pobierz

Acta Haematologica Polonica 2011, 42, Nr 3, str. 467–472
PRACA POGLĄDOWA – Review Article
JOLANTA KORSAK
Powikłania związane z oddawaniem krwi i jej składników
Adverse reactions after collection of blood and blood components
Zakład Transfuzjologii Klinicznej, Wojskowy Instytut Medyczny
Kierownik: Dr hab. n. med. Jolanta Korsak, prof. nadzw.
STRESZCZENIE
Oddawanie krwi i jej składników jest zabiegiem bezpiecznym. Jednak mogą wystąpić reakcje niepoŜądane. Reakcje
te moŜemy podzielić na: 1) hemodynamiczne, 2) naczyniowe, 3) metaboliczne i 4) alergiczne. Najczęściej występującymi są reakcje z grupy hemodynamicznych, a mianowicie reakcje wazowagalne. Występują one u ok. 3% dawców, głównie pierwszorazowych. Powikłania naczyniowe wynikają głównie z techniki wkłucia do Ŝyły i obsługi
wkłucia. Typowe są krwawienia z miejsca wkłucia i krwiaki. Innymi naczyniowymi reakcjami niepoŜądanymi są lokalne infekcje. Są one skutkiem niedostatecznej aseptyki miejsc wkłucia do naczyń. Powikłaniem metabolicznym jest
toksyczność cytrynianu zawartego w płynach konserwujących stosowanych do pobierania składników krwi metodą
aferezy. Odległą reakcją niepoŜądaną występującą u dawców wielokrotnych regularnie oddających krew jest utajony
niedobór Ŝelaza. Obserwowane są takŜe powikłania alergiczne, które na ogół wywołane są środkami odkaŜającymi,
kontaktem krwi z obcymi powierzchniami, lekami i reakcją na plastyfikatory u dawców oddających składniki krwi
metodą aferezy i poddawanych stymulacji lekami. Reakcje ta są najczęściej związane z ubocznymi działaniami leków.
SŁOWA KLUCZOWE: Reakcje niepoŜądane – Dawcy krwi.
SUMMARY
The collection of blood and blood components is a safe procedure. However adverse reactions can appear, but occasionally only. These reactions can be divided into: 1) haemodynamic, 2) vascular, 3) metabolic, and 4) allergic. Reactions from the haemodynamic group are most common. They are vasovagal donor reactions. They occur in about 3%
of donors, mainly in first-time donors. Vascular adverse reactions result predominantly from phlebotomy technics.
They usually include bleeding and hematoma formation. Other vascular adverse reactions are local infections. They
result from poor skin-disinfection methods. A metabolic side effect is the toxicity of citrate acid, which is one of the
components of the anticoagulation solution. Anticoagulation solutions are used blood components collection during
apheresis. A remote adverse reaction is silent iron deficiency, which occurs in regular blood donors. There are also allergic complication observed, which are usually caused by desinfectants, or blood contacting alien surfaces and drugs
in donors undergoing apheresis. Another group of complications are reactions observed in donors of blood components via apheresis who are stimulated with drugs. These reactions mainly result from adverse effects of drugs.
KEY WORDS: Adverse reaction – Blood donors.
Procedury pobierania krwi i jej składników dla znacznej większości dawców są zabiegami bezpiecznymi i dobrze przez nich tolerowanymi. JednakŜe sporadycznie mogą wystąpić róŜne powikłania.
Reakcje uboczne są wynikiem techniki wykonania pobrania krwi, kontaktu dawcy z aparaturą w przypadku zabiegów aferezy, wpływu leków lub płynów pomocniczych stosowanych w tych zabiegach oraz
zmian zachodzących w ustroju dawcy pod wpływem stałych, wieloletnich upustów krwi lub jej składników.
Powikłania spowodowane pobraniem krwi lub jej składników moŜna podzielić na: 1) hemodynamiczne, 2) naczyniowe, 3) metaboliczne i 4) alergiczne. W Tabeli 1 przedstawiono powikłania spowodowane pobieraniem krwi i jej składników.
