König Daria - Wyższa Szkoła Finansów i Prawa w Bielsku
Transkrypt
König Daria - Wyższa Szkoła Finansów i Prawa w Bielsku
WYŻSZA SZKOŁA FINANSÓW I PRAWA W BIELSKU-BIAŁEJ STUDIA PODYPLOMOWE: MECHANIZMY FUNKCJONOWANIA STREFY EURO Projekt realizowany z Narodowym Bankiem Polskim w ramach programu edukacji ekonomicznej PRACA DYPLOMOWA Realizacja kryteriów konwergencji przez państwa UE przed i po przystąpieniu do strefy euro Autor: Daria Kӧnig Promotor: dr Elżbieta Rak-Młynarska Bielsko-Biała, 2016 SPIS TREŚCI WSTĘP 1. KRYTERIA ZBIEŻNOŚCI W UJĘCIU TEORETYCZNYM 3 5 2. REALIZACJA KRYTERIÓW KONWERGENCJI PRZED I PO PRZYSTĄPIENIU DO STREFY EURO 3. OBECNE TRENDY INTEGRACJI EUROPEJSKIEJ 11 18 ZAKOŃCZENIE 22 SPIS TABEL I RYSUNKÓW 23 BIBLIOGRAFIA 24 2 WSTĘP Euro jest obecnie najbardziej namacalnym dowodem integracji europejskiej. Wspólną walutą posługują się mieszkańcy 19 z 28 krajów Unii Europejskiej. Wspominając o euro, wiele osób przytacza główne korzyści ze wspólnej waluty, takie jak eliminacja wahań kursowych i kosztów wymiany walut, znaczne ułatwienia dla przedsiębiorstw w transgranicznej wymianie handlowej oraz stabilizację gospodarki. Na arenie międzynarodowej, euro określane jest drugą, po dolarze amerykańskim, najważniejszą walutą świata. Kryteria konwergencji, po raz pierwszy zawarte w 1992 r. w Traktacie z Maastricht, stanowią zbiór wymogów, które powinna spełniać gospodarka państwa członkowskiego przed przystąpieniem do strefy euro. Kryteria zbieżności mają być pomocne w ocenie czy państwo członkowskie jest gotowe do przyjęcia euro i czy jego przystąpienie do strefy euro nie narazi jego samego ani innych państw na ryzyko ekonomiczne. Przyjęcie wspólnej waluty stanowi jeden z bardziej zaawansowanych etapów integracji europejskiej, który obejmuje intensywniejszą integrację gospodarczą z pozostałymi państwami członkowskimi strefy euro. Przyjęcie euro wymaga długich przygotowań w szczególności pod kątem konwergencji gospodarczej i prawnej. Tematyka podejmowana w niniejszej pracy zawiera analizę realizacji kryteriów konwergencji przez państwa Unii Europejskiej przed i po przystąpieniu do strefy euro. W pracy zostały zawarte najważniejsze informacje potrzebne do zrozumienia omawianego tematu. Praca została podzielona na trzy rozdziały, wstęp i zakończenie, będące podsumowaniem omawianego zagadnienia. Rozdział pierwszy to omówienie teoretycznych aspektów Unii Europejskiej oraz strefy euro. Opisane zostały najważniejsze, z punktu widzenia integracji europejskiej, daty i pojęcia oraz określony został obecny kształt strefy euro. Rozdział stanowi wprowadzenie do bardziej szczegółowych zagadnień omawianych w kolejnych rozdziałach. Rozdział drugi opiera się głównie na szczegółowej analizie realizacji wybranych kryteriów konwergencji przez kraje europejskie, w większości będące w strefie euro. Początek rozdziału to okres przed przyjęciem wspólnej waluty przez pierwsze kraje członkowskie i wskaźniki, które zostały zrealizowane, a także te, których nie udało się zrealizować. Druga część 3 rozdziału to omówienie kryteriów zbieżności na przełomie lat 2013/2014 i analiza na podstawie Raportu o Konwergencji z 2014 roku. Rozdział trzeci to wskazówki Europejskiego Banku centralnego dla całej strefy euro, a także omówienie różnic w realizacji kryteriów konwergencji w latach 1997-1998 i obecnie. Podsumowanie pracy oraz wnioski zostały zawarte w zakończeniu, 4 ROZDZIAŁ 1 KRYTERIA ZBIEŻNOŚCI W UJĘCIU TEORETYCZNYM Próby integracji i wzmocnienia państw europejskich sięgają już czasów starożytności, jednak najbardziej szczególny i szybki rozwój idei integracyjnej w Europie nastąpił w II połowie XX wieku, po zakończeniu II Wojny Światowej. Po 1945 roku, ludzie potrzebowali nadziei i bezpieczeństwa, dlatego pojawiło się silne dążenie do utworzenia wspólnoty europejskiej, która pozwoliłaby odbudować Europę po katastroficznych wydarzeniach wojennych. Zanim Unia Europejska stała się związkiem gospodarczo-politycznym 28 demokratycznych państw europejskich, sukcesywnie zwiększała swój zakres i rozmiar, obejmując integracją coraz to nowe obszary działalności państw. Tworzono wiele mechanizmów i form współpracy, powstawały organy, instytucje i organizacje, których celem było zwiększenie jedności między krajami Europy. Ważna dla Europy decyzja o utworzeniu Unii Gospodarczej i Walutowej, została podjęta przez Radę Europejską w holenderskim mieście Maastricht w grudniu 1991 r. i następnie zapisana w Traktacie o Unii Europejskiej (Traktacie z Maastricht). Traktat obejmuje szereg postanowień i stawia cele takie jak: utworzenie obszaru bez granic wewnętrznych, umocnienie spójności gospodarczej i społecznej (kohezji), utworzenie Unii Gospodarczej i Walutowej, określenie kryteriów konwergencji, wprowadzenie wspólnej waluty Euro, potwierdzenie tożsamości Unii na arenie międzynarodowej, prowadzenie wspólnej polityki zagranicznej, prowadzenie wspólnej polityki bezpieczeństwa, wzmocnienie ochrony interesów obywateli państw członkowskich, wzmocnienie ochrony praw człowieka i swobód obywatelskich, ustanowienie obywatelstwa Unii Europejskiej, rozwój współpracy w dziedzinie sprawiedliwości, rozwój współpracy w dziedzinie wymiaru sprawiedliwości. 