docWitaminy ich znaczenie w profilaktyce i leczeniu różnych schorzeń
download 
Reklamacja Transkrypt
Witaminy ich znaczenie w profilaktyce i leczeniu różnych schorzeń
Nr 7-8/2007 Witaminy ich znaczenie w profilaktyce i leczeniu ró¿nych schorzeñ Dr n. med. Adam Kwieciñski Specjalista farmakolog Kliniki w. Katarzyny w Krakowie Wstêp Witaminy i składniki mineralne są niezbędne do prawidłowego wzrostu i rozwoju organizmu. Z racji, iż nie mogą zostać wytworzone w organizmie muszą zatem być przyjmowane wraz z dietą. Jest wiele witamin i składników mineralnych, których nasz organizm potrzebuje. Aby zapewnić dzieciom zdrowy wzrost i rozwój oraz zapobiec niedoborom u dorosłych, ustalono zalecaną dzienną dawkę tych składników. Opracowane w USA zalecenia noszą nazwę RDA (Recommended Dietary Allowances). W Polsce podobne zalecenia zostały opracowane w 1994 roku przez Instytut Żywności i Żywienia. Różnią się one nieco od norm amerykańskich, ponieważ uwzględniają najczęstsze niedobory witaminowo-mineralne wśród mieszkańców Polski. Witaminy stosuje się nie tylko w stanach ich braku lub niedoboru w organizmie, lecz także w leczeniu wielu schorzeń. Ponadto preparaty witaminowe warto zażywać zapobiegawczo, aby ustrzec się przed rozmaitymi schorzeniami. Definicja vita – życie, substancja niezbędNazwa witamina (vita na do życia; amina – grupa związków zawierających w budowie grupę aminową – NH2) została wprowadzona przez polskiego naukowca Kazimierza Funka w 1911 roku. Witaminy to związki organiczne, które – nie będąc źródłem energii (nie należą ani do białek, tłuszczów czy węglowodanów), ani strukturalnym składnikiem tkanek organizmu – są niezbędne do zachowania zdrowia oraz prawidłowego przebiegu wszystkich procesów metabolicznych zachodzących w tkankach organizmu. Witaminy wchodzą w skład enzymów, będących w ludzkim organizmie katalizatorami reakcji biochemicznych (biokatalizatory). Enzymy są odpowiedzialne za regulacje wielu procesów: • przekształcanie różnych substratów w formy energii, • proces budulcowy tkanek organizmu, • regenerację i wzrost tkanek. Dzięki nim organizm człowieka może poprawnie funkcjonować, rozwijać się, bronić przed bakteryjnymi zagrożeniami z zewnątrz. Niedobór lub brak poszczególnych witamin powoduje zaburzenia fizjologiczne (utrata homeostazy), nazywane hipowitaminozami (niedobór witaminy w organizmie) i awitaminozami (zupełny brak witaminy w organizmie). Podzia³ Trudno ustalić ścisły podział, związków o tak różnorodnym składzie chemicznym i tak różnym działaniu w organizmie człowieka. Obecnie najczęściej używa się podziału na • witaminy rozpuszczalne w tłuszczach – vitasteryny: A, D, E, K; • witaminy rozpuszczalne w wodzie: z grupy B, C, biotyna, kwas foliowy. Witaminy rozpuszczalne w tłuszczach są absorbowane przez organizm podobnie, jak absorbuje się tłuszcze. Następnie są magazynowane w wątrobie i zużywane. Witaminy rozpuszczalne w wodzie są wchłaniane i szybko związane a następnie szybko wydalane z moczem. Funkcje i zapotrzebowanie na witaminy Dzienne zapotrzebowanie na witaminy definiuje się jako ilość witamin potrzebnych w ciągu doby do prawidłowego funkcjonowania, a dostarczonych z pożywieniem. Witamina A zapobiega kurzej ślepocie, osłabieniu wzroku, pomaga w leczeniu wielu chorób oczu, wchodzi bowiem w skład rodopsyny, światłoczułego barwnika znajdującego się w pręcikach siatkówki oka. Witamina A zapewnia również prawidłowy wygląd skóry i wpływa na syntezę białek, lipidów i hormonów tarczycy, utrzymuje w zdrowiu błonę śluzową jamy ustnej, nosa, gardła, płuc, przewodu pokarmowego oraz zwiększa oporność na zakażenia. Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy "' Witaminy ich znaczenie w profilaktyce i leczeniu ró¿nych schorzeñ ZALECANE DZIENNE NORMY NA WITAMINÊ A Grupy ludnoci Dzieci M³odzie¿ Mê¿czyni Kobiety Kobiety ciê¿arne lub karmi¹ce Zalecana dietetycznie norma [µg/dzieñ] 300 600 700 900 900 700 750 1300 Witamina D (jako witamina D2, czyli ergokalcyferol i witamina D3 czyli cholekalcyferol) pełni istotną funkcję w regulowaniu przemiany wapnia i fosforu oraz tworzeniu kości. Witamina ta wzmaga wchłanianie wapnia i fosforu z jelit, a także hamuje ilość wapnia wydalanego z organizmu. Jest także niezbędna do optymalnego formowania układu szkieletowego, pośrednio wpływa na prawidłowe przewodzenie nerwowe oraz prawidłową pracę serca. ZALECANE DZIENNE NORMY NA WITAMINÊ D Grupy ludnoci Dzieci M³odzie¿ Mê¿czyni Kobiety Kobiety ciê¿arne lub karmi¹ce Zalecana dietetycznie norma [µg/dzieñ] 5 5 5 15 5 15 5 Tokoferol czyli witamina E jest głównym antyoksydantem, który chroni komórki przed utleniaczami. Bierze udział w dostarczaniu składników odżywczych do komórek. Wzmacnia ścianę naczyń krwionośnych oraz chroni czerwone krwinki przed przedwczesnym rozpadem. Wykorzystywany jest też do leczenia męskiej bezpłodności, zaburzeń mięśniowych, miażdżycy oraz chorobach serca. ZALECANE DZIENNE NORMY NA WITAMINÊ E Grupy ludnoci Dzieci M³odzie¿ Mê¿czyni Kobiety Kobiety ciê¿arne l ub karmi¹ce # Zalecana dietetycznie norma [mg/dzieñ] 6 11 15 15 15 15 19 Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy Nr 7-8/2007 Witamina K (jako witamina K1 - filochinon, K2 – menachinon i K3 – menadion) zwana też witaminą przeciwkrwotoczną, pełni kluczową rolę w tworzeniu protrombiny, ważnego czynnika procesu krzepnięcia krwi. Najlepiej poznaną jej funkcją jest działanie przeciwkrwotoczne. Uczestniczy również w procesie formowania tkanki kostnej. Posiada właściwości przeciwbakteryjne oraz przeciwgrzybicze. ZALECANE DZIENNE NORMY NA WITAMINÊ K Grupy ludnoci Dzieci M³odzie¿ Mê¿czyni Kobiety Kobiety ciê¿arne lub karmi¹ce Zalecana dietetycznie norma [µg/dzieñ] 30 60 75 120 90 75 90 W tym roku zostały opracowane zalecenia zespo zespo-łu ekspertów dotyczące profilaktyki krwawienia z niedoboru witaminy K u noworodków i niemowląt ((vitamin vitamin K deficiency bleeding – VKDB VKDB)) . A mianowicie: 1. Wszystkie noworodki po urodzeniu powinny otrzymać witaminę K K, przy czym: • noworodki zdrowe otrzymują 0,5 mg domięśniowo lub 2 mg doustnie, • noworodki z grupy ryzyka (poród zabiegowy, zamartwica urodzeniowa, hipotrofia wewnątrzmaciczna, zespół aspiracji smółki, leki przed porodem u matki [karbamazepina, fenytoina, barbiturany, cefelosporyny, rifampicyna, INH, pochodne kumaryny]) - 0,5 mg domięśniowo, • noworodki urodzone przedwcześnie: <1,5 kg – 0,3 mg domięśniowo lub dożylnie; >1,5 kg – 0,5 mg domięśniowo. 2. Noworodki i niemowlęta kkarmione armione piersią poza jednorazową dawk dawkąą witaminy K podaną po uro uro-dzeniu wymagają dalszej profilaktycznej podaży witaminy K w okresie od 2-go tygodnia życia do ukończenia 3-go miesiąca życia życia. Niemowlęta karmione piersią powinny otrzymywać witaminę K w dawce 25 mcg/dobę. Niemowlęta karmione piersią z przedłużającą się biegunką lub żółtaczką, przejściową cholestazą powinny otrzymywać witaminę K w zwiększonej dawce, tj. 50 mcg/dobę do czasu ustąpienia objawów chorobowych. W przypadku cholestazy i mukowiscydozydawkowanie witaminy K powinno być wyższe, zgodnie Witaminy ich znaczenie w profilaktyce i leczeniu ró¿nych schorzeñ z rekomendacjami w danej jednostce chorobowej. 