wpływ czynników afektywnych na funkcjonowanie w obszarze teorii

Anna Cwojdzińska
Studentka III roku
Interdyscyplinarne Studia Doktoranckie
Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej
Warszawa
WPŁYW CZYNNIKÓW AFEKTYWNYCH NA FUNKCJONOWANIE W
OBSZARZE TEORII UMYSŁU
Koncepcja pracy doktorskiej
Pod kierunkiem
dr hab. n.med. Filipa Rybakowskiego, prof. SWPS
Warszawa 2014
Słowa kluczowe: teoria umysłu, nastrój, depresja, osobowość
1. WPROWADZENIE
Umiejętność tworzenia teorii umysłu (Theory of Mind, ToM) jest jednym z kluczowych
elementów poznania społecznego i najczęściej jest definiowana, jako zdolność do rozumienia oraz
wnioskowania o stanach innych osób. Jeżeli przyjąć założenie, że tworzenie teorii umysłu jest procesem
poznawczym polegającym na tworzeniu i weryfikacji hipotez dotyczących świata społecznego to
można się zastanawiać czy i w jaki sposób wpływają na ten proces czynniki emocjonalne. Wiadomo, że
pozytywny nastrój uruchamia strategie oparte na swobodnej eksploracji możliwych rozwiązań, podczas
gdy nastrój negatywny wspomaga myślenie zorientowane na szczegóły i mające na celu wypracowanie
konkretnego rozwiązania (Davis, 2009).
Zakładając, że wnioskowanie o stanach innych jest zbliżone do rozwiązywania problemów nie
zanurzonych w świecie społecznym to emocje mogą moderować ten proces. Wydaje się, że należy brać
tu jednak pod uwagę także fakt występowania u danej osoby cech psychopatologii w obszarze
funkcjonowania emocjonalnego lub ich brak. Iarocci i współpracownicy (2007) wskazują, że niskie
kompetencje społeczne w pewnych ekstremalnych grupach (np. wśród pacjentów z autyzmem) mogą
mieć inną etiologię niż podobne trudności w tzw. normalnej populacji. W przypadku osób z depresją
mamy być może do czynienia z mniej nasilonym zaburzeniem funkcjonowania społecznego, nie
zmienia to jednak faktu, że nawet w remisji osoby te często poznawczo, a w konsekwencji społecznie,
funkcjonują odmiennie niż osoby zdrowe. Pewnym potwierdzeniem tego faktu mogą być rezultaty
uzyskane przez Inoue, Yamada, i Kanba (2006) sugerujące, że istnienie deficytu w zakresie ToM może
być czynnikiem ryzyka nawrotu depresji.
Badania nad funkcjonowaniem w obrębie ToM osób z zaburzeniami afektywnymi skupiają się
na badaniach z udziałem osób z rozpoznaniem depresji oraz chorobą afektywną dwubiegunową
(CHAD). Istnieją także doniesienia dotyczące nieprawidłowości w obrębie tworzenia teorii umysłu i
osób z dysforią (Cusi i in., 2012). Jednak jeśli przyjrzeć się bliżej wynikom badań to rzucają się w oczy
to znaczne rozbieżności.
W przypadku depresji mamy do czynienia z pełnym spektrum wyników. Od sytuacji, w których
dane wskazują, że osoby z subkliniczną depresją lub w remisji okazują się być skuteczniejsze w
zadaniach ToM niż osoby zdrowe bez historii depresji (Harkness, Washburn, Theriault, Lee i Sabbagh,
2011 - co potencjalnie byłoby spójne z wynikami badań z udziałem osób zdrowych; por. Converse, Lin,
Keysar i Epley, 2008) po wyniki jednoznacznie wskazujące na nieprawidłowy sposób funkcjonowania
w sytuacjach społecznych, przy czym te nieprawidłowości są obecne zarówno w aktywnej fazie
choroby, jak i w remisji (np. Wang, Wang, Chen, Zhu i Wang, 2008). Dane dotyczące istnienia
nieprawidłowości pochodzą nie tylko z badań z wykorzystaniem standaryzowanych narzędzi
badawczych - również samoopis i narracje osób z depresją wskazują na braki w mentalizowaniu
dotyczącym stanów afektywnych, emocji, oceny intencji i przesłanek do działania (Werden, Elikann,
Linster, Dykierek i Berger, 2008). Pewnym wyjaśnieniem dla tego stanu rzeczy mogą być wyniki
uzyskane przez Cusi i współpracowników (2013), wiążące stopień nasilenia nieprawidłowości w
obrębie ToM z nasileniem objawów. Wynik ten wydaje się szczególnie cenny, z uwagi na fakt, że
badanie było przeprowadzone z udziałem osób nie stosujących terapii farmakologicznej (wiadomo, że u
osób zdrowych benzodiazepiny pogarszają rozpoznawanie ludzkiej ekspresji (Martino i in., 2011),
podobny efekt może mieć miejsce w przypadku osób z zaburzeniami afektywnymi).