5 Ustalono nowe ramy instytucjonalne UE: Radę Europejską, Radę Unii Europejskiej, Komisję Europejską, Parlament Europejski oraz Trybunał Sprawiedliwości i Europejski Trybunał Obrachunkowy, które pozostały trybunałami wspólnot europejskich. Unia Gospodarcza i Walutowa to efekt stopniowej integracji gospodarczej, a nie cel sam w sobie. Zarządzanie unią ma na celu wspieranie zrównoważonego wzrostu gospodarczego i zwiększenie zatrudnienia poprzez kształtowanie odpowiedniej polityki gospodarczej i walutowej. Obejmuje ono następujące działania: wdrożenie polityki pieniężnej, której celem jest osiągnięcie stabilności cen, koordynację polityk gospodarczych państw członkowskich, zapewnienie sprawnego funkcjonowania jednolitego rynku. Euro jest obecnie częścią codziennego życia w 19 państwach członkowskich Unii Europejskiej. Pozostałe państwa członkowskie najprawdopodobniej przyjmą tę walutę w przyszłości. Wspólna waluta ma niewątpliwe zalety: obniża koszty transakcji finansowych, ułatwia podróżowanie, wzmacnia rolę Europy na arenie międzynarodowej, itd. Traktat z Maastricht określił kryteria konwergencji, czyli zbiór norm i wskaźników, które muszą spełniać kraje przystępujące do strefy euro. Jeśli jednak państwo pozostaje poza Unią Walutową, obowiązuje je klauzula derogacji, zgodnie z którą kraje przystępujące do Unii Europejskiej są czasowo zwolnione z części zobowiązań wynikających z prawa wspólnotowego, czyli z uczestnictwa w Unii Walutowej. Nowe kraje przystępujące do Unii Europejskiej mają dwie możliwości: mogą zdecydować się na szybkie przyjęcie euro lub na kontynuowanie procesu konwergencji i przystąpienie do strefy euro w późniejszym czasie. Przystąpienie do strefy euro wiąże się z pewnymi konsekwencjami, które można podzielić na dwie grupy: pierwotne oraz wtórne. Skutki pierwotne wiążą się z wypełnieniem kryteriów konwergencji czyli większą stabilnością budżetu oraz całej gospodarki w ramach wspólnie ustalonych zasad. Konsekwencje te są zdecydowanie pozytywne. Konsekwencje wtórne przystąpienia do Unii Monetarnej to: obniżenie kosztów transakcji, wzrost wymiany handlowej z krajami strefy euro oraz wyeliminowanie ryzyka kursowego. Euro wpływa również na długookresową stabilizację gospodarczą oraz na podniesienie atrakcyjności danego kraju z punktu widzenia krajów trzecich, co może przyczynić się do zwiększenia bezpośrednich inwestycji zagranicznych, a tym samym do wzrostu PKB. Przystąpienie do Unii Walutowej może nieść za sobą wadę w postaci niemożności stosowania kursu walutowego jako mechanizmu dostosowawczego w przypadku wystąpienia szoków asymetrycznych. Dany kraj traci również wpływ na politykę monetarną, której kompetencje przejmuje Europejski Bank Centralny. 6 Kryteria konwergencji Traktat z Maastricht wprowadził szereg zasad i wskaźników ekonomicznych, które powinny zostać spełnione przez państwo, które dąży do pełnego uczestnictwa w Unii Gospodarczej i Walutowej. Warunki te muszą zostać zrealizowane, aby dane państwo mogło przystąpić do strefy euro i wprowadzić europejską walutę jako jedyny środek płatniczy w swoim kraju. Poza niezależnością banku centralnego, w zakresie warunków koniecznych do przyjęcia euro, kraje zobowiązane są wypełnić cztery kryteria: fiskalne, stabilności cen, kursowe i odnoszące się do stóp procentowych. Fiskalne kryterium konwergencji stanowi, że państwo członkowskie w momencie dokonywania oceny nie może być objęte procedurą nadmiernego deficytu (art. 126 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej). Decyzję o nałożeniu tej procedury podejmuje Rada do Spraw Gospodarczych i Finansowych (ECOFIN) w sytuacji, gdy faktyczny lub planowany deficyt sektora instytucji rządowych i samorządowych w relacji do PKB przekracza wartość 3% lub dług sektora instytucji rządowych i samorządowych wartość 60% PKB. Ocenia się przy tym trwałość wypełnienia kryterium, a w sytuacji przekroczenia wartości referencyjnej w przypadku deficytu: czy ewentualnie jej przekroczenie ma charakter tymczasowy i wyjątkowy, a w przypadku długu: czy tempo zbliżania się do tego progu jest zadowalające. Kryterium stabilności cen przewiduje, że średnia stopa inflacji w danym państwie odnotowana w ciągu jednego roku poprzedzającego badanie, nie przekracza o więcej niż 1,5 punktu procentowego inflacji trzech państw członkowskich Unii Europejskiej o najbardziej stabilnych cenach. Inflacja mierzona jest za pomocą 12-miesięcznej średniej wartości zharmonizowanego indeksu cen konsumpcyjnych (HICP) w stosunku do średniej wartości tego indeksu w bezpośrednio poprzedzającym okresie 12 miesięcy. Kryterium stóp procentowych stanowi, iż w okresie jednego roku przed badaniem średnia nominalna długoterminowa stopa procentowa nie może przekraczać o więcej niż 2 punkty procentowe średniej z analogicznych stóp procentowych w trzech państwach członkowskich o najbardziej stabilnych cenach. Kryterium kursu walutowego wymaga uczestnictwa krajowej waluty w Europejskim Mechanizmie Kursowym (ERM II) przez co najmniej 2 lata. Mechanizm ten polega na utrzymywaniu wahań kursu waluty względem euro w określonych granicach (+/- 