkheimer, Zur Psychologie des Totalitdren (1954), w: M. Horkheimer, Vorlrcige und Aufzeichnungen 1949- 197 3, w: M. Horkheimer, Gesammelte Schriften, hrsg. von A. Schmidt, G. Schmid Noerr, Bd. 8, Frankfurt a.M.
3e
1985, s.81.
a2
M' Horkhęimer, Vorbemerkung [zu Kurt Mandęlbaums und Gerhard
Meyers Zur Theorie der Pląnwirtschaft] (1934), w: M. Horkhęimer, Schriften
1931-1936, w: M. Horkheimer, Gesammelte Schriften, hrsg. von A. Schmidt,
G. Schmid Noerr, Bd. 3, Frankfurt a.M. 1988, s. 223.
społecznej dobrobytu całości'',co wedfug Horkhęimera, prowadzi
,,społeczeristwo europejskie''',na skraj przepaści''. Według niego
,,podstawowym żądaniem liberalizmu'' jest zabezpieczyć',wolną
inicjatywę przedsiębiorcy, tozporządzającego prywatnie ekonomicznymi środkami społeczelistwa'', co daje się utrzyma jedynie przy
,,niesamowitym wzroście sfery władzy paristwa'' i to aż do rozmiar w,,totalitarnych"a3. W panowaniu,,totalitarnym",,zanika", wedhlg
nowej lewicy, ,,możliwość''jakiegokolwiek rozwoju człowieka, ponięważ ludzkie ,ja nie ma już więcej prostej sposobności, by tworzyć
siebie jako osobowość''aa.
Według Horkheimera,,paristwo totalitarne wprowadziło w pewnym sensie wŁadzę zlltodzenia" , czy|i z natury,,,albo o wiele bardziej
z wrodzonych jakości Ftihrera''a5, pochodzących z ewolucyjnie rozwijającego się dialektycznego stosunku pomiędzy przyrodą a człowiekiem, a nie z transcendentnego Boga chrześcijan jako Stw rcy
człowieka i kosmosu. Zresztą Horkhęimer przewiduje już w 1935
roku, ze ,,wyobrażenie ochraniaj ącej władzy poza ludzkością zniknie
w przyszłości"a6,gdy ludzkośćzrozumie, że nie istnieje dla niej żadna pomoc w transcendentnych - w sensie metafizycznym lub chrześcijariskim _ zaśw iatach.
Skoro ,,człowiek'' jest rezultatem ewolucji świata, określonej
w ,,teorii materialistycznej" Charlesa Darwina, to jego ,,prakĘka Ęcia'', tzn. postępowanię i działanie nie może być ,,zestawione z żadną
wieczną, uzdolnioną duchowo Istotą'' spoza ,,czasu i przestrzeni''a7
wszechświata, ani teŻ regulowane ,,przykazaniami moralnymi'', kt rę nęomarksizm wskutek przyjętego materializmu uznaje za ,,znie43
aa
lbidęm' s.222-223.
M. Horkheimer, Montaigne und die Funktion der Skepsis (1938),
w:
Schriften I 9 3 6- I 9 4 1, w : M. Horkheimer, G es amme lt e Sc hr iften,
hrsg. von A. Schmidt, G. Schmid Noeą Bd. 4, Frankfurt a.M. l988, s. 268.
M. Horkheim
a5
M.
er,
Horkheimeq Bemerkungen zur philosophischen Anthropologie
(1935), w: M. Horkheimer, Schriften 1931-1936, w: M. Horkheimer, Gesammelte Schriften, hrsg. von A. Schmidt, G. Schmid Noeą Bd. 3, Frankfurt a.M.
1988, s. 270.
46
47
lbidem, s. 253.
lbidem, s.256.