W obliczu dużej rozbieżności danych trudno jest ocenić wpływ nastroju na tworzenie ToM w
przypadku osób z zaburzeniami afektywnymi, zwłaszcza, że istnieje duże prawdopodobieństwo, że
nieprawidłowości mają związek raczej z upośledzeniem w obrębie funkcji wykonawczych, których rola
w procesie teorii umysłu raczej nie podlega dyskusji (Ahmed i Miller, 2011) i charakterystyką
funkcjonowania poznawczego pacjentów z takim rozpoznaniem (por. Murrough, Iacoviello,
Neumeister, Charney i Iosifescu, 2011). Jeżeli zatem mielibyśmy rozpatrywać potencjalny wpływ
czynników emocjonalnych na tworzenie ToM to należy wziąć pod uwagę, że nieustanne tworzenie oraz
testowanie dotyczących świata społecznego wymaga znacznego zaangażowania wielu procesów
poznawczych, w tym funkcji wykonawczych, kluczowych dla prawidłowego funkcjonowania ToM
(Carlson, Moses i Claxton, 2004; Fahie i Symons, 2003; Lin, Keysar i Epley, 2010; Maehara i Saito,
2011; van der Meer, Groenewold, Nolen, Pijnenborg i Aleman, 2011). Warto także pamiętać, jak
wskazuje Davis (2009), że w zakresie wpływu nastroju na proces rozwiązywania problemów istotne
jest natężenie nastroju.
Wpływ nastroju na wykonanie w zakresie ToM może zależeć od indywidualnych cech osoby typ osobowości badanego może różnicować nie tylko podatność na indukcję nastroju, ale jest także
potencjalnie ważnym czynnikiem dodatkowo wpływającym na ToM (istnieje powszechne przekonanie,
że ekstrawertycy lepiej radzą sobie w sytuacjach społecznych, istnieje więc prawdopodobieństwo, że
lepiej funkcjonują w obrębie teorii umysłu). Wpływ nastroju zależy także od struktury sytuacji, w której
osoba się znajduje. Samo zaburzenie może tworzyć kontekst, uniemożliwiający skuteczne tworzenie
teorii na temat stanów innych, np. kompotenta lękowa towarzysząca wielu rodzajom zaburzeń zakłóca
funkcjonowanie poznawcze, usztywniając je i często kierując uwagę osoby raczej na jej własne stany
niż otoczenie społeczne (por. Lee, Harkness, Sabbagh i Jacobson, 2005).
2. CEL BADANIA
2.1. Główny problem badawczy
Główny problem badawczy proponowanej pracy doktorskiej brzmi następująco:
1. Od jakich czynników zależy wpływ nastroju na funkcjonowanie w obszarze teorii umysłu?
2.2. Hipotezy badawcze
Na pytanie badawcze odpowiadają następujące hipotezy:
Hipoteza 1. Charakter wpływu na funkcjonowanie w obszarze teorii umysłu będzie zależny od tego, czy
mamy do czynienia z osobą zdrową czy też osobą przejawiającą zaburzenia afektywne (depresję).
Hipoteza sformułowana na podstawie literatury przedmiotu (Wang, Wang, Chen, Zhu i Wang, 2008,
Werden, Elikann, Linster, Dykierek i Berger, 2008).
Hipoteza 1.1.Ogólnie osoby z depresją będą funkcjonowały w obszarze teorii umysłu gorzej niż
osoby zdrowe. Hipoteza sformułowana na podstawie literatury przedmiotu (Kerestes i in., 2012;
Leppänen, Milders, Bell, Terriere i Hietanen, 2004; Wang, Wang, Chen, Zhu i Wang, 2008, Werden,
Elikann, Linster, Dykierek i Berger, 2008).
Hipoteza 1.2. Lekko obniżony nastrój będzie wpływał pozytywnie na funkcjonowanie w obszarze
teorii umysłu u osób zdrowych. Hipoteza sformułowana na podstawie literatury przedmiotu
(Converse, Lin, Keysar i Epley, 2008; Harkness, Washburn, Theriault, Lee i Sabbagh, 2011).
Hipoteza 1.3. Poprawa nastroju osób z depresją w wyniku indukcji pozytywnego nastroju wpłynie
pozytywnie na funkcjonowanie w obszarze teorii umysłu. Hipoteza sformułowana na podstawie
literatury przedmiotu (Harkness, Washburn, Theriault, Lee i Sabbagh, 2011).
Hipoteza 2. Funkcjonowanie w obszarze ToM będzie zależne cech osobowości.
Hipoteza 2.1.Wysoka skłonność do reagowania negatywnym afektem oraz wysokie wyniki w
skalach neurotyzmu i SMUTKU, GNIEWU, STRACHU będą związane z gorszym poziomem
wykonania w obszarze ToM. Hipoteza sformułowana na podstawie literatury przedmiotu (Lane i in.,
2013).