3. Niemowlęta kkarmione armione mieszank ami mleczny mieszankami mleczny-mi modyfikowanymi, mlekiem dla wcześniaami mlek ozastępczymi k ów mlekozastępczymi ów,, a także mieszank mieszankami po otrzymaniu jednorazowej dawki witaminy K po urodzeniu nie wymagają dalszej podaży pro pro-filaktycznej filaktycznej. (Przewodnik Lekarza nr 3(95)/2007). Tiamina, czyli witamina B1 stanowi istotny czynnik w reakcjach spalania węglowodanów w komórkach. Istnieje także ścisły związek pomiędzy zapotrzebowaniem na tę witaminę, a ilością dostarczanej energii. Szczególnie ważną rolę pełni witamina B1 w czynnościach i regeneracji systemu nerwowego. Składnik tkankowych układów enzymatycznych. Wspomaga proces wzrostu. Nr 7-8/2007 składnik koenzymu A bierze udział w syntezie i rozkładzie kwasów tłuszczowych, syntezie cholesterolu i hormonów steroidowych. Bierze udział w regeneracji komórek skóry i błon śluzowych, uczestniczy w wytwarzaniu przeciwciał. Wspomaga proces pigmentacji włosów. ZALECANE DZIENNE NORMY NA WITAMINÊ B5 Grupy ludnoci Dzieci M³odzie¿ Mê¿czyni Kobiety Kobiety ciê¿arne lub karmi¹ce Zalecana dietetycznie norma [mg/dzieñ] 24 45 5 5 67 ZALECANE DZIENNE NORMY NA WITAMINÊ B1 Grupy ludnoci Dzieci M³odzie¿ Mê¿czyni Kobiety Kobiety ciê¿arne lub karmi¹ce Zalecana dietetycznie norma [mg/dzieñ] 0,5 0,9 1,0 1,2 1,2 1,1 1,4 Ryboflawina, czyli witamina B 2 bierze udział w procesach utleniania i redukcji, współdziała w prawidłowym funkcjonowaniu układu nerwowego, współuczestniczy z witaminą A w prawidłowym funkcjonowaniu błon śluzowych, dróg oddechowych, śluzówki przewodu pokarmowego, nabłonka naczyń krwionośnych i skóry, uczestniczy w przemianach aminokwasów i lipidów, odgrywa ważną rolę w funkcjonowaniu narządu wzroku. ZALECANE DZIENNE NORMY NA WITAMINÊ B2 Grupy ludnoci Dzieci M³odzie¿ Mê¿czyni Kobiety Kobiety ciê¿arne lub karmi¹ce Zalecana dietetycznie norma [mg/dzieñ] 0,5 0,9 0,9 1,3 1,3 1,1 1,4 1,6 witamina B5 ) uczestniczy Kwas pantotenowy (witamina w syntezie hemu do hemoglobiny i cytochromów. Jako # Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy Witamina B6 obejmuje grupę sześciu spokrewnionych ze sobą związków (pirydoksyna, pirydoksal, pirydoksamina oraz ich fosforany), które ulegają łatwemu i wzajemnemu przekształceniu i charakteryzują się jednakową aktywnością metaboliczną. Witamina B6 uczestniczy w przemianie aminokwasów, syntezie białek oraz metabolizmie kwasów tłuszczowych. Podnosi odporność immunologiczną organizmu i uczestniczy w tworzeniu przeciwciał. Pomaga w zamianie aminokwasu – tryptofanu na witaminę PP, co zwiększa poziom tej witaminy w organizmie. Niezbędna w syntezie porfiryn (synteza hemu do hemoglobiny – niezbędnej w produkcji krwinek czerwonych) i hormonów (np: histamina, serotonina). ZALECANE DZIENNE NORMY NA WITAMINÊ B6 Grupy ludnoci Dzieci M³odzie¿ Mê¿czyni Kobiety Kobiety ciê¿arne lub karmi¹ce Zalecana dietetycznie norma [mg/dzieñ] 0,5 1,0 1,2 1,3 1,3 1,7 1,3 1,5 1,9 2,0 Kobalamina, czyli witamina B 12 uczestniczy w tworzeniu czerwonych komórek krwi, tworzeniu materiału genetycznego (synteza DNA i RNA), uczestniczy w przemianach metabolicznych tłuszczów i węglowodanów, prawidłowym funkcjonowaniu układu nerwowego, uczestniczy