J. KORSAK
468
Tabela 1. Powikłania występujące u dawców krwi i jej składników
Table 1. Complications occured in donors of blood and its components
Hemodynamiczne
• reakcje wazowagalne
• arytmia serca
• omdlenie, zapaść
• zawał m. sercowego
•
•
•
•
•
Naczyniowe
krwiak
lokalne infekcje
zator powietrzny
nakłucie tętnicy
zakrzepowe
zapalenie Ŝył
Metaboliczne
• toksyczność
cytrynianu
• zaburzenia
gospodarki
Ŝelaza
Alergiczne
• hipotonia po płynach
• lokalne reakcje
alergiczne
• reakcje na plastyfikatory
Inne
• powikłania związane
ze stosowaniem leków
• uszkodzenie neurologiczne zaleŜne od
wkłucia
Powikłania hemodynamiczne wiąŜą się przyczynowo ze zmniejszeniem objętości krwi krąŜącej.
Jednorazowe pobranie krwi pełnej o objętości 450 ml moŜe zmniejszyć od 1/12 do 1/15 objętość krwi
całkowitej. ToteŜ niektórzy dawcy są szczególnie wraŜliwi na zaburzenia w krąŜeniu związane ze
zmniejszeniem objętości.
Najczęściej występującymi reakcjami niepoŜądanymi są reakcje wazowagalne, które występują
u 2–3% dawców [1, 2]. Obserwowane są głównie u ludzi młodych, dawców pierwszorazowych, z częstotliwością 5–10 razy większą niŜ u dawców wielokrotnych (8–11% vs 1–1,5%) [4]. Czynnikami
sprzyjającymi reakcjom wazowagalnym jest niska waga i dodatni wywiad w kierunku występowania
omdleń [5]. Często jest to reakcja o charakterze psychologicznym spowodowana widokiem krwi, pobierania krwi od innych osób lub stanem emocjonalnym innych dawców, tzw. „epidemiczne” zasłabnięcia.
Reakcje wazowagalne pojawiają się nagle, podczas lub bezpośrednio po oddaniu krwi i objawiają się
osłabieniem, potliwością, zawrotami głowy, bladością skóry oraz hipotensją [5]. Około 5% reakcji wazowagalnych przebiega z omdleniem i utratą przytomności. Omdlenia występują głównie podczas lub
bezpośrednio po oddaniu krwi, a w 12% zdarzeń po opuszczeniu miejsca pobrania.
W 30 do 45% przypadków omdleń z utratą przytomności objawem towarzyszącym są klonicznotoniczne skurcze mięśni kończyn, które zwykle ustępują po 30 sekundach. U wielu dawców występuje
w tym czasie bezwiedne oddanie moczu [6]. Skurcze mięśni są wynikiem przedłuŜającej się hiperwentylacji doprowadzającej do obniŜenia stęŜenia dwutlenku węgla we krwi i w końcowym efekcie do
zasadowicy i obniŜenia stęŜenia wapnia [7]. CięŜkie reakcje wazowagalne mogą przypominać klinicznie wstrząs kardiogenny lub hipowolemiczny. Elementem róŜnicującym jest częstość tętna. W przypadku omdleń jest ona zwykle znacznie obniŜona [6]. Występuje głęboka hipotonia, skóra jest blada i zimna. Ryzykiem bezpośrednio związanym z epizodami nagłych omdleń są urazy. Złamania i inne uszkodzenia ciała są opisywane w publikowanych badaniach [8]. Dlatego teŜ personel medyczny działów
pobierania krwi powinien być przygotowany do rozpoznania tych reakcji niepoŜądanych oraz postępowania leczniczego w przypadku ich wystąpienia.