Hipoteza 2.2.Cechami, które pozytywnie będą wpływały na proces tworzenia umysłu będą te, które
są powiązane z towarzyskością, nastawieniem prospołecznym i otwartością na doświadczenie.
Hipoteza sformułowana na podstawie literatury przedmiotu (Nettle i Liddle, 2008).
Hipoteza 3. Ogólnie wpływ pobudzenia emocjonalnego na tworzenie teorii umysłu będzie zgodny z
prawem Yerkesa – Dodsona. Hipoteza sformułowana na podstawie literatury przedmiotu (Davis, 2009)
Hipoteza 4. Wykonanie w obszarze ToM będzie powiązane ze sprawnością w obszarze funkcji
wykonawczych. Hipoteza sformułowana na podstawie literatury przedmiotu (Carlson, Moses i Claxton,
2004; Fahie i Symons, 2003; Lin, Keysar i Epley, 2010; Maehara i Saito, 2011; Preiss i in., 2009;
Vanderhasselt i De Raedt, 2009; van der Meer, Groenewold, Nolen, Pijnenborg i Aleman, 2011).
3. METODA
3.1. Plan badania
Opisywany projekt badawczy zakłada indukowanie nastroju u każdej z osób badanych, a
następnie badanie wykonania w zakresie funkcji ToM. Procedura, która zostanie wykorzystana w
badaniu służy do stworzenia warunków eksperymentalnych, w których badany będzie odczuwał jeden z
trzech pożądanych rodzajów nastroju (pozytywny, negatywny lub neutralny – warunki placebo).
Wywołany nastrój utrzymuje się do jednej godziny od zakończenia indukcji. Grupy badawcze składać
będą się z osób zdrowych i osób z depresją.
Wszyscy badani jednokrotnie będą testowani za pomocą Testu Sortowania Kart z Wisconsin,
skal osobowości NEO – FFI i Neuroafektywną Skalą Osobowości (Affective Neuroscience Personality
Scale, ANPS) oraz Skalą LEIDS – R (Leiden Index of Depression Sensitivity - Revised). Przed każdą z
indukcji aktualny stan emocjonalny osób badanych zostanie oceniony za pomocą Skali Depresji Becka
(Beck Depression Inventory, BDI) oraz Skali Uczuć Pozytywnych i Negatywnych (SUPIN). Następnie
po każdej z indukcji osoby badane będą oceniać nastrój oraz wykonywać Test Oczy (Reading Mind in
the Eyes Test) oraz Test Twarze (Faces Test). Każdorazowo badacz odbędzie rozmowę z badanym
dotyczącą jego aktualnego samopoczucia, odpowie na pytania i wątpliwości, jeśli takie się pojawią.
Będzie to jednocześnie okazja do zebrania dodatkowych danych, co powinno dodatkowo ułatwić
wyrównanie stanu emocjonalnego poprzez odwrócenie uwagi. Jeśli będzie to konieczne, zwłaszcza w
przypadku warunków indukcji nastroju negatywnego, badanemu zostanie udzielone dodatkowe
wsparcie psychologiczne. Badany nie opuści miejsca odbywania się badania, dopóki badacz nie uzyska
pewności, że stan emocjonalny badanego jest wyrównany. Plan badania został zeprezentowany na ryc.
1.
Zaproszenie na badanie. Zbieranie zgłoszeń osób chętnych do udziału.
Kontakt mailowy lub telefoniczny.
Udzielenie
informacji
o
Brak zgody na udział w badaniu.
badaniu.
Zgoda na udział.
Kryteria wykluczenia:
Pierwsze spotkanie

wywiad/dane metryczkowe

kliniczna ocena stanu psychicznego

WCST, ANPS, NEO – FFI, LEIDS - R

zaburzenia psychiczne (inne niż depresja)

w przypadku osób z depresją – brak opieki
specjalisty

zamiar samobójczy

aktualna w sytuacja silnego stresu lub
żałoby

leki i/lub inne substancje mogących
wpływać na ich funkcjonowanie psychiczne

urazy mózgu

choroby somatyczne mogące mieć wpływ
na funkcjonowanie poznawcze lub
Grupa kliniczna
Grupa kontrolna
emocjonalne.
Randomizacja
Ocena stanu psychicznego - SUPIN + BDI
Ocena stanu psychicznego - SUPIN + BDI
Ocena stanu psychicznego - SUPIN + BDI
INDUKCJA „+”
INDUKCJA „—”
INDUKCJA „placebo”
Test Oczy + Test Twarze
Test Oczy + Test Twarze
Test Oczy + Test Twarze
Rozmowa wyprowadzająca z badania
Rozmowa wyprowadzająca z badania
Rozmowa wyprowadzająca z badania
Ryc. 1. Prezentacja planu badawczego.
3.2. Uczestnicy
3.2.1. Grupa kontrolna
Zastosowane zostaną następujące kryteria włączenia do grupy kontrolnej: osoby dorosłe,
kobiety i mężczyźni w wieku od 18 do 60 roku życia, które nie cierpią ani nie cierpiały w przeszłości na
zaburzenia psychiczne, nie pozostają także aktualnie w sytuacji silnego stresu lub żałoby, ani nie
zażywają leków i/lub innych substancji mogących wpływać na ich funkcjonowanie psychiczne.
Planowana liczebność to 90 osób (30 w każdym warunku eksperymentalnym).
Kryteria wykluczenia są następujące: wykluczone są osoby, które cierpią na zaburzenia
psychiczne, pozostają aktualnie w sytuacji silnego stresu lub żałoby, zażywają leki i/lub innych
substancje mogące wpływać na ich funkcjonowanie psychiczne, a także osoby, które doznały w
przeszłości urazu mózgu oraz cierpią na choroby somatyczne mogące mieć wpływ na ich
funkcjonowanie poznawcze lub emocjonalne.
3.2.2. Grupa kliniczna
Zastosowane zostaną następujące kryteria włączenia do grupy klinicznej: osoby dorosłe,
kobiety i mężczyźni w wieku od 18 do 60 roku życia, które aktualnie posiadają rozpoznanie epizodu
depresji (kategorie F32, F33, F34, F38 i F39 wg ICD – 10). Osoby te muszą pozostawać pod opieką
specjalisty od co najmniej trzech miesięcy i ich stan musi być stabilny. Osoby hospitalizowane mogą
uczestniczyć w badaniu jeśli ich stan jest stabilny i mają za sobą przynajmniej 2/3 planowanego okresu
hospitalizacji. Konieczna jest zgoda lekarza prowadzącego. Planowana liczebność to 90 osób (30 w
każdym warunku eksperymentalnym).
Kryteria wykluczenia są następujące: wykluczone są osoby nie pozostające pod opieką
specjalistyczną oraz zgłaszające aktualnie zamiar samobójczy, a także osoby, u których depresja ma
związek z zażywaniem środków psychoaktywnych oraz sytuacją żałoby. Wykluczone są osoby, które
doznały w przeszłości urazu mózgu lub cierpią dodatkowo na choroby somatyczne, mogące mieć
wpływ na funkcjonowanie poznawcze lub emocjonalne.
3.3. Rekrutacja osób badanych
Osoby badane będą rekrutowane za pomocą ogłoszeń na uczelniach wyższych oraz w
ośrodkach i przychodniach podstawowej opieki zdrowotnej oraz poradniach zdrowia psychicznego i
szpitalach.
3.4. Randomizacja
Przydział do grupy klinicznej i kontrolnej odbywać się będzie w sposób celowy, zgodnie z
kryteriami włączenia/wyłączenia. Przydział do konkretnych warunków eksperymentalnych będzie
losowy (kwadrat łaciński).
3.5. Miary
1. Kwestionariusz NEO – FFI Costy i McCrae (Zawadzki, Strelau, Szczepaniak i Śliwińska,
2010), składający się z 60 pytań rozróżnionych na pięć skal – Neurotyczność, Ekstrawersja,
Otwartość na doświadczenie, Ugodowość i Sumienność – do których badany ustosunkowuje się
na pięciostopniowej skali Likerta (od „Zdecydowanie się nie zgadzam” do „Zdecydowania się
zgadzam”). Skala ta jest operacjonalizacją pięcioczynnikowego modelu osobowości.
2. Neuroafektywna Skali Osobowości (Affective Neuroscience Personality Scale, ANPS) (Davis i
Panksepp, 2011). Skala oparta jest na koncepcji J. Pankseppa, wg której sześć podstawowych
systemów emocjonalnych, zlokalizowanych w obszarach podkorowych mózgu ma kluczowe
znaczenie dla rozwoju osobowości człowieka. Wymienianymi przez Pankseppa systemami są
POSZUKIWANIE (SEEKING), GNIEW (ANGER), STRACH (FEAR), OPIEKA (CARE),
SMUTEK (SADNESS) oraz ZABAWA (PLAY). Pełna anglojęzyczna wersja skali wraz z
kluczem odpowiedzi została opublikowana w 2011 roku (Davis i Panksepp, 2011) i jest
bezpłatnie dostępna dla zastosowań naukowych oraz terapeutycznych. Wersja polska
wykorzystana w badaniu została wykonana po poinformowaniu autorów oryginalnego
kwestionariusza. Wykazano jej trafność oraz rzetelność w przeprowadzonych badaniach
własnych.
3. Skala LEIDS – R. Narzędzie to jest polskim tłumaczeniem kwestionariusza LEIDS – R (Leiden
Index of Depression Sensitivity), stworzonego przez Willema Van der Doesa (2002).
Kwestionariusz bada reaktywność poznawczą na nieprzyjemne wydarzenia życiowe oraz
negatywne emocje. Wykazana została moc predykcyjna oryginalnej wersji kwestionariusza w
zakresie określenia prawdopodobieństwa trwania i nawrotu depresji (Brockmeyer i wsp., 2011;
del Palacio-González i Clark 2013; Kruijt i wsp., 2013; Moulds i wsp., 2008; Van der Does,
2002). Ma on postać listy 34 twierdzeń, do których osoba badana ustosunkowuje się na
pięciopunktowej skali.