w przemianach puryn i pirymidyn. Zapobiega anemii złośliwej. Nr 7-8/2007 Witaminy ich znaczenie w profilaktyce i leczeniu ró¿nych schorzeñ ZALECANE DZIENNE NORMY NA WITAMINÊ B12 ZALECANE DZIENNE NORMY NA WITAMINÊ C Grupy ludnoci Grupy ludnoci Dzieci M³odzie¿ Mê¿czyni Kobiety Kobiety ciê¿arne lub karmi¹ce Zalecana dietetycznie norma [µg/dzieñ] 0,9 1,8 2,4 2,4 2,4 2,6 2,8 Niacyna, czyli witamina PP PP, zwana też witaminą B3 obejmuje amid kwasu nikotynowego, kwas nikotynowy oraz pochodne wykazujące biologiczną aktywność nikotynoamidu. Witamina ta uczestniczy w regulacji poziomu cukru we krwi (produkcja związków energetycznych), regulacji poziomu cholesterolu, uczestniczy w procesach utleniania i redukcji w organizmie (jako składnik koenzymów), uczestniczy w utrzymaniu odpowiedniego stanu skóry, uczestniczy w regulacji przepływu krwi w naczyniach, współdziała w syntezie hormonów płciowych. Dzieci M³odzie¿ Mê¿czyni Kobiety Kobiety ciê¿arne lub karmi¹ce Grupy ludnoci Dzieci M³odzie¿ Mê¿czyni Kobiety Kobiety ciê¿arne lub karmi¹ce Zalecana dietetycznie norma [mg/dzieñ] 6 12 14 16 16 14 17 18 Kwas askorbinowy lub kwas dehydroaskorbinowy, czyli witamina C C, uczestniczy w produkcji kolagenu i podstawowych białek w całym organizmie (kości, chrząstki, ścięgna, więzadła), uczestniczy w procesach metabolicznych jako substancja przenosząca elektrony, jako jeden z najważniejszych przeciwutleniaczy pełni także istotną funkcję w reakcjach odtruwania i odporności organizmu chroniąc go przed procesami utleniania, uczestniczy w metabolizmie tłuszczów, cholesterolu i kwasów żółciowych, uczestniczy w regeneracji witaminy E, jest czynnikiem stabilizującym układ odpornościowy i immunologiczny, hamuje powstawanie w żołądku rakotwórczych nitrozoamin, Ma właściwości bakteriostatyczne i bakteriobójcze w stosunku do niektórych drobnoustrojów chorobotwórczych, bierze udział w biosyntezie hormonów kory nadnerczy, podnosi odporność organizmu. 80 120 Biotyna Biotyna, zwana też koenzymem R uczestniczy w syntezie aminokwasów, cukrów, białek i kwasów tłuszczowych, wspomaganiu funkcji tarczycy, uczestniczy w przemianie dwutlenku węgla, wpływa na właściwe funkcjonowanie skóry oraz włosów, uczestniczy z witaminą K w syntezie protrombiny (odpowiedzialna za krzepliwość krwi). ZALECANE DZIENNE NORMY NA WITAMINÊ BIOTYNÊ Grupy ludnoci ZALECANE DZIENNE NORMY NA NIACYNÊ Zalecana dietetycznie norma [mg/dzieñ] 15 45 65 75 90 90 Dzieci M³odzie¿ Mê¿czyni Kobiety Kobiety ciê¿arne lub karmi¹ce Zalecana dietetycznie norma [µg/dzieñ] 8 20 25 30 30 30 35 Kwas foliowy foliowy, czyli Folacyna, uczestniczy w tworzeniu kwasów nukleinowych DNA i RNA, syntezie aminokwasów, puryn, pirymidyn, bierze udział w procesie podziału komórek, pełni ważną funkcję w procesie tworzenia czerwonych ciałek krwi (wraz z witaminą B12), bierze udział jako koenzym w przenoszeniu reszt jednowęglowych. ZALECANE DZIENNE NORMY NA WITAMINÊ KWAS FOLIOWY Grupy ludnoci Dzieci M³odzie¿ Mê¿czyni Kobiety Kobiety ciê¿arne lub karmi¹ce Zalecana dietetycznie norma [µg/dzieñ] 150 300 400 400 400 500 600 *Wszystkie powyższe tabele sporządzono wg według Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy #! Witaminy ich znaczenie w profilaktyce i leczeniu ró¿nych schorzeñ Dietary Reference Intakes ustalonych przez National Academy of Sciences, Food and Nutrition Board, USA. Zalecenia polskie Instytutu Żywności i Żywienia (1994) różnią się nieznacznie od norm amer yk ańameryk