102
Ks, Tadeusz Guz
r
Nowa lewlca jako neototalitaryzm
I
I
sione''48.,,Utratę autorytetu przez objawienie religijne'' podzielają
pryncypia'', kt re nie mogą być już dłaŻej
konsekwentnie
',moralne
akt w człowieka, z uwagi nato, Że Są one wtaz zprzykaza',normą''49
niem,,miłościblizniego''',mistyfikowanym wyrazem stan w duszy''
ludzkiej. Aksjologiczny wniosek wsp łzałożycielanowej lewicy jest
istnieje Żadne kr lestwo wartości'' i Żadne ,,wiążąbardzo jasny:
',Nie
ceprzykazania moralnę''. Po prostu dlatego' że ,,materializmnie znajduje żadnej instancji transcendującej 1udzi''50 względnie ,,żadnej [instancji] ponadhistory cznej"5l . Stąd Horkheimer rozumie,,moralność
jako uzewnętrznienie się życia określonych ludzi i usifuje pojąć ich
z warunk w ich powstania i przemijania, a nie ze wzg|ędu na prawdę
w sobie'' o człowieku jako,,obrazie Boga'', ,,leczw związkll z określonymi dziejowymi impulsami''s2,kt retak' jak się pojawiĘ w biegu
historii w kształcie,,moralności światowej'' otaz w,,chrześcija stwie''
jako ,,dobroć i miłośćczłowieka'', taktęż w ciągu ,,kilku dziesięcioleci te moce'' religijne i moralne ,,zmamieją''53, ponieważ przynaleŻą
do myślenia totalitamego z ich myśleniem typu ,,czamo-biaŁego''54.
T akże przekonanie chrześcij ariskie, nazwan e pt zez Horkheimera
,,wyobrażeniem Sądu ostatecznego, w kt re weszła tęsknota uciemiężonych i umierających, tworzy tylko pozostałąresztę prymitywnego myślenia, kt re nie docenia nicującej (nichtige) roli człowieka
w historii przyrody i uczłowiecza uniwersum''55. To oznacza, że po-
przez negację prawdy o Bogu osobowym zanika prawda o ostatecznym rozrachunku z dobrem i złem człowieka w wieczności, czyli
rozpada się także struktura pa stwa i prawa, kt re tracą całkowicie
na ich znaczeniu pod rzekomym pozorem,,niemocy ludzi",kt rzy
chcą się,,uwolnić od więz w |...l Życia społecznego, prawnego' politycznego i kulturowego porządku''56.
7.
Kulmlnacja totalitaryzmu nowej lewicy w nihilizmie5T
Horkheimer w kontekście rozpraw z empiryzmem logicznym
Rudolfa Carnapa zarzrlca,,totalitarystycznemu odczuciu siebie samego'', Że ,,anija'' jako człowiek, ,,nie jestem nic wart ani ty''58 jako
ktośdrugi. Stąd wynika, wedfug niego,,,prawdziwa funkcja społeczna fi lozofi i'', polegająca na,,Ęltyce istniej ącego''59 lub na,,odsłonięciu sprzeczności''60,a ponieważ spełnia ją jedynie neomarksistowska ,,teoria krytyczna", dlatego ta ostatnia jest ,,wyłączną fiLozofią"
naszych dni, najlepiej ,,dopasowaną do wsp łczesnego stanu społe-
56
M.
Horkheimer, Traditionelle und kritische Theorie (1937), w:
er, Sch riften I 9 3 6- I 9 4 l, w: M. Horkheimer, G es amme I t e Sc hr ift en,
M. Horkheim
48
lbidem, s.253.
4e Ibidem, s.254.
50
M. Horkheimer, Materialismus und Moral (1933) w: M. Horkheimer,
Schriften 1931-1936, w: M. Horkheimer, Gesammelte Schrifter, hrsg. von A.
Schmidt, G. Schmid Noery Bd. 3, Frankfurt a.M. 1988, s. 132-133.
5r lbidem, s. 132-131.
s2
lbidem, s. 131.
s3
lbidem, s. 132-143.
5a
M. Horkheimer, Zur Psychologie des Tbtalitdren (1954), w: M. Horkheimer,
Vortrdge und Aufzeichnungen 1949-1973,w: M. Horkheimer, Gesammelte Schriften,hrsg. vonA. Schmidt, G. SchmidNoerr, Bd. 8, Frankfurt a.M. 1985, s. 81.
s5
M. Horkheimer, Zur Bergsons Metaphysik der Zeit (1934), w: M. Horkheimer, Schriften I93l-1936, w: M. Horkheimer, Cesammelte Schriften, hrsg.
von A. Schmidt, G. Schmid Noerr, Bd. 3, Frankfurt a.M. 1988, s.247-248.
hrsg. von
57
A. Schmidt, G. Schmid Noerr, Bd.
4, Frankfurt a.M. 1988, s. 204.