4. Skala Depresji Becka to samoopisowa skala pozwalająca na określenie nasilenia objawów
depresji. Składa się z 21 pytań, z których każde ma cztery możliwe warianty odpowiedzi,
punktowane od 0 do 3 w zależności od opisywanej przez nie intensywności objawów.
5. Skala Uczuć Pozytywnych i Negatywnych jest polską adaptacją skali PANAS Davida Watsona
i Lee Anny Clark (Brzozowski, 2010). Służy do pomiaru nasilenia negatywnych i pozytywnych
emocji. Ma cztery różne wersje. Dwie z nich (krótsza - obejmująca 20 pozycji i dłuższa zawierająca 30 pozycji) przeznaczone są do mierzenia aktualnych stanów emocjonalnych (S20
i S30). Dwie pozostałe, dotyczą stałych cech afektywnych (C20 i C30). Każda wersja ma
postać listy przymiotników. Badany ocenia w skali od 1 do 5 stopień, w jakim przymiotniki te
określają jego stan aktualny (wersja S) lub to, jak się czuje zazwyczaj (wersje C). W
opisywanym badaniu zostanie zastosowana wersja S30.
6. Test Twarze składa się z 20 plansz prezentujących zdjęcia kobiety przyjmującej różne wyrazy
twarzy. Każde ze zdjęć opisane jest dwoma określeniami, z których osoba badana ma za
zadanie wybrać właściwie. Test jest miarą ToM (Baron-Cohen, Jolliffe, Mortimore i Robertson,
1997).
7. Test Oczy składa się z 35 plansz przedstawiających zdjęcia obszaru oczu (oprawy oczu) kobiet
i mężczyzn wraz z czterema określeniami. Zadaniem osoby badanej jest wybór właściwego
określenia, nazwy wyrazu oczu. Test jest miarą ToM (Baron-Cohen, Jolliffe, Mortimore i M.
Robertson, 1997).
8. Test Sortowania Kart z Wisconsin (Wisconsin Card Sorting Test, WCST) służy do pomiaru
funkcji wykonawczych rozumianych jako funkcje nadzorcze, kontrolujące i kierujące
poznawczą aktywnością człowieka. WCST składa się z dwóch talii liczących po 64 karty.
Zadanie osoby badanej polega na dopasowaniu każdej karty z talii do jednej z czterech kart
wzorcowych. Badany musi sam określić regułę sortowania, wykorzystując otrzymywaną po
każdej reakcji informację, czy jego odpowiedź była dobra, czy zła.
3.6. Metody statystyczne
Opracowanie statystyczne danych zostanie wykonane za pomocą pakietu statystycznego SPSS.
Analizowane będą różnice między grupami kliniczną i kontrolną oraz między poszczególnymi
warunkami eksperymentalnymi dla każdej z grup oraz między grupami (analiza wariancji ANOVA,
testy post-hoc). Zastosowany zostanie współczynnik d Cohena dla oceny siły efektu. Badane będą także
korelacje za pomocą współczynnika r – Pearsona. Sposób obchodzenia się z brakującymi danymi
zostanie określony po zakończeniu fazy rekrutacji do badania.
4. DYSKUSJA
W jedynym przeprowadzonym do tej pory badaniu dotyczącym wpływu zarówno pozytywnego,
jak i negatywnego nastroju na tworzenie teorii umysłu z udziałem osób zdrowych, bez cech
psychopatologii (Converse, Lin, Keysar i Epley, 2008) badacze poczynili założenie, że tworzenie ToM
jest procesem poznawczym nastawionym na konkretny cel, na znalezienie rozwiązania, w związku z
czym nastrój obniżony (w ich eksperymencie smutek), jako promujący systematyczne i celowe
przetwarzanie powinien facylitować wykorzystywanie wiedzy o stanach innych. Tak też się stało –
osoby doświadczające pozytywnego nastroju były znacząco mniej skłonne do wnioskowania na temat
stanów innych i korzystania z tej wiedzy w ramach realizacji zadania eksperymentalnego.
Osoby będące w dobrym nastroju wykazują większą tendencję do polegania na własnych,
egocentrycznych przekonaniach, także częściej posługują się stereotypami, natomiast osoby
doświadczające smutku wnioskują o stanach innych w sposób bardziej celowy. Nie oznacza to, że
osoby zadowolone w sposób nieprawidłowy tworzą teorie umysłu, choć ich stan może wpływać na
jakość dokonywanych przez nich ocen, podobnie jednak tą ocenę może modyfikować kontekst. Nie
zawsze muszą także być skupione na sobie, nie zmienia to jednak faktu, że zadowolenie (w
przeciwieństwie do nastroju neutralnego, a zdaniem Converse i współpracowników (2008) także
negatywnego) zwiększa prawdopodobieństwo myślenia stereotypowego. Natomiast nastrój negatywny,
tutaj smutek, wzmacnia tendencję do indywidualizowania informacji na temat innych, a więc i do
skuteczniejszego tworzenia właściwych hipotez dotyczących ich stanów wewnętrznych.