ykańskich, ponieważ uwzględniają najczęstsze niedobor niedoboryy ańców P olski. witaminowo -mineralne wśród mieszk Polski. witaminowo-mineralne mieszkańców Niedobór witamin Niedobór witamin nie jest poszczególną i jednorodną chorobą. Jak już przedstawiono, każda z witamin bierze udział w różnych przemianach metabolicznych. Niewielki niedobór witamin nie powoduje konkretnych chorób, jednak w połączeniu z innymi chorobami i stresem może być groźny. Niedobór pojedynczej witaminy jest obecnie rzadko spotykany endemiczne, najczęściej łączy się z ogólnym niedożywieniem lub może być wynikiem innej choroby (zespołu złego wchłaniania, po chemioterapii, przy żywieniu pozajelitowym, wadzie metabolicznej). Oprócz odpowiedniej podaży witamin, należy dostarczać organizmowi odpowiedni dowóz minerałów. Łącznie z minerałami witaminy biorą udział w wielu przemianach enzymatycznych. NIEDOBÓR SKUTKI Witamina A ślepota zmierzchowa, wysuszenie spojówek i zmętnienie rogówki w gałce ocznej (kseroftalmia), zaburzenia wzrostu u dzieci Witamina „z grupy B” zmniejszona sprawność umysłowa i fizyczna, brak apetytu, chudnięcie, zanik mięśni, zapalenie nerwów, depresja, choroby skóry i błon śluzowych, anemia (niedokrwistość) – objawiającą się bladością, żółtawą skórą, zmęczeniem, zawrotami głowy, osłabieniem serca, zapaleniem języka, zniekształcenia płodu w okresie ciąży (kwas foliowy) itp. Witamina C Cszkorbut (nadmierne zmęczenie, słabość mięśni, krwawienia, wypadanie zębów, łatwa zapadalność na choroby infekcyjne) Witamina D krzywica, powodująca u dzieci zdeformowanie kości – pierwszymi oznakami krzywicy są niepokój, pocenie się, wiotkość mięśni. Witamina E miażdżycy tętnic oraz chorób serca i układu krążenia Witamina K zwiększona skłonność do krwawień; łatwo dochodzi wówczas do powstania siniaków lub krwawienia z nosa Antyoksydanty i witaminy Wolne rodniki są to cząsteczki chemiczne o niesparowanym elektronie na ostatniej orbicie, charak- #" Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy Nr 7-8/2007 teryzujące się bardzo dużą reaktywnością. Powstają one w niewielkich ilościach w procesach oddychania tlenowego. Mogą być też syntezowane przez leukocyty w trakcie reakcji zapalnej lub pochodzić ze środowiska zewnętrznego (np. dym tytoniowy). W organizmie wolne rodniki działają destrukcyjnie na lipidy i błony lipidowe, białka oraz DNA. Uważa się, że są odpowiedzialne za śmierć komórki po urazach chemicznych i radiacyjnych, starzenie się tkanek oraz za niszczenie mikroorganizmów przez fagocyty. Powodują też uwolnienie kwasu arachidonowego z błon, mają więc działanie prozapalne. Obniżone stężenie selenu i cynku stwierdzano w surowicy chorych na reumatoidalne zapalenie stawów wów, RZS (łac. polyarthritis reumatoidea) od dawna, a w miarę trwania badań okazało się, że stężenie witamin A i E jest mniejsze niż u osób zdrowych. Jednakże zmniejszone osoczowe stężenie antyoksydantów u pacjentów na RZS uważa się raczej za konsekwencję zwiększonego zużycia i zapotrzebowania niż za niedobór w pożywieniu. Niemniej wykazano, że zmniejszone spożycie owoców i warzyw oraz witaminy C jest związane z większym ryzykiem zachorowania na RZS. W niektórych doniesieniach wykazano, że zwiększona zawartość witaminy D, immunomodulatora i regulatora gospodarki wapniowej, w diecie koreluje ze zmniejszonym ryzykiem rozwoju RZS. Dodatkowo witamina D pochodząca z preparatów farmaceutycznych ma silniejszy wpływ niż naturalna. Udział reakcji