T. Guz, Terroryzm nowej lewicy, w: P. Jaroszyriski, P. Tarasiewicz,
I. Chłodna, M. Smoleri-Wawrzusiszyn (Red.), Terroryzm - dawniej i dziś,Lublin 2010, s. 167: ,,Dramat nowej lewicy przemienił neomaterialistyczny atęizm
Szkoły Frankfurckiej w nihilizm''.
s8
M. Horkheimer, Der neueste Angnff auf die Metaphysik (1937), w:
M. Horkheimer, Schriften 1936-1941, w: M. Horkheimer, Cesammelte Schriften,hrsg. von A. Schmidt, G. Schmid Noerr, Bd. 4, Frankfurt a.M. I 988, s. 157,
przyp.54.
5e
M. Horkhermer, Die gesellschaftliche Funktion der Philosophie (1940),
w: M. Horkheimer, Schriften 1936-1941, w: M. Horkheimeą Gesammelte
Schriften, hrsg. vonA. Schmidt, G. Schmid Noerr, Bd. 4, Frankfurt a.M. 1988,
s.344.
60
Ibidem, s. 344.
f Og
lO4 I Kr.Tud"ur.Gu,
Nowa lewica jako neototalitaryzm
I
I
I
czetistwa'' l. W związku z kontradyktorycznym pojmowaniem tzeczywisto ści,j edyną p ozy cją fiIo zoficzną'' j est postawa,,negatywna''.
Wedfug niego ,,nie istnieje rzeczywistafilozofia", a to z kolei zmusza
do ,,sceptycyzmu i nihilizmu'' 2. JeŻęli w opisie totalitamego typu
człowieka jest mowa o braku jego gotowości do ,,samokrytyki'' 3,
to wydaje się, że jedynie słuszna filozofia (kt rą postuluje Horkhęimer wraz Z nową lewicą) reprezenĘe nurt myśleniana wskroś
totalitarnego.
ostatecznym słowem nowej lewicy i skrajnie negatywnego rozumienia bytu jest słowo o nicości,kt ra ma pochłonąć wszelki byt, nie
wiadomo z jakich racji w og le się pojawiający iteż z niewiadomych
racji znikający bez śladu'Neomarksizm można zatemnazwa totalitaryzmem nihilizmu, w kt rym nicośćpojęta jest jako ostatecznara'
cja bytu, jako istota rzeczywistości orazjako cel istnienia i dziaŁania
ludzkiego teoretyczno-praktycznego. Jest to zatem jedna z najbardziej niebezpiecznych form totalitaryzmul wsp łczesnego, być moze
w wielu aspektach dziej w człowięka i jego kultury bardziej niebezpi e czna, aniżeli totalitary zm nazi stow sko - stal inow ski'
i
'3
l
i
ł
against human person; the neomatęrialist totalitarianism and instrumentalization
of family; totalitarian state as "the real result of liberalistic economics"; the culmination of thę New Left totalitarianism in nihilism.
t
.ł
ts
fr
s
ł
'li
tl
The New Left as Neototalitarianism
of Max Horkheimer's Neomarxist Thought
- in the Context
Summary
The author puts the following question: whether matęrialistic ideology of
"Frankfurter Schule'' neomarxism, as theoretical foundation of thę New Lęft in
M. Horkheimer, Notizen, w: M. Horkheimer, Nachgelassene Schriften
1949-1972, w: M. Horkheimer, Gesammelte Schriften, hrsg. vonA. Schmidt, G.
Schmid Noeą Bd. 14, Frankfurt a.M. 1988' s. 380.
62
M. Horkheimer, Die gesellschaftliche Funktion der Philosophie (1940),
w: M. Horkhęimer, Schriften l936-]941,w: M. Horkheimer, Gesammelte Schrif'
ten,hrsg. vonA. Schmidt, G. SchmidNoerr, Bd.4, Frankfurt a.M. 1988, s.341.
3 M. Horkheimer, Zur Psychologie des Totalitdren (|954), w: M. Horkhęimer, Vortrdge und Aufzeichnungen 1949-1973, w: M. Horkheimer, Gesammelte
Schriften, hrsg. vonA. Schmidt, G. Schmid Noerr, Bd. 8, Frankfurt a.M. 1985,
6r
s.81.
worldwide dimension, can be called neototalitarianism? The author's analysis
are the attempt to giving the positive answęr to this question, mainly on the basis
of the analysis of Max Horkheimer's thought. He talks over following issues:
the socialist-communist-Nazi context as the source of the neomarxist totalitarianism of the Nęw Left; the total negation of metaphysics as thę foundation of
the neomarxist totalitarianism; the totalitarianism of the New Left as radical deteologization; the totalitarianism of nęomarxist individualism as the opposition
J
i
i*
IOS