Zgodnie z moją wiedzą planowanie badanie doktorskie to pierwsze badanie funkcjonowania w
obszarze ToM z udziałem dorosłych osób z depresją, w którym zostanie zastosowana indukcja nastroju
negatywnego. W większości badań zakłada się, że osoby z depresją mają w trakcie badania gorszy
nastrój niż osoby zdrowe, a wyniki wskazujące na gorsze wykonanie w obszarze ToM wyjaśnia się
właśnie obniżonym nastrojem oraz deficytami funkcji wykonawczych. Chciałabym kontrolować
zmienną nastroju, poprzez poddanie wszystkich badanych indukcji, ponieważ uważam, że założenie
powyższe może nie być do końca uzasadnione. Zwłaszcza w niektórych formach zaburzeń
depresyjnych oraz u pacjentów w trakcie terapii farmakologicznej. Jak słusznie zauważają Bylsma i
współpracownicy (2008), kryterium diagnostycznym dla depresji są długotrwałe (trwające co najmniej
2 tygodnie) zmiany w odczuwanym nastroju (anhedonia, ciągły smutek), ale nie w zakresie emocji.
Nastrój to pewne tło afektywne i jako taki, w przypadku osób z depresją, w określony sposób
modyfikuje prawdopodobieństwo odczuwania pewnych emocji, co nie oznacza, że wpływa na emocje
bezpośrednio. Dopiero mając pewność co do stanu emocjonalnego osoby można badać wpływ nastroju
oraz emocji na jej funkcjonowanie, samo rozpoznanie jest tu niewystarczające. Z podobnego założenia
wyszli David Pagliaccio i współpracownicy (2012) badając wpływ indukcji nastroju (pozytywnego i
negatywnego) na aktywność mózgu u dzieci z depresją. W momencie, gdy zamierzamy zbadać wpływ
emocji lub nastroju na aktywność mózgu lub daną funkcję psychiczną (co w sumie sprowadza się do
jednego, bo przecież każda aktywność psychiczna jest jednocześnie określoną aktywnością mózgu)
musimy być pewni, że w momencie wykonywania zadania eksperymentalnego osoba znajduje się w
pożądanym przez nas stanie. W tym rozumieniu, depresja, jako jednostka diagnostyczna jest
określeniem pewnej w miarę stałej (bo utrzymującej się często miesiącami) cechy pacjenta czy osoby
badanej. Nastrój i/lub emocja zawsze są mniej lub bardziej chwilowym stanem, w jakim dany człowiek
się znajduje lub w jaki chcemy go wprowadzić. Nawet osoby w głębokiej depresji mają lepsze i gorsze
dni – polegając jedynie na rozpoznaniu przypisanym osobie nie znamy jej aktualnego stanu
emocjonalnego, a wnioskowanie na tej podstawie o stałym, jednostajnie zdecydowanie złym
samopoczuciu jest nadużyciem, które wynika ze zdecydowanego uproszczenia stanu rzeczy.
Dodatkowo wykorzystanie testów ToM, które w niewielkim stopniu angażują funkcje wykonawcze, a
w dużej mierze opierają się na aktywności obszarów powiązanych z funkcjonowaniem emocjonalnym,
powinno pozwolić na kontrolę wpływu zdolności poznawczych badanego i uwidocznić wpływ
czynników afektywnych.
Ograniczeniem badania jest brak możliwości sprawdzenia czy osoby zdrowe i osoby z depresją
inaczej przetwarzają bodźce społeczne i emocjonalne. Jakościowa analiza reakcji na poszczególne
bodźce testowe czy analiza błędów powinny pozwolić na wykrycie pewnych tendencji, jeśli takie
zaistnieją.
UWAGI
Projekt badania uzyskał pozytywną opinię Komisji ds. Etyki Badań Empirycznych z Udziałem Ludzi,
jako Osób Badanych SWPS (wniosek nr 1/I/14-15, opinia nr 9/2014, wydana w dniu 4.11.2014).
PIŚMIENNICTWO
Ahmed, F. S., i Stephen Miller, L. (2011). Executive function mechanisms of theory of mind. Journal of Autism
and Developmental Disorders, 41(5), 667–78. doi:10.1007/s10803-010-1087-7
Baron-Cohen, S., Jolliffe, T., Mortimore, C.i Robertson, M. (1997); Autism Research Centre, University of
Cambridge, UK; (Journal of Child Psychology and Psychiatry 38(7):813-822)
Brockmeyer, T., Pfeiffer, N., Grosse Holtforth, M., Zimmermann, J., Kämmerer, A., Friederich, H.-C., i Bents, H.
