pełny artykuł (full article) - plik PDF

Teka Kom. Politol. Stos. MiĊdzynar. – OL PAN, 2014, 9, 153–164
PROBLEM BEZPIECZEēSTWA ENERGETYCZNEGO
W KONFLIKCIE ROSYJSKO-CZECZEēSKIM
Patrycja Zając
Zakáad Stosunków MiĊdzynarodowych, Uniwersytet Marii Curie-Skáodowskiej w Lublinie
Plac Litewski 3, 20-080 Lublin, [email protected]
Streszczenie. Konßikt w Czeczenii stanowi zagroĪenie nie tylko dla integralnoĞci terytorialnej
Rosji, ale równieĪ dla jej bezpieczeĔstwa energetycznego. Kwestie energetyczne byáy jednym
z gáównych Ğrodków nacisku, który zostaá zastosowany przez RosjĊ w stosunku do Czeczenii.
Punktem docelowym dziaáaĔ Rosji byáo przeksztaácenie Czeczenii z eksportera ropy, w caákowicie
uzaleĪnionego od Federacji Rosyjskiej odbiorcĊ energii. Artykuá stanowi próbĊ okreĞlenia
znaczenia surowców naturalnych i bezpieczeĔstwa energetycznego dla Rosji i Czeczenii. Autorka
stwierdza, Īe chociaĪ samo wydobycie surowców miaáo wiĊksze znaczenie dla Czeczenii, to
zapewnienie bezpieczeĔstwa dostaw i rozgrywka o surowce Morza Kaspijskiego sprawiáy, Īe
Czeczenia staáa siĊ dla Rosji szczególnie waĪna.
Sáowa kluczowe: Czeczenia, Rosja, konßikt w Czeczenii, bezpieczeĔstwo energetyczne
WSTĉP
Czeczenia jest niewielką, autonomiczną republiką, o powierzchni 16,6 tys.
km2 poáoĪoną w regionie Kaukazu Póánocnego, wchodzącą w skáad Federacji
Rosyjskiej1. Obszar ten staá siĊ prawdziwym problemem Rosji, kiedy Czeczenia
wykorzystaáa rozpad Związku Radzieckiego jako okazjĊ do uwolnienia siĊ spod
wpáywów rosyjskich. Problemy w relacjach miĊdzy Rosją a Czeczenią rozpoczĊáy siĊ w XIX wieku, kiedy Kaukaz znalazá siĊ w streÞe zainteresowaĔ Rosji
carskiej. Ponad dwa wieki relacji obÞtowaáy w liczne konßikty miĊdzy narodami, a polityka stosowana przez wáadze Rosji wobec Czeczenii nie przyczyniáa siĊ do normalizacji stosunków, wrĊcz zaczĊáa przynosiü odwrotny skutek,
doprowadzając do narastania wzajemnej niechĊci. Nieudolna polityka najpierw
Rosji carskiej, a nastĊpnie ZSRR wobec Czeczenów wpáynĊáa na ksztaátowanie siĊ relacji pomiĊdzy narodem rosyjskim i czeczeĔskim, równieĪ po upadku
1
M. Falkowski, Czeczenia, w: Konßikty zbrojne na obszarze postradzieckim. Stan obecny,
perspektywy uregulowania. Konsekwencje, „Prace OSW” 2003, nr 9, s. 31.
Patrycja Zając
154
Związku Radzieckiego2. DąĪenia niepodlegáoĞciowe Czeczenii rozpoczĊáy siĊ
w latach 90. XX wieku i byáy niejako próbą wykorzystania sáaboĞci Rosji po
rozwiązaniu Związku Radzieckiego. Rosja miaáa wiele powodów, dla których
zachowanie Czeczenii w swoich granicach byáo szczególnie waĪne – w tym do
najwaĪniejszych naleĪy zaliczyü chĊü utrzymania strefy wpáywów Rosji i unikniĊcia „efektu domina” w stosunku do innych terytoriów. Niemniej jednak, bardzo istotne dla Rosji byáo równieĪ zachowanie bezpieczeĔstwa energetycznego,
co wiązaáo siĊ z utrzymaniem Czeczenii w swoich granicach. Postawa Rosji
wobec Czeczenii w kontekĞcie energetyki w latach 90. XX wieku i na początku
XXI wieku związana byáa z dwoma zasadniczymi kwestiami. Pierwsza, to
chĊü zagwarantowania wáasnego bezpieczeĔstwa energetycznego i realizowania wiĊkszych celów politycznych – w tym pomyĞlne dla Rosji rozstrzygniecie
sporu o surowce Morza Kaspijskiego, czy zapewnienie stabilnoĞci przesyáów
surowców poprzez gwarancjĊ bezpieczeĔstwa rurociągu przebiegającego przez
terytorium Czeczenii. Druga kwestia związana byáa z dziaáaniami Rosji mającymi na celu zmianĊ Czeczenii z eksportera surowców w caákowicie uzaleĪnionego od Rosji konsumenta.
BEZPIECZEēSTWO ENERGETYCZNE CZECZENII W KONFLIKCIE
ROSYJSKO-CZECZEēSKIM
Poddając analizie konßikt rosyjsko-czeczeĔski naleĪy zauwaĪyü, Īe bezpieczeĔstwo energetyczne jest w tym przypadku bardzo záoĪonym zagadnieniem.
Przede wszystkim zupeánie inne znaczenie miaáy surowce dla Czeczenii, a inne
dla Rosji. Dla bardzo archaicznej gospodarki Czeczenii ropa naftowa i gaz
ziemny stanowiáy Ĩródáo znaczących przychodów, a sektor energetyczny (obok
budownictwa) byá najprