San w gospodarce wodnej Przemyśla – wczoraj, dziś i jutro.

San w gospodarce wodnej Przemyśla – wczoraj, dziś i jutro.

„San w gospodarce wodnej Przemyśla – wczoraj, dziś i jutro.”
Życie człowieka od zawsze związane było z przyrodą. Najstarsze cywilizacje ludzkie,
szukając miejsc na osiedlenie się, wybierały takie, które ułatwią im życie. Ważnym
czynnikiem decydującym była dostępność wody, czyli rzeki. Jednak trzeba było liczyć się z
tym, że pomimo wielu jej dobrodziejstw, może przynieść także wiele nieszczęść, przez co
będzie miała ogromny wpływ na zdrowie, pożywienie i życie codzienne człowieka. Od
najdawniejszych czasów rzeka stanowiła swoistą oś zaludnienia. To właśnie z nią związane
było bezpośrednio istnienie doliny, która posiada żyzne gleby. Rzeka była najczęściej drogą
wodną, dolina rzeki – drogą lądową. W pierwotnym osadnictwie większe z nich
były
ważnymi szlakami komunikacyjnymi, a w czasach nowożytnych wyznaczały wraz z glebami
strefy gospodarki rolnej.
Przemyśl, miasto zaliczane do najstarszych naszego kraju, położony jest nad rzeką
San. Przez wiele wieków pełniła ona ogromną rolę we wszechstronnym rozwoju miasta,
zarówno społecznym, jak i gospodarczym. Była czynnikiem aktywizującym osadnictwo w
okolicach Przemyśla, stanowiła doskonały punkt obronny, służyła jako droga handlowa, czy
sprzyjała rozwojowi kultury i turystyki. Jak widać, rola jaką odegrała rzeka San w dziejach
tego miasta jest zagadnieniem obszernym i złożonym, w związku z czym materiały dotyczące
tego problemu są rozproszone i niekompletne. Jako iż moi przodkowie od lat zamieszkują
przemyską ziemię, w rodzinnych zbiorach znaleźć można wiele przydatnych pozycji
wydawniczych i informacji, które zainspirowały mnie do opracowania tego zagadnienia.
Nazwa rzeki San jest w zasadzie niewyjaśniona. Wincenty Pol twierdził, że wywodzi
się ona z języka czeskiego i oznacza „kręty”, „zawikłany” 1. Z kolei prof. Jan Rozwadowski
doszedł do wniosku, że jest to ogólna nazwa na rzekę. Podobne lub identyczne nazwy spotyka
się w Europie dosyć często, np. istnieje Sann w Austrii, Saane w Szwajcarii, czy Francji.
Przemyski San ma 444 km długości, a swój bieg rozpoczyna z potoków górskich, w
miejscowości Sianek. Jeśliby przyjąć, że pierwotny gród przemyski zbudowany został w
okolicach dzisiejszych ruin zamku, można ten wybór ocenić jako bardzo trafny. Okolica
miasta jest bardzo urozmaicona, ogarniająca zarówno góry, pogórza, jak i zapadłe niziny. Jest
1
M. Pilecki, „Tysiąc lat Przemyśla”, Kalendarz 1961-1965, Przemyśl 1966, s.80.
1
to efekt działania polodowcowego. W czasie ostatniego zlodowacenia, płynący w kierunku
Dniestru Prasan, wyrzeźbił szeroką dolinę, której częścią jest tzw. „Brama Przemyska”2.
Ukształtowanie terenu miało znaczny wpływ na rangę Przemyśla już od czasów
średniowiecza. Kotlina, w której leży miasto pełniła niezwykłą funkcję obronną. Topografia
okolicy miała też ogromne znaczenie dla szaty roślinnej. W lustracji starostwa przemyskiego
z 1593 roku czytamy: „W starostwie przemyskim jest lasów wielkich dosyć, tak na górach
nad rzeką Sanem, Wiarem i Strwiążem i nad innemi rzekami i potokami, w których pospolite
drzewo buk i jedlina, acz i na dolinach znajdzie drzewa nie mało”3. Takie zalesienie
zapewniało zapewne mieszkańcom różnorodne korzyści jak np. wyrąb drzew, zbieranie
owoców leśnych, korzystanie z łowów. Oprócz lasów okolice Sanu obfitowały w pastwiska i
jeziora. Położenie Przemyśla nad Sanem stwarzało mieszkańcom dogodne warunki do
rozwoju rybołówstwa. Jednak w okresie, gdy San stanowił ważną drogę handlową,
zmniejszyła się znacznie ilość ryb w rzece. W rękopisie Kazimierza Girtlera czytamy: „San
jest rzeką mało rybną, teraz tylko wylew przynosi jaki taki połów, czasem w lipcu zawadzi się
jesiotr, zwykle białe, nędzne ryby. Dziwić się należy, co się z nimi stało, gdy w roku 1542
było tu kilku rybaków opłacających się staroście za rybołówstwo na Sanie”4.
Czynnikiem nie mniej ważnym od ukształtowania terenu, mającym olbrzymi wpływ
na warunki życia jest rodzaj gleb. Położenie Przemyśla i jego okolic, mocno zróżnicowana
struktura geologiczna warunkuje występowanie różnych typów i rodzajów gleb, pośród
których dominują przede wszystkim gleby lessowe oraz pylasto-ilaste. Są one szczególnie
urodzajne i nie potrzebują intensywnego nawożenia, aby plony były obfite.
Tak więc na znaczny rozwój osadnictwa nad Sanem złożyło się kilka istotnych
czynników. Po pierwsze, dolina rzeki obfitowała w dobrej jakości trawę, stwarzając dogodne
warunki do rozwoju hodowli. Po drugie, urodzajne gleby umożliwiały rozwój rolnictwa. Nie
mniej ważnym czynnikiem były też warunki do rozwoju handlu, jakie stwarzała sama rzeka.
Rozwijało się na tych terenach szereg osad o charakterze rzemieślniczo-rolniczym i
handlowym. Można tu było sprzedać skóry, futra, miód, sól, wosk oraz inne towary kupcom
odwiedzającym Przemyśl. Biorąc pod uwagę wszystkie powyższe czynniki, opłacało się
osiedlić nad Sanem, ze względu na możliwość szybkiego wzbogacenia się.
Wpływ Sanu na stan gospodarczy Przemyśla był zarówno dodatni, jak i ujemny.
Dzięki położeniu miasta nad spławną rzeką jego mieszkańcy mogli nawiązywać rozległe
2
A. Gilewicz, J. Różański, „Ziemia Przemyska”, Kraków 1963, s.12.
A. Jabłonowski, „Polska XVI w. pod względem geograficznym i statystycznym”, tom VII, cz. II, Warszawa
1903, str. 189.
4
K. Girtler, „Pamiątka z Przemyśla”, Muzeum Ziemi Przemyskiej, rkps 56.
3
2
kontakty handlowe, które przynosiły ogromne zyski. Handel odbywał się nie tylko między
poszczególnymi miastami, ale także na skalę międzynarodową. Od lat 40. X w. Przemyśl
ogrywał bardzo ważną rolę na szlaku komunikacyjno-handlowym łączącym Pragę z
Kijowem. Wpływało to bardzo korzystanie na życie gospodarcze miasta oraz status
zamożności jego mieszkańców. Ożywienie handlu nastąpiło w XII w. Jeden w ruskich
latopisów podaje, że już w 1152 roku znajdowała się w Przemyślu pierwsza składnica
towarów5.
Najbardziej zaś rozwinięty był handel jednym z głównych bogactw ziemi
przemyskiej, którym była sól. Znaczenie Sanu jako drogi handlowej wzrosło w XV wieku.
Najważniejszymi artykułami spławu była wówczas wspomniana sól, ale także drewno, smoła,
popiół i wosk. W ówczesnym świecie transport towarów drogą wodną miał wiele zalet. Na
rzekach prawo zabraniało pobierania cła, bezpieczeństwo było większe niż na drogach, a cena
drogi wodnej znacznie niższa niż lądowej. Od XVI w. dzięki warunkom jakie stwarzał San,
Przemyśl wszedł w kontakty handlowe z Gdańskiem. I to właśnie w Przemyślu, a nie w
Gdańsku, zawierane były umowy gospodarcze łączące te dwa miasta6. Gdańszczanie więc
często odwiedzali dolinę Sanu, a nawet osiedlali się tu na stałe. Oprócz zboża i soli
wywożono z miasta mięso, łój, czy płótno. Przywożono zaś ryby, sukno, cukier, pieprz,
goździki, cynamon, czy imbir. Dzięki swej rzece Przemyślanie mieli więc możliwość
poznania smaku różnych zamorskich przypraw.
Pewnego rodzaju ożywienie gospodarcze nastąpiło na początku XIX wieku w
związku z nasileniem handlu drewnem. Wywóz drewna w tym okresie stał się tak duży, że
przekraczał niekiedy roczny przyrost. Powszechnym zjawiskiem stało się wówczas
sprzedawanie lasów na wyrąb. W skutek znacznego wytrzebienia lasów i wobec stałego
wzrostu znaczenia w komunikacji rozbudowujących się linii kolejowych, spław Sanem stracił
na znaczeniu. Należy jednak zaznaczyć, iż spławianie drewna rzeką było zdecydowanie
bardziej opłacalne niż dowożenie go samochodami do miejsc przeznaczenia 7. Od chwili
wybudowania zapory wodnej w Myczkowcach w 1956 roku przerwano spław drewna rzeką.
Wówczas, w okresie letnim, podczas sprzyjającego poziomu wody, na Sanie zaobserwować
można było jedynie pływające łodzie, służące celom rekreacyjnym.
Omawiając udział Sanu w życiu gospodarczym Przemyśla należy podkreślić, że rzeka
ta miała również ujemny wpływ na poziom gospodarczy tego miasta. San to nie tylko piękna i
„pracowita” rzeka, która pomagała miejscowej ludności podnosić swój poziom gospodarczy,
5
T. Lewicki, „Rocznik Przemyski”, tom XI, Kraków 1967, s.52
K. Arłamowski, „Stosunki społeczno-gospodarcze w Przemyślu staropolskim od końca wieku XIV do roku
1772”, Rzeszów 1976, s.308
7
R. Gecow, „Analiza spławu na rzece Sanie”, Warszawa 1955, s.71
6
3
ale także groźny żywioł, który potrafi bardzo szybko zniszczyć to, co człowiek wypracował
przez wiele lat. Od początków istnienia osady nad Sanem ludzie musieli prowadzić baczne
obserwacje jego poziomu. Wystarczyło kilkanaście dni ulewnych deszczy, a wylewał on swe
wody zatapiając położone w pobliżu tereny. Niszczył więc plony, zabierał dobytek, zatapiał
domy. W związku z tym, że brzegi owej rzeki nie były dostatecznie zabezpieczone, wylewy
powtarzały się systematycznie, niemal co roku8. Przyczyną tego były przede wszystkim
niedostatecznie zabezpieczone brzegi.
Na potwierdzenie powyższych rozważań przedstawiam fragment zapisków z „Echa
Przemyskiego” (rok 1900) : „Woda podniosła się w Sanie o 3 metry ponad poziom normalny.
W Przemyślu nad bezpieczeństwem mienia i życia czuwają trzy kompanie pionierów
pozostające w stałym pogotowiu. Szkody wyrządzone wylewem są bardzo znaczne. Fale Sanu
niosą zebrane składy opałowe, siano i wikliny przygotowane do grodzenia tam. /…/ Wylew
ten udowodnił jakie spustoszenia i klęski powoduje u nas zaniedbanie regulacji rzek.”9
Poniższa tabela zawiera zestawienie dat największych powodzi w dolinie Przemyśla
wraz z oszacowanymi wielkościami poziomu wód.