15%) wokół pewnej ustalone wartości (tzw. parytetu centralnego). W tym okresie nie może być dokonana 7 dewaluacja parytetu centralnego w stosunku do euro, na własny wniosek państwa członkowskiego. Aby kryterium zostało spełnione, na rynku walutowym w okresie poddanym ocenie nie mogą również wystąpić poważne napięcia. Oprócz tego, państwo zainteresowane wstąpieniem do strefy euro, powinno dostosować się do kryterium konwergencji prawnej, które obejmuje analizę zgodności ustawodawstwa krajowego z art. 130 i 131 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej oraz Statutem Europejskiego Systemu Banków Centralnych i Europejskiego Banku Centralnego. Dotyczy ona głównie zgodności celów krajowych banków centralnych z celami Europejskiego Systemu Banków Centralnych (ESBC), niezależności krajowych banków centralnych, integracji krajowych banków centralnych z ESBC i Eurosystemem czy też jednolitej pisowni euro. Dodatkowo, od takich krajów jak Polska, w związku z przeprowadzaną reformą instytucjonalną w strefie euro i Unii Europejskiej, wymagane są dodatkowe dostosowania przed wstąpieniem do euro, w szczególności prawne (wprowadzone przez m.in. dwupak, Traktat o stabilności, koordynacji i zarządzaniu w Unii Gospodarczej i Walutowej). Kryteria konwergencji a Polska Polska, mimo, iż od 1 maja 2004 uczestniczy w UGiW, jest objęta derogacją, czyli czasowym wyłączeniem spod pewnych zasad prawnych. Ma więc podobny status jak większość państw, przystępujących do UE wraz z nią, odmienny natomiast od Wielkiej Brytanii i Danii, które uzyskały klauzulę opt-out. Uchylenie derogacji zależy od wypełnienia kryteriów konwergencji. Według danych z 2015 roku, w lipcu Polska znalazła się wśród trzech państw tworzących grupę referencyjną kryterium stabilności cen. Średnie 12-miesięczne tempo wzrostu indeksu HICP wyniosło -0,6% (był to historycznie najniższy poziom). Rada ECOFIN zdecydowała o zakończeniu procedury nadmiernego deficytu wobec Polski. Tym samym Polska zredukowała nadmierny deficyt o rok wcześniej niż było to rekomendowane przez radę. W 2014 roku deficyt sektora instytucji rządowych i samorządowych w Polsce wyniósł 3,2% PKB, a przekroczenie wartości referencyjnej wynoszącej 3% PKB wynikało wyłącznie z poniesionego w tym roku kosztu wdrożenia systemowej reformy emerytalnej z 1999 roku (0,4% PKB). Skorygowana wartość deficytu sektora g.g. w 2014 wynosiła zatem 2,8%. Dług sektora osiągnął natomiast 50,1% PKB. Nawiązując do kryterium kursu walutowego, Polska nie uczestniczy w mechanizmie ERM II. W 2015 roku Polska wypełniła kryterium stóp 8 procentowych. Średnia długoterminowa stopa procentowa za ostatnie 12 miesięcy wyniosła 2,7%. Rys. 1 Kryteria konwergencji a Polska źródło: www.nbportal.pl Obecny kształt strefy euro 1 stycznia 1999 roku to ważna data w historii strefy euro. Wtedy to rozpoczął się trzeci etap Unii Gospodarczej i Walutowej. Wówczas strefę euro utworzyło 11 państw, wprowadzając euro do obiegu bezgotówkowego. Państwa te wypełniły kryteria konwergencji zawarte w Traktacie o Unii Europejskiej. W skład pierwszych 11 państw członkowskich Unii Europejskiej, które przyjęły euro weszły: Austria, Belgia, Finlandia, Francja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Luksemburg, Niemcy, Portugalia oraz Włochy. Dwa lata później, do strefy euro dołączyła również Grecja. Monety i banknoty euro stały się prawnym środkiem płatniczym obowiązującym na terenie strefy euro 1 stycznia 2002 roku. W późniejszych latach, do strefy euro dołączyły również inne państwa: Słowenia (2007 r.), Malta (2008 r.), Cypr (2008 r.), Słowacja (2009 r.), Estonia (2011 r.), Łotwa (2014 r.) oraz Litwa (2015 r.). Na mocy podpisanych umów, euro w formie bezgotówkowej (1999 r.), a później gotówkowej (2002 r.) przyjęły również kraje nie będące członkami Unii Europejskiej: Monako, San Marino i Watykan oraz Andora (układ podpisano w 2011 r., zaczął obowiązywać w 2012 r., pierwsze andorskie monety euro wprowadzono w 2015 r.). Jedno państwo spoza Unii Europejskiej – Czarnogóra - używa waluty euro bez zawierania układu monetarnego z Unią Europejską (przeprowadziła tzw. jednostronną euroizację). Poza tym euro używa również Kosowo (terytorium sporne). 9 Rys. 2 Mapka strefy euro 1999-2015 Źródło: www.ecb.europa.eu 10 ROZDZIAŁ 2 REALIZACJA KRYTERIÓW KONWERGENCJI PRZED I PO PRZYSTĄPIENIU DO STREFY EURO Spełnienie sformułowanych w Traktacie o Unii Europejskiej kryteriów uczestnictwa w strefie euro, umożliwia funkcjonowanie danego kraju w ramach obszaru jednowalutowego. Oznacza to, że dane państwo może zrezygnować z możliwości korzystania z instrumentu kursu walutowego jako narzędzia polityki gospodarczej oraz prowadzenia polityki pieniężnej bez uszczerbku dla trwałego wzrostu gospodarczego. W celu kontroli spełniania kryteriów konwergencji oraz warunków prawnych uczestnictwa w strefie euro przez dany kraj, Europejski Bank Centralny oraz Komisja Europejska przygotowują co najmniej raz na dwa lata lub na wniosek któregoś z państw członkowskich z derogacją raporty konwergencji, które przedkładane są Radzie Unii Europejskiej, a następnie publikowane. Tabela 1. Wypełnienie kryteriów konwergencji