(2011). Mood Regulation and Cognitive Reactivity in Depression Vulnerability. Cognitive Therapy and
Research, 36(6), 634–642. doi:10.1007/s10608-011-9406-7
Brzozowski, P. (2010) Skala Uczuć Pozytywnych i Negatywnych. Polska adaptacja skali PANAS Davida Watsona
i Lee Anny Clark. Podręcznik. Pracownia Testów Psychologicznych PTP, Warszawa
Bylsma, L. M., Morris, B. H., i Rottenberg, J. (2008). A meta-analysis of emotional reactivity in major depressive
disorder. Clinical Psychology Review, 28(4), 676–91. doi:10.1016/j.cpr.2007.10.001
Carlson, S. M., Moses, L. J., i Claxton, L. J. (2004). Individual differences in executive functioning and theory of
mind: An investigation of inhibitory control and planning ability. Journal of Experimental Child
Psychology, 87(4), 299–319. doi:10.1016/j.jecp.2004.01.002
Converse, B. a, Lin, S., Keysar, B., i Epley, N. (2008). In the mood to get over yourself: mood affects theory-ofmind use. Emotion (Washington, D.C.), 8(5), 725–30. doi:10.1037/a0013283
Cusi, A. M., Macqueen, G. M., i McKinnon, M. C. (2012). Patients with bipolar disorder show impaired
performance on complex tests of social cognition. Psychiatry Research, 200(2-3), 258–64.
doi:10.1016/j.psychres.2012.06.021
Cusi, A. M., Nazarov, A., Macqueen, G. M., i McKinnon, M. C. (2013). Theory of mind deficits in patients with
mild symptoms of major depressive disorder. Psychiatry Research, 210(2), 672–4.
doi:10.1016/j.psychres.2013.06.018
Davis M.A. (2009) Understanding the relationship between mood and creativity: A meta-analysis. Organizational
Behavior and Human Decision Processes, 108, 25 – 38.
Davis, K. L., i Panksepp, J. (2011). The brain’s emotional foundations of human personality and the Affective
Neuroscience Personality Scales. Neuroscience and Biobehavioral Reviews, 35(9), 1946–58.
doi:10.1016/j.neubiorev.2011.04.004
Del Palacio-González, A., i Clark, D. a. (2013). Cognitive Specificity in Fear and Sad Affect: An Investigation of
Emotional Reactivity and Recovery from Experimental Mood Induction. Cognitive Therapy and Research.
doi:10.1007/s10608-013-9592-6
Fahie, C. M., i Symons, D. K. (2003). Executive functioning and theory of mind in children clinically referred for
attention and behavior problems. Journal of Applied Developmental Psychology, 24(1), 51–73.
doi:10.1016/S0193-3973(03)00024-8
Harkness, K. L., Washburn, D., Theriault, J. E., Lee, L., i Sabbagh, M. A. (2011). Maternal history of depression
is associated with enhanced theory of mind in depressed and nondepressed adult women. Psychiatry
Research, 189(1), 91–6
Iarocci, G., Yager, J., i Elfers, T. (2007). What gene-environment interactions can tell us about social competence
in typical and atypical populations. Brain and Cognition, 65(1), 112–27. doi:10.1016/j.bandc.2007.01.008
Inoue, Y., Yamada, K., i Kanba, S. (2006). Deficit in theory of mind is a risk for relapse of major depression.
Journal of Affective Disorders, 95(1-3), 125–7. doi:10.1016/j.jad.2006.04.018
Joormann, J., Yoon, K. L., i Zetsche, U. (2007). Cognitive inhibition in depression. Applied and Preventive
Psychology, 12(3), 128–139. doi:10.1016/j.appsy.2007.09.002
Kerestes, R., Bhagwagar, Z., Nathan, P. J., Meda, S. a, Ladouceur, C. D., Maloney, K., … Blumberg, H. P.
(2012). Prefrontal cortical response to emotional faces in individuals with major depressive disorder in
remission. Psychiatry Research, 202(1), 30–7. doi:10.1016/j.pscychresns.2011.11.004
Kruijt, A.-W., Antypa, N., Booij, L., de Jong, P. J., Glashouwer, K., Penninx, B. W. J. H., i Van der Does, W.