Wazowagalne reakcje niepoŜądane typowo ustępują w ciągu 5–10 minut i nie wymagają szczególnego postępowania leczniczego. Opiekując się dawcą przede wszystkim naleŜy odwrócić jego uwagę
od czynności wykonywanych w czasie pobrania krwi. W przypadku dawców pierwszorazowych naleŜy
dokładnie informować o kolejnych czynnościach i ewentualnych odczuciach, aby usunąć poczucie zagroŜenia i zapobiec reakcjom o charakterze psychologicznym.
Omdlenia wymagają zmiany pozycji dawcy skutkującej zwiększeniem przepływu krwi do serca.
Praktykowane jest równieŜ przykładanie kompresów na czoło i kark dawcy lub podanie do powąchania
roztworu amoniaku. Amoniak powinien wywołać odruch kaszlu, który powoduje wzrost ciśnienia krwi.
W sytuacjach utrzymującej się hipotonii moŜna przetoczyć roztwór fizjologiczny NaCl. NaleŜy
kontrolować ciśnienie tętnicze krwi, tętno oraz liczbę oddechów. JeŜeli pojawią się objawy hiperwentylacji moŜna polecić dawcy oddychać przez papierową torbę. Nie naleŜy podawać do oddychania tlenu.
Hanson i wsp. [8] zaobserwowali, Ŝe podanie doustne płynów przed donacją i bezpośrednio po niej
znacznie zmniejsza ryzyko wystąpienia reakcji hipotonicznych. Podanie do wypicia kawy moŜe zredukować częstość tych reakcji, ale moŜe równieŜ zmniejszyć przepływ krwi podczas donacji, poniewaŜ
Powikłania związane z oddawaniem krwi i jej składników
469
powoduje zwęŜenie naczyń. PrzedłuŜające się reakcje wazowagalne lub ich cięŜki przebieg wymagają
specjalistycznego postępowania medycznego.
CięŜkie zagraŜające Ŝyciu reakcje niepoŜądane po pobraniu krwi, takie jak zawał mięśnia sercowego lub zaburzenia przepływu mózgowego są niezwykle rzadkie [7].
Powikłania naczyniowe wynikać mogą z techniki wkłucia do Ŝyły i obsługi samego wkłucia. Najczęściej obserwuje się krwawienie z miejsca wkłucia. Krwiaki występują w około 25% przypadków
powikłań naczyniowych [9]. Zmiany wycofują się w ciągu kilku dni u 40% dawców z tym powikłaniem, jednak zwykle dopiero w ciągu 30 dni, w 70% przypadków [9].
Nakłucie tętnicy jest reakcją niepoŜądaną bardzo rzadko występującą [10]. Objawia się krótko trwającą, 2–3 minuty, donacją i jasno-czerwonym kolorem pobieranej krwi. Czasem obserwuje się pulsowanie igły wkłutej do Ŝyły. W przypadku podejrzenia nakłucia tętnicy naleŜy natychmiast usunąć igłę
i zastosować ucisk trwający, co najmniej 10 minut. Ściana tętnicy odmiennie niŜ ściana naczynia Ŝylnego z powodu ciśnienia przepływającej krwi nie zapada się. Powoduje to, Ŝe zastosowany ucisk nie zawsze zamknie miejsce nakłucia naczynia. Następstwem uszkodzenia ściany tętnicy moŜe być tętniak
rzekomy tętnicy ramiennej, przetoka tętniczo-Ŝylna lub zespół „podkradania” [7, 11, 12]. Powikłania te
naleŜy leczyć chirurgicznie.
Innymi naczyniowymi reakcjami niepoŜądanymi są infekcje lokalne. Reakcje infekcyjne wynikać
mogą z niedostatecznej aseptyki miejsc wkłucia do naczyń. Metody dezynfekcji skóry powinny zapewnić czystość chirurgiczną, ale miejsce wkłucia nie musi być sterylne. Badania bakteriologiczne metod
odkaŜania wykazały, Ŝe w około 50% posiewów ze skóry nie obserwowano wzrostu bakterii, druga
połowa natomiast wykazała niski wzrost z liczbą kolonii bakteryjnych w granicach 1 do 100 [13, 14].