przez kraje UE w latach 1997 i 1998 Kraj Dług publiczny (% PKB) Deficyt budżetowy (% PKB) Roczny wskaźnik inflacji Długoterminowe stopy procentowe Austria 1997 66,1 1998 64,7 1997 2,5 1998 2,3 1997 1,1 1998 1,5 1998 5,6 Belgia 122,2 118,1 2,1 1,7 1,4 1,3 5,7 Dania 65,1 59,5 -0,7 -1,1 1,9 2,1 6,2 Finlandia 55,8 53,6 1,1 -0,3 1,3 2,0 5,9 Francja 58,0 58,1 3,0 2,9 1,2 1,0 5,5 Grecja 108,7 107,7 4,0 2,2 5,2 4,5 9,8 Hiszpania 68,8 67,4 2,6 2,2 1,8 2,2 6,3 Holandia 72,1 70,0 1,4 1,6 1,8 2,3 5,5 Irlandia 66,3 59,5 -0,9 -1,1 1,2 3,3 6,2 Luksemburg 6,7 7,1 -1,7 -1,0 1,4 1,6 5,6 Niemcy 61,3 61,2 2,7 2,5 1,4 1,7 5,6 Portugalia 62,0 60,0 2,5 2,2 1,8 2,2 6,2 Szwecja 76,6 74,1 0,8 -0,5 1,9 1,5 6,5 Wielka Brytania 53,4 53,0 1,9 0,6 1,8 2,3 7,0 Włochy 121,6 118,1 2,7 2,5 1,8 2,1 6,7 Źródło: Convergence Report, https://www.ecb.europa.eu/pub/convergence/html/index.en.html 11 Prowadząc analizę danych dotyczących kształtowania się stóp inflacji w państwach członkowskich strefy euro, można zauważyć, iż konieczność spełnienia kryteriów konwergencji przed przystąpieniem do Unii Gospodarczej i Walutowej przyczyniła się do utrzymywania niskiego poziomu inflacji w okresie poprzedzającym przyjęcie euro. W 11 państwach członkowskich (bez Grecji), które przystąpiły do strefy euro w 1999 r. średnioroczne stopy inflacji kształtowały się w 1998 r. na poziomie mniej więcej 1,5%. Pierwszy raport (z 1996 r.) wskazywał, że większość krajów nie spełnia kryteriów konwergencji. Stopy procentowe oraz inflacji w Grecji, Hiszpanii, Portugalii, Wielkiej Brytanii i we Włoszech przekraczały wartość referencyjną, jednak podkreślono, że w przypadku obu kryteriów mają tendencję malejącą. W przeciągu dwóch lat sytuacja uległa znacznej poprawie i stopa inflacji kształtowała się średnio na poziomie około 2% (poza Grecją), co zostało podkreślone w Raporcie o konwergencji Europejskiego Instytutu Walutowego z 1998r. Oceniając stopień spełnienia kryterium stabilności cen, raport ten również podkreślił, że poza Grecją wszystkie państwa członkowskie miały stopę inflacji niższą niż wartość referencyjna (2,7%). Stopa inflacji w Grecji, mimo, że była niższa niż w latach poprzednich, nadal znacznie przekraczała poziom referencyjny (5,2%). Europejski Instytut Walutowy podkreślił, że obserwowany w latach 90 proces zbieżności stóp inflacji był wynikiem kilku czynników. Spore znaczenie miała prowadzona w państwach członkowskich polityka monetarna nakierowana na zapewnienie stabilności cen, wspomagana przez działania w zakresie polityki fiskalnej oraz ograniczanie tempa wzrostu płac i jednostkowych kosztów pracy. Procesowi konwergencji pomagała również sprzyjająca sytuacja makroekonomiczna (po okresie osłabienia tempa wzrostu na początku lat 90, presja na wzrost cen była słabsza). Raport wskazał, że konwergencja stóp inflacji nastąpiła szczególnie W Hiszpanii, Portugalii i we Włoszech, gdzie stopy zmniejszyły się z poziomu około 4-5% na średnio 1,8% (1997 r.). Europejski Instytut Walutowy w Raporcie o konwergencji z 1998 roku, uwidocznił także spore postępy w zakresie redukcji deficytów sektora finansów publicznych w państwach członkowskich. Oceniając stan finansów publicznych, zwrócono uwagę na fakt, że w 1997 r. po raz pierwszy od początku lat 90 nastąpił spadek przeciętnego zadłużenia krajów UE. Pomimo tego podkreślił, że zadłużenie (średnio wśród państw członkowskich około 72% w 1997 r.) kształtowało się na zbyt wysokim poziomie. Deficyt budżetowy Grecji kształtował się na poziomie 4% w 1997 r. (obniżył się do 2,2% w 1998 r.). Konwergencja nastąpiła również w poziomie długoterminowych stóp procentowych. Długoterminowe stopy procentowe w państwach członkowskich obniżyły się, a różnice pomiędzy oprocentowaniem 12 większości papierów wartościowych zmniejszyły się. W 1998 r. długoterminowe stopy procentowe we wszystkich państwach członkowskich (poza Grecją) kształtowały się na poziomie niższym od stopy referencyjnej (7,8% w styczniu 1998 r.). W Grecji ich poziom był znacznie wyższy (9,8%). Analizując zestawienie kryteriów konwergencji za lata 1997 oraz 1998, najmocniej rzucają się w oczy różnice w długu publicznym między państwami członkowskimi oraz znaczne przekraczanie wskaźników przez Grecję. Oceniając stopień nominalnej konwergencji państw członkowskich, Europejski Instytut Walutowy podkreślił, że w związku z przyjęciem wspólnej waluty, dostosowania, które zostały przeprowadzone przez państwa członkowskie muszą być kontynuowane. W szczególności zwrócono uwagę konieczność poprawy sytuacji na europejskich rynkach pracy oraz redukcji bezrobocia strukturalnego, jak również dalsze działania na rzecz poprawy finansów publicznych i zmniejszenia zadłużenia. Europejski Instytut Walutowy podkreślił, że zmniejszenie zadłużenia musi zostać przeprowadzone w szczególności w państwach o jego wysokim poziomie, aby ograniczyć wrażliwość na zmiany stóp procentowych, która pogarsza się, gdy rośnie udział papierów wartościowych o krótszym terminie zapadalności. Sytuacja po przystąpieniu do strefy euro Od czasu przystąpienia pierwszych, a następnie kolejnych państw do strefy euro, sytuacja w Unii Europejskiej ciągle się