(2013). Cognitive reactivity, implicit associations, and the incidence of depression: a two-year prospective
study. PloS One, 8(7), e70245. doi:10.1371/journal.pone.0070245
Lahera, G., Montes, J. M., Benito, A., Valdivia, M., Medina, E., Mirapeix, I., i Sáiz-Ruiz, J. (2008). Theory of
mind deficit in bipolar disorder: is it related to a previous history of psychotic symptoms? Psychiatry
Research, 161(3), 309–17. doi:10.1016/j.psychres.2007.08.009
Lane, J. D., Wellman, H. M., Olson, S. L., Miller, A. L., Wang, L., i Tardif, T. (2013). Relations between
temperament and theory of mind development in the United States and China: biological and behavioral
correlates of preschoolers’ false-belief understanding. Developmental Psychology, 49(5), 825–36.
doi:10.1037/a0028825
Lee, L., Harkness, K. L., Sabbagh, M. a, i Jacobson, J. a. (2005). Mental state decoding abilities in clinical
depression. Journal of Affective Disorders, 86(2-3), 247–58. doi:10.1016/j.jad.2005.02.007
Leppänen, J. M., Milders, M., Bell, J. S., Terriere, E., i Hietanen, J. K. (2004). Depression biases the recognition
of emotionally neutral faces. Psychiatry Research, 128(2), 123–33. doi:10.1016/j.psychres.2004.05.020
Lin, S., Keysar, B., i Epley, N. (2010). Reflexively mindblind: Using theory of mind to interpret behavior requires
effortful
attention.
Journal
of
Experimental
Social
Psychology,
46(3),
551–556.
doi:10.1016/j.jesp.2009.12.019
Maehara, Y., i Saito, S. (2011). I see into your mind too well: working memory adjusts the probability judgment
of others’ mental states. Acta Psychologica, 138(3), 367–76. doi:10.1016/j.actpsy.2011.09.009
Martino, D. J., Strejilevich, S. A., Fassi, G., Marengo, E., i Igoa, A. (2011). Theory of mind and facial emotion
recognition in euthymic bipolar I and bipolar II disorders. Psychiatry Research, 189(3), 379–84.
doi:10.1016/j.psychres.2011.04.033
McKinnon, M. C., Cusi, A. M., i Macqueen, G. M. (2010). Impaired theory of mind performance in patients with
recurrent bipolar disorder: Moderating effect of cognitive load. Psychiatry Research, 177(1-2), 261–2.
doi:10.1016/j.psychres.2010.02.004
Moulds, M. L., Kandris, E., Williams, A. D., Lang, T., Yap, C., i Hoffmeister, K. (2008). An investigation of the
relationship between cognitive reactivity and rumination. Behavior Therapy, 39(1), 65–71.
doi:10.1016/j.beth.2007.05.001
Murrough, J. W., Iacoviello, B., Neumeister, A., Charney, D. S., i Iosifescu, D. V. (2011). Cognitive dysfunction
in depression: neurocircuitry and new therapeutic strategies. Neurobiology of Learning and Memory, 96(4),
553–63. doi:10.1016/j.nlm.2011.06.006
Nettle, D., i Liddle, B. (2008). Agreeableness is Related to Social-cognitive , but Not Social-perceptual , Theory
of Mind, 335(May 2007), 323–335. doi:10.1002/per
Preiss, M., Kucerova, H., Lukavsky, J., Stepankova, H., Sos, P., i Kawaciukova, R. (2009). Cognitive deficits in
the
euthymic
phase
of
unipolar
depression.
Psychiatry
Research,
169(3),
235–9.
doi:10.1016/j.psychres.2008.06.042
Van der Meer, L., Groenewold, N. a, Nolen, W. a, Pijnenborg, M., i Aleman, A. (2011). Inhibit yourself and
understand the other: neural basis of distinct processes underlying Theory of Mind. NeuroImage, 56(4),
2364–74. doi:10.1016/j.neuroimage.2011.03.053
Van der Does, W. (2002). Cognitive reactivity to sad mood: structure and validity of a new measure. Behaviour
Research and Therapy, 40(1), 105–20. Retrieved from http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11762423
Van Wingen, G. a, van Eijndhoven, P., Cremers, H. R., Tendolkar, I., Verkes, R. J., Buitelaar, J. K., i Fernández,
G. (2010). Neural state and trait bases of mood-incongruent memory formation and retrieval in first-episode
major depression. Journal of Psychiatric Research, 44(8), 527–34. doi:10.1016/j.jpsychires.2009.11.009
Vanderhasselt, M. a, i De Raedt, R. (2009). Impairments in cognitive control persist during remission from
depression and are related to the number of past episodes: an event related potentials study. Biological
Psychology, 81(3), 169–76. doi:10.1016/j.biopsycho.2009.03.009
Wang, Y.-G., Wang, Y.-Q., Chen, S.-L., Zhu, C.-Y., i Wang, K. (2008). Theory of mind disability in major
depression with or without psychotic symptoms: a componential view. Psychiatry Research, 161(2), 153–
61. doi:10.1016/j.psychres.2007.07.018
Werden, D., Elikann, L., Linster, H., Dykierek, P., i Berger, M. (2008). Theory of Mind (ToM) and Depression an explorative study including Narrative ToM-Performances. Annals of General Psychiatry, 7(Suppl 1),
S214. doi:10.1186/1744-859X-7-S1-S214
Zawadzki, B., Strelau, J. Szczepaniak, P., i Śliwińska M. (2010) Inwentarz Osobowości NEO – FFI Paula T.
Costy i Roberta R. McCrae. Pracownia Testów Psychologicznych PTP, Warszawa