Niezmiernie rzadkim powikłaniem naczyniowym mającym bezpośredni związek z upustem krwi
jest moŜliwość wystąpienia zatoru powietrznego wskutek niewłaściwej techniki pobierania. Na niebezpieczeństwo zatoru powietrznego naraŜeni są zwłaszcza dawcy oddający składniki krwi metodą aferezy. Przy sprawnej organizacji i umiejętnościach personelu medycznego powikłanie to naleŜy do zupełnie wyjątkowych.
Jeden na 6000 dawców, którzy oddali krew lub jej składniki opisuje pojawienie się objawów, wskazujących na lokalne uszkodzenia neurologiczne spowodowane samym wkłuciem, tworzącym się krwiakiem, lub złym ułoŜeniem kończyny górnej w czasie donacji i następowym poraŜeniem nerwu pośrodkowego. Objawami są parastezje i ból w miejscu wkłucia promieniujący wzdłuŜ przedramienia i palców [9, 10]. Postępowanie obejmuje niejednokrotnie zmianę pozycji ułoŜenia przedramienia w czasie
pobierania lub przemieszczenie igły.
Głównym powikłaniem metabolicznym jest toksyczność cytrynianu, który jest jednym ze składników płynów konserwujących stosowanych w pobieraniu krwi metodą aferezy dla zapobiegania krzepnięciu krwi w układzie pozaustrojowym [15]. Istota działania cytrynianu polega na wiązaniu jonów
wapnia, dlatego objawem ubocznym wywołanym przez tę substancję jest nadwraŜliwość układu nerwowo-mięśniowego. Niektórzy autorzy sugerują związek między hypokalcemią a hipotonią podczas
zabiegów aferezy. Despotis i wsp. [16] w retrospektywnych badaniach wykazali, Ŝe 29 na 39 róŜnych
reakcji hipotonicznych było ściśle związanych z toksycznością cytrynianu.
Objawy toksyczności cytrynianu tylko w wyjątkowych przypadkach wymagają przerwania zabiegu.
W większości sytuacji wystarczające jest uzupełnienie wapnia i zwolnienie szybkości przepływu cytrynianu [17].
Jednorazowe pobranie krwi pełnej o objętości 450 ± 10% ml powoduje obniŜenie liczby krwinek
czerwonych o ok. 350 tys. komórek, zmniejsza stęŜenie hemoglobiny o ok. 1 mmol/l i obniŜa wartość
hematokrytu o ok. 2%. Zmniejszenie liczby krwinek czerwonych prowadzi do przejściowego niedotlenienia ustroju, co znajduje swoje odzwierciedlenie w zmianach dysocjacji tlenu. Pobranie jednej jednostki krwi powoduje przesunięcie w prawo krzywej dysocjacji hemoglobiny [17]. Niewielkie, spowodowane oddaniem krwi, niedotlenienie wpływa stymulująco na szpik kostny. Liczba krwinek czerwonych moŜe, zatem powrócić do wartości wyjściowych juŜ w ciągu 2–3 dni. Natomiast uzupełnienie
470
J. KORSAK
stęŜenia hemoglobiny po donacji zaleŜy od zasobów Ŝelaza w ustroju. Upust 450 ml krwi powoduje
ubytek ok. 200 mg Ŝelaza. Przekracza on zdolność absorbowania pierwiastka z poŜywieniem. Poupustowa odnowa Ŝelaza trwa 40–50 dni i jest porównywalna z czasem odnowy stęŜenia hemoglobiny,
która wynosi 4–6 tygodni [18]. U stałych, wielokrotnych dawców krwi obserwuje się przejściowe stany
niedoboru hemoglobiny, będące przyczyną czasowej dyskwalifikacji i stanowiące największą liczbę
niepoŜądanych reakcji obserwowanych podczas wielokrotnego oddawania krwi. Z punktu widzenia
patofizjologii oddawania krwi istotne znaczenie mają stany utajonego niedoboru Ŝelaza. Przebiegają