zmienia. Po 2012 roku, aktywność gospodarcza w wielu państwach Europy osłabiła się. Jednocześnie kilka innych krajów poczyniło postępy w zmniejszeniu nierównowagi fiskalnej. W 2013 roku aktywność gospodarcza większości państw znów zaczęła nabierać tempa, a co za tym idzie, proces ten rozszerzał się na kolejne sektory. Największy wpływ na to miał wzrost realnych dochodów rozporządzalnych przy braku presji inflacyjnej w większości krajów, akomodacyjna polityka makroekonomiczna w wielu z nich, a także rosnące oznaki stabilizacji gospodarczej w strefie euro. Niestety wczesne ożywienie nie doprowadziło jeszcze do znacznej poprawy sytuacji na rynku pracy, gdzie wciąż występuje wysokie bezrobocie. Jednocześnie wiele państw osiągnęło spory postęp w eliminacji nierównowagi zewnętrznej i ograniczeniu zależności od finansowania zewnętrznego, zwłaszcza w sektorze bankowym. Dzięki temu poprawiła się odporność większości analizowanych krajów podczas epizodycznych zaburzeń na rynkach wschodzących spoza Unii Europejskiej. Jakkolwiek w niektórych krajach występują znaczne słabości, które jeśli nie zostaną odpowiednio ograniczone, w długim okresie będą prawdopodobnie hamować proces konwergencji. 13 Kilkanaście lat wstecz, państwa strefy euro musiały zrealizować kryteria zbieżności, aby móc wprowadzić wspólną walutę. Obecnie ich sytuacja ciągle się zmienia, co doskonale ukazują wybrane wskaźniki ekonomiczne zawarte w Traktacie o Unii Europejskiej z Maastricht. Tabela 2. Wypełnienie kryteriów konwergencji przez kraje UE w latach 2013 i 2014 Kraj Stref a euro? Dług publiczny (% PKB) Deficyt budżetowy (% PKB) Roczny wskaźnik inflacji Długoterminowe stopy procentowe 2013 2014 2013 2014 2013 2014 2014 80,8 105,1 84,2 106,7 1,3 2,9 2,7 3,1 2,1 1,2 1,5 0,5 1,49 1,71 18,0 80,8 102,5 45,2 45,0 27,0 85,1 108,2 42,7 45,1 0,8 5,4 4,9 1,3 1,3 5,8 5,6 8,9 1,9 -1,5 0,4 2,3 0,4 1,4 0,5 -1,6 0,2 -0,3 0,4 0,4 3,35 4,05 6,00 1,58 1,32 9,9 55,6 92,3 177,0 93,7 67,9 120,0 10,4 59,3 95,6 178,6 95,6 68,2 107,5 0,1 2,5 4,1 12,4 6,9 2,4 5,7 -0,7 3,3 3,9 3,6 5,9 2,4 3,9 3,2 2,2 1,0 -0,9 1,5 2,6 0,5 0,5 1,2 0,6 -1,4 -0,2 0,3 0,3 1,45 1,67 6,93 2,72 1,45 2,37 38,8 23,4 40,7 23,0 2,6 -0,7 0,7 -1,4 1,2 1,7 0,2 0,7 2,79 1,34 ✔ 39,1 69,6 77,4 40,6 68,3 74,9 0,9 2,6 0,1 1,5 2,1 -0,3 0,0 1,0 1,6 0,7 0,8 0,8 2,51 2,61 1,16 ✔ 55,9 129,0 50,4 130,2 4,0 4,8 2,8 7,2 0,8 0,4 0,1 -0,2 3,52 3,75 38,0 54,6 70,8 39,8 39,9 53,5 80,8 44,9 2,2 2,6 15,0 1,4 1,4 2,8 5,0 1,7 3,2 1,5 1,9 0,4 1,4 -0,1 0,4 0,2 4,49 2,07 3,27 1,72 Węgry 76,8 76,2 2,5 2,5 1,7 0,0 4,81 Wielka Brytania 86,2 88,2 5,7 5,7 2,6 1,5 2,41 128,2 132,3 2,9 3,0 1,2 0,2 2,89 Austria ✔ Belgia ✔ Bułgaria Chorwacja Cypr ✔ Czechy Dania Estonia Finlandia ✔ Francja ✔ Grecja ✔ Hiszpania ✔ Holandia ✔ Irlandia ✔ Litwa Luksemburg ✔ Łotwa ✔ Malta Niemcy ✔ Polska Portugalia ✔ ✔ Rumunia Słowacja ✔ Słowenia Szwecja ✔ Włochy ✔ Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostat oraz Monitora Konwergencji Nominalnej nr 11/2015 14 Kryterium sytuacji finansów publicznych Z danych przedstawionych w tabeli wynika, że wśród państw, które przystąpiły do strefy euro w pierwszej kolejności, dług publiczny znacznie przewyższa wartość 60% PKB określoną w Traktacie z Maastricht. Najwyższą wartość tego wskaźnika w 2013 r. odnotowano w Grecji (177%), Portugalii (129%), we Włoszech (128,2%), w Irlandii (120%), w Belgii (105,1%) i na Cyprze (102,5%). Sporo państw należących do strefy euro od dłuższego czasu, również bardzo przewyższa wartość określoną przez kryteria konwergencji. Jakkolwiek, najniższy dług publiczny (w % PKB) zanotowano w Bułgarii (18%, nie należy do strefy euro) oraz w należącym do strefy euro Luksemburgu (23,4%). Wśród państw, które przyjęły euro za swoją walutę, dominuje tendencja wzrostowa – dług publiczny powiększa się i stanowi coraz większy procent PKB. Wyjątkiem są tutaj Niemcy, gdzie w 2013 r. dług publiczny wyniósł 77,4% PKB, a w 2014 r. już nieco mniej – 74,9%; oraz Irlandia (zmiana z 120% na 107,5% w 2014r.) i Malta (bardzo niewielka zmiana z 69,6% na 68,3% PKB w 2014 r.). Z informacji zawartych w tabeli wynika, że w 2013 r. sporo z państw strefy euro miało wskaźniki deficytu sektora finansów publicznych do PKB wyższe od 3-procentowej wartości referencyjnej. Najwyższy deficyt odnotowano w Grecji (12,4%) oraz w Słowenii (15%), jednak widoczna jest tendencja spadkowa. W 2014r. oba te kraje obniżyły swój deficyt, odpowiednio do wartości: Grecja – 3,6% PKB, Słowenia – 5% PKB. Kolejne państwa strefy euro, przekraczające wartość referencyjną wskaźnika, to: Cypr (4,9%), Francja (4,1%), Hiszpania (6,9%), Irlandia (5,7%) oraz Portugalia (4,8%). W większości z nich (oprócz Cypru i Portugalii, gdzie wartość wskaźnika rośnie), zauważalny jest trend spadkowy. Reszta państw strefy euro, zarówno w 2013 i 2014 r. mieści się w wartości referencyjnej, a duża część z nich znajduje się poniżej tej wartości, np. Niemcy (2013 r.: 0,1% PKB, 2014r. -0,3% PKB). Kryterium stabilności cen W 12-miesięcznym okresie referencyjnym (2013/2014 r.) inflacja w Unii Europejskiej była niska, głównie z powodu niskiej importowanej presji inflacyjnej i wciąż słabej aktywności