ROK
1867
1893
1900
1913
1914
1941
1948
1965
STAN
11 m.
9,3 m.
3 m.
8 m.
3,2 m.
9,55 m.
7,7 m.
8,46 m.
WODY
ponad
ponad
stan
stan
Źródło: Kroniki klęsk elementarnych.
W latach 60. w celu zapobieżenia dalszym zniszczeniom wywołanymi cyklicznymi
powodziami, wybudowano zbiorniki retencyjne w górnym biegu rzeki – w Solinie i
wspomnianych już Myczkowcach. Zgodnie z oczekiwaniami ówczesnych fachowców
zmniejszyły one wylewy o połowę. Dodatkowo w granicach Przemyśla wzmocniono brzegi
Sanu betonowymi tamami. Jednak to zabezpieczenie nie okazało się wystarczające, gdyż w
1980 roku wody rzeki kolejny raz wyrządziły wiele szkód. Opracowano więc program
„Wisła”, w którym przewidziano wiele prac na Sanie i jego dopływach. W jego ramach
zakładano regulację 118 km rzek i potoków górskich oraz wykonanie obwałowania Sanu na
8
A. Walawender, „Kronika klęsk elementarnych w Polsce i w krajach sąsiednich w latach 1450-1586, I
Zjawiska meteorologiczne i pomory, Lwów 1932, s.20
9
„Echo Przemyskie” nr 57/1900
4
odcinku 50 km. Podjęto również stosowne działania mające na celu poprawę czystości wód –
budowę oczyszczalni ścieków. Miało to bardzo ważne znaczenie, gdyż szybkie tempo
uprzemysłowienia i urbanizacji spowodowało znaczne zanieczyszczenia. Oceniając jednak
rolę, jaką spełnił San na przestrzeni dziejów w życiu gospodarczym Przemyśla, należy
stwierdzić, że mimo strat, które przynosiły częste wylewy rzeki, jest ona jak najbardziej
dodatnia.
Rozmiary niniejszej pracy nie pozwalają na szczegółowe przedstawienie wszystkich
aspektów teraźniejszej gospodarki wodnej Sanu. Jednakże ważne, z mojego punktu widzenia,
jest przedstawienie stanu czystości wód. Tak więc monitoring wód powierzchniowych polega
na pozyskiwaniu danych, dzięki którym można swobodnie przeanalizować zachodzące w
wodach procesy hydrogeochemiczne. Stwarza to możliwość dokonywania racjonalnych
wyborów i podejmowania decyzji w gospodarce wodnej, równocześnie stanowi to przywilej
prognozy zmian jakości wód. Wyniki przeprowadzonych badań podają, że San w górnym
biegu rzeki posiada wody klasy I, zaś w dalszej jego części następuje coraz większe
pogorszenie się ich jakości, na co bezpośredni wpływ mają zanieczyszczenia dostające się do
wód ze ściekami większych aglomeracji, tj. Leska, Sanoka, czy Przemyśla. Pragnę zaznaczyć,
że w porównaniu z badaniami z ubiegłych lat, zanotowano korzystne zmiany w ocenie jakości
wód. Poniżej zamieszczam tabelę przedstawiającą długość rzeki San (w km) w kolejnych
klasach czystości, według poszczególnych kryteriów badawczych.
Kryterium fizyczno-
Kryterium bakteriologiczne
Kryterium
chemiczne
I
II
III
141,1 232,4 69,9
hydrobiologiczne
NON
-
I
II
-
III
NON
131,4 258,8 53,2
I
II
323,2 27,8
III
NON
10,8
81,6
Źródło: Wyniki badań monitoringowych Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w
Rzeszowie z lat 2004-2007.