one na ogół bez objawów i są skutkiem wyczerpania zasobów Ŝelaza tkankowego, jego niedoboru w
diecie lub zaburzeń we wchłanianiu. Rzadko dochodzi u dawców krwi do objawowej niedokrwistości z
niedoboru Ŝelaza [7]. Stan Ŝelaza ustrojowego ocenia się na podstawie badania jego puli metabolicznej,
zapasów tkankowych i puli transportowej. Pulę metaboliczną charakteryzują parametry morfologiczne
krwi. Tkankowe zapasy pierwiastka ocenia się na podstawie stęŜenia ferrytyny w surowicy, natomiast
pulę transportową określa stęŜenie Ŝelaza i transferyny [19]. Utajonym niedoborom Ŝelaza moŜna zapobiegać eliminując dawców predysponowanych do stanów upośledzających sprawność wchłaniania Ŝelaza w przewodzie pokarmowym, zwłaszcza wskutek przebytych lub istniejących chorób lub stosowania
nieprawidłowej diety. U dawców wielokrotnych zaleca się okresowe doustne podawanie preparatów
Ŝelaza. Innym sposobem zapobiegania zaburzeniom gospodarki Ŝelaza jest wydłuŜenie przerw między
kolejnymi donacjami.
Powikłania alergiczne stanowią stosunkowo dobrze udokumentowane reakcje niepoŜądane związane z pobieraniem krwi i jej składników. Mogą być wywołane róŜnymi czynnikami: środkami odkaŜającymi, kontaktem krwi z obcymi powierzchniami, lekami i reakcją na plastyfikatory. Zwykle są łagodnymi reakcjami skórnymi. Kliniczne objawy tych powikłań to: dreszcze, pokrzywka, rumień na skórze,
gorączka i hipotonia. Charakterystyczną i najczęściej spotykaną reakcją niepoŜądaną jest miejscowa
reakcja na produkty zawierające jodynę, stosowane do odkaŜania miejsca wkłucia u dawców. Zmiana
preparatu odkaŜającego powoduje zwykle ustąpienie objawów. W przypadku innej przyczyny pojawiania się opisanych objawów postępowaniem z wyboru jest podanie leków przeciwhistaminowych
[2, 13].
Kolejną grupą reakcji niepoŜądanych są reakcje obserwowane głównie u dawców oddających
składniki krwi metodami aferezy. W niektórych z nich np. otrzymywanie koncentratów granulocytarnych stosowane są środki farmaceutyczne, od których te reakcje zaleŜą. Doustne podawanie glikokortykosteroidów stosuje się często w celu zwiększenia liczby granulocytów we krwi dawcy. Działanie to
powoduje uzyskanie większej ich liczby w koncentracie. Glikokortykosteroidy nasilają uwalnianie granulocytów z puli rezerwowej szpiku, ponadto przeciwdziałają migracji granulocytów z krwi obwodowej. Pojedyncze dawki glikokortykosteroidów powodują minimalne reakcje niepoŜądane. U około 25%
dawców, u których stosuje się leki występuje bezsenność i rumień skóry [20]. Przewlekle stosowana
glikokortykosteroidoterapia u dawców uczestniczących regularnie w programie granulocytoferezy
(dawcy rodzinni) niesie ze sobą takŜe inne niebezpieczeństwa. Działanie na tkanki obwodowe prowadzi
do wystąpienia nadŜerek błony śluzowej Ŝołądka lub zaostrzenie przebiegu choroby wrzodowej dwunastnicy. Cukrzyca „steroidowa” moŜe się utrwalić w przypadku wyczerpania zdolności adaptacyjnych
komórek β wysp trzustki. Stosowanie glikokortykosteroidów moŜe powodować zatrzymanie sodu,
obrzęki i nadciśnienie tętnicze [20].