gospodarczej w większości państw. Wartość referencyjna dla kryterium stabilności cen wyniosła 1,7%. Wartość tę obliczono przez dodanie 1,5 pkt. proc. do nieważonej średniej arytmetycznej stóp inflacji HICP za 12 miesięcy na Łotwie, w Portugalii i w Irlandii. Stopy inflacji HICP w Grecji, w Bułgarii i na Cyprze uznano za obserwacje odstające, a co za tym idzie – wyłączono je z obliczania wartości referencyjnej. Nawiązując do faktu, że w wielu krajach średnia stopa inflacji była bardzo niska (co można zauważyć w tabeli 2), należy 15 przypomnieć, że zgodnie z Traktatem wyniki poszczególnych krajów w zakresie inflacji ocenia się w ujęciu względnym, czyli w porównaniu z państwami członkowskimi o najlepszych rezultatach w tej dziedzinie. Zatem kryterium stabilności cen uwzględnia możliwość przejściowego odchylenia inflacji od poziomu spójnego ze stabilnością cen, także w strefie euro, wskutek powszechnych skoków gospodarczych (wynikających np. ze światowych cen surowców). Obserwując wartość rocznego wskaźnika inflacji w krajach strefy euro w 2014 r., łatwo dostrzec, spory spadek w porównaniu do roku 2013. Wyłączając państwa o sporej deflacji tj. Grecję (-1,4), Cypr (-0,3) oraz Portugalię (-0,2) i Słowację (-0,1), pozostałe kraje strefy euro wykazały drobną lub średnią inflację, jednak poniżej wartości referencyjnej. Najwyższą w 2014r. inflację odnotowano w Austrii (1,5) oraz Finlandii (1,2). Rys. 3 Stopa inflacji w państwach UE, źródło: Eurostat W ciągu ostatniego dziesięciolecia, we wszystkich krajach Unii Europejskiej inflacja była zmienna, choć w różnym stopniu, co wiązało się głównie z poziomem cen surowców, zmianami cen administrowanych i otoczeniem makroekonomicznym. W okresie silnego wzrostu gospodarczego do 2008 r. inflacja przyspieszała, po czym w 2009 r. bardzo się obniżyła w wyniku ujemnego szoku związanego ze światowymi cenami surowców i 16 znacznego osłabienia gospodarczego w większości krajów. Jednak pomiędzy rokiem 2010 a 2012, pomimo uporczywie słabego popytu wewnętrznego inflacja rosła, głównie pod wpływem czynników zewnętrznych i cen administrowanych. Następnie w 2013 r. większości analizowanych krajów inflacja zaczęła spadać, nawet do rekordowego poziomu w 2014 r. Gwałtowna dezinflacja była w dużym stopniu wywołana spadkami światowych cen ropy i innych surowców oraz dobrymi zbiorami w rolnictwie. W związku z niską stopą inflacji, we wszystkich badanych krajach stosujących strategię celu inflacyjnego spadła poniżej celu określonego przez bank centralny – część krajów znacznie poluzowała politykę pieniężną. Kryterium długoterminowych stóp procentowych Średnia długoterminowa stopa procentowa wśród państw Unii Europejskiej wyniosła 3,8%, a tym samym ukształtowała się o 1,5 pkt. proc. poniżej wartości referencyjnej, która według Monitora Konwergencji Nominalnej za 2014 r. wyniosła 5,3%. Zgodnie z wnioskami z Raportów o Konwergencji 2013, w przypadku kryterium stóp procentowych z analizy został wyłączony Cypr, jako państwo, które nie finansuje zadłużenia sektora publicznego poprzez emisję instrumentów dłużnych na rynkach finansowych. Rys. 4 Długoterminowe stopy procentowe, źródło: Eurostat Najniższe wartości długoterminowych stóp procentowych odnotowano w Niemczech (1,16), Luksemburgu (1,34) oraz Holandii (1,45), które znajdują się sporo poniżej średniej oraz wartości referencyjnej. Najwyższe w strefie euro odnotowano w Grecji (6,93) oraz Portugalii (3,75). 17 ROZDZIAŁ 3 OBECNE TRENDY INTEGRACJI EUROPEJSKIEJ Zalecenia Europejskiego Banku Centralnego zawarte w Raporcie o Konwergencji 2014 Raport o konwergencji z 2014 r. podkreśla potrzebę poprawy zarządzania gospodarczego w Unii Europejskiej. W wielu analizowanych krajach, potrzebne są trwałe dostosowania w dziedzinie polityki fiskalnej oraz makroekonomii, które wynikają z kombinacji następujących czynników, istotnych z punktu widzenia integracji i konwergencji gospodarczej: Wysokie zadłużenie sektora publicznego lub prywatnego, zwłaszcza w połączeniu ze stosunkowo wysokim poziomem długu zagranicznego, sprawia, że gospodarka staje się podatna na przenoszenie napięć z rynków finansowych. Może to również przeszkadzać w stabilnym wzroście produkcji z uwagi na swój potencjalnie niekorzystny wpływ na finansowanie, a także na konieczność zmniejszenia dźwigni finansowej. W calu zachowania konkurencyjności nadal konieczne jest utrzymanie w ryzach nadmiernego wzrostu płac i zwiększenie wydajności dzięki innowacjom. W ramach działań na rzecz wyższego, zrównoważonego i trwałego wzrostu należy zająć się problemem niedopasowania kwalifikacji na rynku pracy i pobudzić aktywność zawodową, koncentrując się przy tym na produktach i usługach o wysokiej wartości dodanej. Powinno to pomóc w zmniejszeniu niedoborów siły roboczej i zwiększeniu wzrostu potencjalnego. Zapewnienie wyższego i trwałego wzrostu produkcji oraz uodpornienie gospodarki na szoki dotykające dany kraj, wymagają dalszej poprawy otoczenia biznesowego oraz zastosowania środków wzmacniających zarządzanie i usprawniających działalność instytucji. W odniesieniu do sektora finansowego potrzebny jest jak najściślejszy monitoring sektora bankowego, w