wolnorodnikowych wiązany jest z etiologią wielu chorób degeneracyjnych, takich jak choroba Alzheimera i Parkinsona, z rozwojem zmian miażdżycowych, a co za tym idzie z niedokrwienną chorobą serca. Reakcjom wolnorodnikowym przypisywany jest proces inicjacji i promocji nowotworów, przyspieszanie procesów starzenia organizmów oraz nasilenie częstości występowania katarakty. Jednymi z najlepiej poznanych antyoksydantów, związków chroniących przed negatywnym wpływem wolnych rodników, są: witamina A, witamina C, witamina E, >-k -k aroten, selen i cynk -karoten, cynk. Ponadto potencjał antyoksydacyjny mają flawonoidy, karotenoidy i inne związki roślinne. Komu zaleciæ preparaty witaminowo-mineralne? Istnieją dowody, że już krótka interwencja (porada farmaceuty, rozmowa) pracownika służby zdrowia może odnieść odpowiedni skutek. Porady i informacje przekazywane przez farmaceutę pacjentowi stanowią ogromną wartość. To farmaceuta jest często pierw- Nr 7-8/2007 Witaminy ich znaczenie w profilaktyce i leczeniu ró¿nych schorzeñ szą osobą, do której pacjenci zwracają się po poradę dotyczącą problemów zdrowotnych. Z tego powodu powinien umieć na podstawie informacji uzyskanych od pacjentów różnicować objawy choroby, ustalać, które z leków dostępnych bez recepty można zastosować, oraz rozpoznawać czynniki wskazujące na konieczność kierowania pacjenta do lekarza. Poprzez opiekę farmaceutyczną aptekarze przyczyniają się do możliwie najwłaściwszej, najskuteczniejszej i najbezpieczniejszej farmakoterapii oraz do obniżenia kosztów opieki zdrowotnej. Preparaty witaminowe (tabletki, syropy) należy zalecić w następujących przypadkach: • w stanach niedoborów witamin i składników mineralnych; Zakoñczenie Do rozwoju organizm człowieka potrzebuje, poza węglowodanami, białkami, tłuszczami i składnikami mineralnymi również swoistych substancji organicznych, którymi są witaminy. Są to fascynujące związki, które cechuje niezwykła moc przywracania zdrowia. W niezwykły sposób wbudowują się w przemianę materii ożywiając ją. Gdy nie ma wystarczającej ilości tych życiodajnych substancji przemiana materii zamiera, ludzie szybciej się starzeją i podupadają na zdrowiu. Rola farmaceuty polega na zwróceniu uwagi pacjenta (klienta), że witaminy są kluczem do osiągnięcia tak ważnych celów, jakimi są profilaktyka, zdrowie oraz zachowanie dobrej kondycji. • w stanach znużenia, apatii oraz pogorszenia kondycji psychofizycznej; • w przypadkach nieregularnego odżywiania; • w ciąży i okresie karmienia piersią; • u dzieci w okresie intensywnego wzrostu; • w chorobach prowadzących do niedożywienia; • w niewydolności nerek, wymagającej diety niskobiałkowej, w złym przyswajaniu pokarmów, odwodnieniu (gdy należy uzupełniać braki potasu oraz innych soli mineralnych); • u osób spożywających w nadmiarze leki oraz różnego rodzaju używki (kawa, papierosy, napoje alkoholowe); • po przebytych chorobach i w okresie rekonwalescencji; • w przeziębieniu i grypie, gdy witamina C może okazać się pomocna; • w diecie wegetariańskiej (nie zawierającej mięsa, mleka i jaj), w której brak witaminy B12, żelaza i wapnia. Należy jednak uzmysłowić pacjentowi fakt, iż witaminy i składniki mineralne zawarte w preparatach farmaceutycznych powinny stanowić jedynie uzupełnienie (suplement) składników przyjmowanych z dietą i nie mogą być traktowane jako jedyne źródło składników odżywczych. Pimiennictwo u autora Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy ##