Rozważając stan jakości wód, nie sposób pominąć element, który wywiera na ich
ocenę bezpośredni wpływ. Mowa tu o zanieczyszczeniach, a dokładniej – o oczyszczalniach
ścieków, których w zlewni Sanu jest wiele. Bezpośrednio do tej rzeki odprowadzane są ścieki
z dużych biologicznych oczyszczalni m.in. w Lesku, Dynowie, Sanoku, Przemyślu,
5
Jarosławiu, Leżajsku
i wielu innych. Wody Sanu narażone są także na ścieki dużych
zakładów przemysłowych zlokalizowanych w jego pobliżu, co potwierdza poniższe
zestawienie:
Podmiot eksploatujący ujęcie wody
Nazwa źródła
Ujęcia komunalne
MPGK Sp. z o.o. w Ustrzykach Dolnych
Zbiornik Solina
na Sanie
Sanockie Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej
San
PWiK w Przemyślu
San
PWiK w Jarosławiu
San
Ujęcia przemysłowe
SZPG „Stomil Sanok” S.A
San
„Fibris” S.A Przemyśl
Wiar
Zakłady Chemiczne „Organika Sarzyna”
San
Przedsiębiorstwo Ceramiki Budowlanej „Ceramika Harasiuki” Sp. z o.o.
Tanew
Elektrownia „Stalowa Wola” S.A
San
Źródło: www.pogorzedynowskie.pl
W zlewni Sanu zlokalizowanych jest najwięcej oczyszczalni ścieków komunalnych na
Podkarpaciu, wliczając to dwie o RLM (równoważna liczba mieszkańców wyrażająca
obciążenie oczyszczalni) powyżej 100000 i aż sześć mieszczących się w przedziale 15000100000. Jednak w ostatnich latach obserwuje się zmniejszenie odprowadzanych ilości
zanieczyszczeń do Sanu, dzięki KPOŚK – Krajowy Program Oczyszczania Ścieków
Komunalnych. Program ten opracowany został w roku 2003 i obejmował 1378 aglomeracji.
Zakłada on budowę, rozbudowę lub modernizację oczyszczalni ścieków komunalnych oraz
systemów kanalizacyjnych w terminie do 2015 roku. W ramach tego projektu tylko w latach
2003-2007 powstało aż 13 nowych oczyszczalni w zlewni Sanu. Wyróżniono też w zlewni
Sanu trzy typy wód: niezagrożone, zagrożone oraz potencjalnie zagrożone. Procentowy
rozkład przedstawia się następująco:

Wody niezagrożone – 80,3 %

Wody zagrożone – 9,6 %
6

Wody potencjalnie zagrożone – 10,1 %
Ilustrację istniejących oraz planowanych oczyszczalni ścieków, a także powyższego podziału
wód przedstawia poniższa szczegółowa mapa.
Źródło: www.pogorzedynowskie.pl
Poprzez znaczne obniżenie się lustra rzeki i poziomu wody, rola Sanu istotnie
ograniczyła się i dziś sprowadza się jedynie do funkcji typowo rekreacyjnej oraz turystycznej.
Warto wspomnieć, że podejmowane są działania na rzecz przywrócenia czystości wód oraz
zachowania w jak najlepszym stanie środowiska przyrodniczego rzeki. W dniach 6-7 marca
2004 roku miała miejsce I Konferencja naukowo-techniczna pod wymownym tytułem
„Błękitny San”. Liczni uczestnicy wypracowali wspólne stanowiska i postulaty dotyczące
ochrony zlewni wód Sanu. Są to między innymi działania mające na celu przede wszystkim
7
pozyskanie środków finansowych na realizację przedsięwzięć i programów, a konkretniej:
„rozbudowy systemów wodociągowych, budowy systemów odprowadzania i oczyszczania
ścieków, zagospodarowania odpadów komunalnych, doskonalenia metod i sposobów
eksploatacji systemów ochrony środowiska”. Konferencja ta zapoczątkowała spotkania tego
typu organizowane cyklicznie, w których udział biorą przedstawiciele środowisk naukowych,
nie tylko z terenów Podkarpacia. Istotnym faktem jest, że w ramach tej konferencji ma
miejsce pobór próbek wody z rzeki San w celu przeprowadzenia badań fizyko-chemicznych
przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska.