tym zwłaszcza ryzyka związanego z jego zaangażowaniem w innych krajach oraz ze stosunkowo wysokim poziomem kredytów walutowych. Konieczny jest także rozwój rynków finansowania w walucie krajowej, zwłaszcza długoterminowego. Dalsza konwergencja poziomów dochodów w większości krajów omawianych w tym raporcie będzie prawdopodobnie wywierać dodatkową presję na wzrost cen lub 18 nominalnych kursów walutowych (lub jedno i drugie). Dlatego też wykazanie się zdolnością do osiągnięcia i trwałego utrzymania stabilności cen w warunkach stabilnego kursu wobec euro pozostaje zasadniczym warunkiem trwałej konwergencji gospodarczej. Potrzebne są trwałe dostosowania w dziedzinie polityki, aby zapobiec ponownemu narastaniu nierównowagi makroekonomicznej. Ryzyko takie może wystąpić zwłaszcza wtedy, kiedy konwergencji dochodów będzie towarzyszyć ponowny nadmierny wzrost akcji kredytowej i cen aktywów, pobudzany na przykład przez niskie lub nawet ujemne realne stopy procentowe. Trzeba podjąć działania w związku z prognozowanymi zmianami demograficznymi (które według przewidywań będą następować szybko i na znaczną skalę), w tym na przykład odpowiedzialne i perspektywiczne reformy emerytalne. Kryteria konwergencji w przeszłości i obecnie Przewodnią ideą stworzenia zespołu kryteriów, których wypełnienie przez dany kraj gwarantowałoby możliwość przyjęcia wspólnej waluty europejskiej, było zagwarantowanie, że do ostatniego etapu integracji walutowej przejdą jedynie państwa gotowe podjąć wszystkie wyzwania związane z przyjęciem euro. Doświadczenia ponad dekady funkcjonowania strefy euro pokazały jednak, że kryteria konwergencji były niekiedy traktowane jako luźne wskaźniki, przez co wspólną walutę przyjmowały państwa, które nie były na to gotowe. Mało restrykcyjne podejście do kryteriów widoczne jest w postaci uwzględniania licznych okoliczności nadzwyczajnych, zdejmujących z państw obowiązek wypełniania niektórych kryteriów. W reakcji na kryzys finansowy, który odbił się również na państwach strefy euro, w literaturze przedmiotu pojawiły się opracowania dotyczące nieefektywności kryteriów konwergencji. Ograniczenie monitorowanych wartości do stabilności cen, stóp procentowych, kursu walutowego oraz finansów publicznych (długu i deficytu publicznego) nie sprzyjało generowaniu głębszej konwergencji w wartościach realnych. Postulowano również wprowadzenie zautomatyzowanych sankcji za nieprzestrzeganie kryteriów konwergencji. Analizując realizację kryteriów z Maastricht na przestrzeni lat, łatwo zauważyć, że sytuacja gospodarcza państw strefy euro ciągle się zmienia. Sporo państw, które w 1998 r. realizowały kryterium finansów publicznych, obecnie sporo przekracza normy. Duży wzrost długu publicznego oraz deficytu budżetowego zauważalny jest na przykładzie Hiszpanii i Portugalii, gdzie w 1998 r. wartości wskaźników były bardzo zbliżone do wartości referencyjnych, a 19 obecnie wynoszą odpowiednio: w Hiszpanii 95,6% PKB (dług publiczny) i 5,9% PKB (deficyt budżetowy); w Portugalii 130,2% PKB (dług publiczny) i 7,2% PKB (deficyt budżetowy). Prawie 20 lat temu kryteria konwergencji wydawały się bardzo spójnymi i rozsądnymi postulatami, wymuszającymi na krajach kandydujących do strefy euro dopasowanie sytuacji gospodarczej. Pierwsze odejście od określonego systemu pojawiło się w momencie wprowadzenia euro, gdy do strefy przyjęto państwa niespełniające kryteriów: Włochy i Belgię, a później Grecję. W następnych latach dyscyplinę budżetową bez żadnych konsekwencji łamały nawet Francja i Niemcy. W ostatnich kilku latach kryteriów z Maastricht nie przestrzegały praktycznie wszystkie kraje strefy euro. Określenie kryteriów konwergencji w traktacie z Maastricht było postawieniem poprzeczki dla gospodarek strefy euro na wysokim poziomie. Obserwując niekorzystną zmianę w realizacji kryteriów konwergencji, automatycznie nasuwa się pytanie kto i w jaki sposób będzie egzekwować konsekwencje w sytuacji, kiedy kryteria nie będą przestrzegane? Niemieszczenie się w wyznaczonych przez kryteria z Maastricht ramach przez wspomniane wcześniej państwa było oznaką, że kryteria stanowią duże wyzwanie dla państw, którym przyświecał wspólny cel jednolitej, mocnej, europejskiej waluty. Wraz z przystąpieniem do euro, niemiecki dług publiczny przekraczał minimalnie próg 60% PKB, a grecki 100% PKB. New York Times pisał wtedy: „Euro narodziło się w grzechu pierworodnym: kraje takie jak Włochy i Grecja przystąpiły do unii walutowej z deficytami wyższymi niż zezwalał traktat. Zamiast podnieść podatki lub zredukować wydatki, rządy te za pomocą instrumentów pochodnych sztucznie zmniejszyły deficyty”. Komisja Europejska monitorując poziom inflacji, deficytu czy długu państw strefy euro, przedkłada rekomendację Radzie do spraw Gospodarczych i Finansowych (Ecofin). Rada ta składa się z ministrów finansów krajów członkowskich Unii Europejskiej. W kompetencjach Rady, która w ciągu roku ma przewidziane 12 spotkań, leży rozstrzyganie czy dany kraj narusza kryteria konwergencji. Nałożenie kary wymaga większości dwóch trzecich głosów. Nie trudno wyobrazić sobie sytuację, w której kilka państw mających problem z