W celu nasilenia wytwarzania, róŜnicowania i działania granulocytów podaje się równieŜ czynnik
stymulujący tworzenie kolonii granulocytów (G-CSF – Growth Colony Stimulation Factor). Z podawaniem pojedynczych dawek G-CSF łączy się występowanie kolejnych reakcji niepoŜądanych. Dawcy
stymulowani czynnikiem wzrostu skarŜą się na ogólne rozbicie i bóle kostne o średnim nasileniu
(41%); silny stały ból głowy (30%) reagujący na niesterydowe leki przeciwbólowe oraz bezsenność
(30%) [21].
W czasie zabiegów leukaferezy stosuje się środki wywołujące rulonizację krwinek czerwonych.
Utworzone dzięki temu agregaty krwinek sedymentują w czasie wirowania o wiele szybciej niŜ poje-
Powikłania związane z oddawaniem krwi i jej składników
471
dyncze komórki. Pozwala to na uzyskanie koncentratu granulocytarnego zawierającego większą liczbę
granulocytów z niewielkim zanieczyszczeniem krwinkami czerwonymi [22]. Powszechnie stosowanym
środkiem jest hydroksyetylowana skrobia (HES), która jest syntetycznym analogiem naturalnej skrobi.
Jest preparatem bezpiecznym i najczęściej spotykanymi reakcjami niepoŜądanymi są miejscowo występujące reakcje alergiczne. Okres półtrwania HES w przestrzeni wewnątrznaczyniowej wynosi 24–29
godzin. Eliminowana jest z krąŜenia przez makrofagi, ale we krwi moŜna ją wykryć nawet po 17 tygodniach [22]. PoniewaŜ eliminacja HES odbywa się stopniowo, zatem u dawców, u których granulocytaferezy wykonuje się regularnie mogą wystąpić obrzęki, ból głowy i inne objawy retencji płynów. Aby
zapobiegać tym powikłaniom przy powtarzających się procedurach naleŜy stosować stopniowo zmniejszające się dawki HES [22]. Klasyfikację i częstość występowania niepoŜądanych reakcji po oddaniu
krwi i jej składników przedstawiono w Tabeli 2.
Tabela 2. Klasyfikacja i częstość występowania niepoŜądanych reakcji po oddaniu krwi i jej składników
(wg Simona i wsp. [7] w modyfikacji własnej)
Table 2. Classification and incidence of adverse reactions after donation of blood and its components
(acc. to Simon et al [7] in own modification)
Typ reakcji
Reakcje wazowagalne
Reakcje wazowagalne z omdleniem
Arytmia serca, zawał mięśnia sercowego
Krwiak w czasie donacji
Krwiak po donacji
Nakłucie tętnicy
Lokalne reakcje alergiczne
Lokalne infekcje
Zakrzepowe zapalenie Ŝył
Lokalne uszkodzenia neurologiczne
Częstość występowania (%)
2–3
0,08 – 0,34
0,0005
0,3
0,05
0.001 – 0,01
0,5
0,0005
0,001 – 0,002
0,016
Obserwowane reakcje niepoŜądane występujące u dawców krwi i jej składników determinują odpowiednie przygotowanie personelu medycznego, który powinien być przygotowany do rozpoznawania
takich reakcji oraz postępowania leczniczego w przypadku niektórych z nich. Wystąpienie kaŜdej niepoŜądanej reakcji oraz zastosowane leczenie musi być zapisane w dokumentacji dawcy.
PIŚMIENNICTWO
1.
1.Grindon AJ, Newman B. Blood Donation: Blood Banking and Transfusion Medicine. Basic Principles and Practice.
Elsevier Science 2003; 95-110.