Obecnie na przemyskiej rzece przebiega szlak „Błękitny San”, w granicach którego
organizowane są różnego rodzaju imprezy tj. spływy kajakowe, czy dni flisactwa, oraz
funkcjonuje kąpielisko. Dodatkowo Strategia Rozwoju Powiatu Przemyskiego na lata 20042013 zawiera zapis traktujący o wspieraniu działań na rzecz poszerzenia liczby łowisk
wędkarskich. Według powyższego dokumentu istotne jest również tworzenie warunków do
rozwoju małej gastronomii, bazy noclegowej i rekreacyjnej w obrębie doliny Sanu. Nieco
więcej konkretnych informacji i założeń przydatnych przy wskazaniu dzisiejszej roli
omawianej rzeki zawiera Strategia Rozwoju Turystyki Dla Miasta Przemyśla na lata 20082015. Według niej ma zostać stworzony Park Sportowo-Rekreacyjny, przekształcony później
we Wschodnie Centrum Turystyki i Rekreacji w Przemyślu, co ma znaczenie nie tylko
lokalne, ale także ponadregionalne. Rzeka San ma mieć zaprojektowaną trasę spływów
kajakowych, projekt przewiduje także budowę bulwarów i przystani, „ścieżek zdrowia”,
różnego rodzaju boisk w celu propagowania idei sportu oraz sieci infrastruktury technicznej,
tj. wodno-kanalizacyjnej, energetycznej i teletechnicznej. Zaznaczono, iż realizacja
zamierzonych celów będzie miała znaczący wpływ na polepszenie koniunktury usług i handlu
oraz przyczyni się do ożywienia gospodarczego miasta oraz regionu, głównie poprzez
stworzenie nowych miejsc pracy oraz zwiększenie ruchu turystycznego.
Rozważając zagadnienie gospodarki wodnej Sanu, nasuwa się pewna refleksja.
Mianowicie, w przeszłości rzeka ta miała ogromny wpływ na poziom życia i zamożności
miejscowej ludności; dawała jej możliwości wzbogacania się, wyznaczała sam tryb życia,
uzależniała od siebie ludzi, czyniąc ich sobie poddanymi. Dziś, jej istnienie oparte jest na
działalności człowieka. To on znacząco na nią wpływa, zarówno w przedstawionych wyżej
pozytywnych, jak i negatywnych aspektach.
8
Bibliografia
1. ARŁAMOWSKI Kazimierz. Dzieje Przemyśla w świetle dokumentów archiwalnych.
W: Tysiąc lat Przemyśla, Kalendarz 1961- 1965, Przemyśl 1961.
2. Echo Przemyskie. Nr 57/1900.
3. GECOW Romuald. Analiza spławu na rzece Sanie, W: Sylwan, RXCIX, z.1,
Warszawa 1955.
4. GILEWICZ Aleksy, RÓŻAŃSKI Jan, Ziemia Przemyska, Kraków 1963, s.12.
5. GIRTLER Kazimierz. Pamiątka z Przemyśla, rękopis 56, Muzeum Ziemi
Przemyskiej.
6. JABŁONOWSKI Aleksander.
Polska XVI w. pod względem geograficznym i
statystycznym, t. VII, cz. II, Warszawa 1903.
7. LEWICKI Tadeusz. Rocznik Przemyski, tom XI, Kraków 1967, s. 52.
8. PILECKI Marian. Skąd pochodzi nazwa San, W: Tysiąc lat Przemyśla, Kalendarz
1961-1965, Przemyśl 1961.
9. Strategia Rozwoju Powiatu Przemyskiego na lata 2004-2013
10. Strategia Rozwoju Turystyki Dla Miasta Przemyśla na lata 2008-2015
11. WALAWENDER Antoni. Kronika klęsk elementarnych w Polsce i w krajach
sąsiednich w latach 1450-1586, cz. I , Lwów 1932.
12. www.archiwum.dynow.pl
13. www.biblioteka.sanok.pl
14. www.kzgw.gov.pl
15. www.pogorzedynowskie.pl
9
10