utrzymaniem limitów, wzajemnie udziela sobie poparcia, wstrzymując nałożenie sankcji. Przykładem jest scenariusz z 2003 roku, gdzie Rada do spraw Gospodarki i Finansów odrzuca wniosek o nałożenie sankcji na Francję i Niemcy, o który domagała się Komisja Europejska. Podobna sytuacja miała miejsce w 2005 roku, kiedy Niemcy trzeci raz przekroczyły granicę dopuszczalnego deficytu budżetowego. Aby zaradzić nagminnie pojawiającym się sytuacjom łamania kryteriów konwergencji, stworzono listę „usprawiedliwionych” wydatków. Na liście 20 znalazły się wydatki na badania i rozwój, wydatki na reformy systemu emerytalnego czy wydatki na międzynarodową solidarność i politykę europejską. Wzmożone wydatki przewidziane zostały w takich przypadkach jak: klęski żywiołowe, recesja czy spadek PKB. 21 ZAKOŃCZENIE Ciągłe zmiany koniunkturalne oraz różnorodność decyzji politycznych znacząco wpływają na wysokość wskaźników konwergencji nominalnej. Wspólna waluta przysparza wielu korzyści słabszym gospodarkom w warunkach prosperity, ale w okresie gorszej koniunktury utrudnia im rozwiązywanie piętrzących się problemów. Kryzys towarzyszący strefie euro uwidocznił jej niedoskonałości: nieprzestrzeganie kryteriów konwergencji prawie dwie dekady po przystąpieniu do strefy euro pierwszych państw oraz brak koordynacji polityk budżetowych między państwami członkowskimi. Te wyjątkowe okoliczności uwidoczniły także brak odpowiednich instrumentów w Unii Europejskiej, umożliwiających udzielenie szybkiej, skutecznej pomocy finansowej najbardziej zagrożonym państwom. Przyjęcie do strefy euro państw niespełniających niektórych kryteriów konwergencji, jedynie ze względów politycznych może mieć w przyszłości negatywne skutki gospodarczofinansowe. Dobrym przykładem jest tutaj Grecja, która nie tylko nie spełniała kryteriów konwergencji, ale też fałszowała dane statystyczne dla Eurostatu. Niemniej gorszącą praktyką było nieprzestrzeganie przejściowo kryteriów konwergencji przez Francję i Niemcy. W sytuacji łamania ustalonych kryteriów, Komisja Europejska ograniczała się głównie do wysyłania tzw. niebieskich lisów ostrzegających do państw, które je rażąco łamały i tylko ogólnikowo deklarowały ich przestrzeganie w odpowiednim czasie. Podsumowując, kryteria konwergencji, chociaż same w sobie wyznaczają rozsądną granicę dla finansów państw europejskich, niestety nie są przestrzegane w większości państw strefy euro. Warto odnotować złożoność procesu tworzenia wspólnego obszaru walutowego. Zastąpienie jednej waluty drugą (wspólną) nie jest działaniem, które rozwiązuje istotne problemy gospodarcze. Otoczenie tego procesu arbitralnie narzuconymi kryteriami odnośnie górnych poziomów inflacji, deficytu i długu publicznego oraz stóp procentowych, z pewnością nie jest gwarantem braku dalszego różnicowania się głównych zmiennych makroekonomicznych i konwergencji w poszczególnych krajach. 22 SPIS TABEL I RYSUNKÓW Tabela 1. Wypełnienie kryteriów konwergencji przez kraje UE w latach 1997 i 1998 11 Tabela 2. Wypełnienie kryteriów konwergencji przez kraje UE w latach 2014 i 2015 14 Rysunek 1. Kryteria konwergencji a Polska 9 Rysunek 2. Mapka strefy euro 1999-2015 10 Rysunek 3. Stopa inflacji w państwach UE 16 Rysunek 4. Długoterminowe stopy procentowe 17 23 BIBLIOGRAFIA Biuletyny i raporty Convergence Report 1998, Europejski Bank Centralny, https://www.ecb.europa.eu/pub/convergence/html/index.en.html (dostęp: 15.05.2016) Convergence Report 2014, Europejski Bank Centralny, https://www.ecb.europa.eu/pub/convergence/html/index.en.html (dostęp 15.05.2016) Monitor konwergencji nominalnej – 2015 rok, Ministerstwo Finansów, http://www.mf.gov.pl/ministerstwo-finansow/dzialalnosc/integracja-ze-strefa-euro/analizy-imaterialy-informacyjne/monitor-konwergencji-nominalnej (dostęp: 16.05.2016) Euro – wspólna waluta europejska, Ministerstwo Finansów, http://www.mf.gov.pl/ministerstwo-finansow/dzialalnosc/integracja-ze-strefa-euro/analizy-imaterialy-informacyjne/broszura/euro-wspolna-waluta-europejska (dostęp: 18.05.2016) Dane statystyczne HICP – Inflation rate, Annual average rate of change (%), Eurostat, http://ec.europa.eu/eurostat/tgm/table.do?tab=table&init=1&language=en&pcode=tec00118& plugin=1 (dostęp: 14.05.2016) EMU convergence criterion series – annual data, Eurostat, http://ec.europa.eu/eurostat/tgm/table.do?tab=table&init=1&language=en&pcode=tec00097& plugin=1 (dostęp: 14.05.2016) Literatura, artykuły, monografie i opracowania KAWIŃSKI K., Kryteria konwergencji a procesy dostosowawcze w nowych krajach członkowskich UE, Uniwersytet Wrocławski, NKE. KOLANY K., Absurd unijnych kryteriów konwergencji, http://www.bankier.pl/wiadomosc/Absurd-unijnych-kryteriow-konwergencji-2504603.html (dostęp: 15.05.2016) OCHRYMIUK M., ROGUT A. Konwergencja nominalna w strefie euro. Implikacje dla Polski, Materiały NBP, Warszawa 2010. PIETRUCHA J., Konwergencja nominalna a nierównowagi makroekonomiczne w strefie euro, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach nr 218, 2015. Strony internetowe Europejski Bank Centralny, www.ecb.europa.eu Ministerstwo Finansów, www.mf.gov.pl Portal Edukacji Ekonomicznej NBP, www.nbportal.pl 24