2. Newman BH. Blood donor complicatons after whole-blood donation. Curr Opin Hematol 2004; 11: 339-345.
3. Khan W, Newman B. Comparison of donor reaction rate in high-school, college, and general blood drives. Transfusion
1999; 39: 31S.
4. Trouern-Trend J, Cable R, Badon S i wsp. Vasovagal reaction in blood donors: influence of gender, age, donation status,
weight, blood pressure, and pulse. A case-controlled multicenter study. Transfusion 1999; 39: 316-320.
5. Newman B. Donor reactions and injuries from whole blond donations. Transfus Med Rev 1997; 11: 64-75.
6. McHenry LC, Fazekas JF, Sullivan JF. Cerebral hemodynamice of syncope. Am J Med. Sci 1961; 241: 173.
7. Simon TL, Synder EL, Solheim BG i wsp. Rossis Principles of Transfusion Medicine. AABB 2009; 102-108.
8. Hanson SA, France CR. Predonation water ingestion attenuates negative reactions to blood donation. Transfusion 2004;
44: 924-928.
9. Newman BH, Waxman DA. Blood donation-related neurologic needle injury: evaluation of 2 years worth of data a large
blood center. Transfusion 1996; 36: 213-215.
10. Newman BH. Arteria punctures in whole blond donors. Transfusion 2001; 41: 1390-1392.
472
J. KORSAK
11. Kumar S, Agnihotri SK, Khanna SK. Brachial artery pseudoaneurysm following blood donation. Transfusion 1995; 35:
791.
12. Mc Leod BC, Śniecinski I, Ciavarella D. Frequency of immediate adverse effects associated with therapeutic apheresis.
Transfusion 1999; 39: 282-288.
13. Goldman M, Roy G, Frechette N i wsp. Evaluation of donor skin disinfection methods. Transfusion 1997; 37: 309-312.
14. McDonald CP, Roy A, Mahajan P. i wsp. Relative values of the interventions of diversion and improved donor-arm disinfection to reduce the bacterial risk from blood transfusion. Vox Sang 2004; 86: 178-182.
15. Mc Leod BC, Price TH, Owen H i wsp. Frequency of immediate adverse effects associated with apheresis donation Transfusion 1998; 38: 938-943.
16. Despotis GJ, Goodnough LT, Dynis M i wsp. Adverse events in platelet apheresis donors: a multivariate analysis in a
hospital-basis program. Vox Sang 1999; 77(1): 24-32.
17. Robak JD, Combi MR, Grossman BJ, Hillyer ChD. Technical Manual AABB 2008; 195-197.
18. Szymczyk-NuŜka M, Wołowiec D. Profilaktyka niedokrwistości z niedoboru Ŝelaza u wielokrotnych dawców krwi. Acta
Haematol Pol 2002; 33(4): 489-496.
19. Maj S. Niedokrwistość z niedoboru Ŝelaza w aspekcie nowopoznanych mechanizmów gospodarki Ŝelazem. Acta Haematol Pol 2002; 33(4): 133-134.
20. Price TH, Bowden RA, Boeckh M i wsp. Phase I/II trial of neutrophil transfusions from donors stimulated with G-CSF
and dexamethasone for treatment of patients with infections in hematopoietic stem cell transplantation. Blood 2000; 95:
3302-3309.
21. Liles WC, Roger E, Dale DC. Combined administration of G-CSF and dexamethasone for the mobilization of granulocytes in normal donors: optimization of dosing. Transfusion 2000; 40: 643-644.
22. Lee JH, Leitman SF, Klein HG. A controlled comparison of the efficacy of hetastarch and pentastarch in granulocyte
collections by centrifugal leukapheresis. Blood 1995; 86: 4662-4666.
Praca wpłynęła do Redakcji 20.06.2011 r. i została zakwalifikowana do druku 29.06.2011 r.
Adres Autora:
Jolanta Korsak
Zakład Transfuzjologii Klinicznej
Wojskowy Instytut Medyczny
ul. Szaserów 128
04-141 Warszawa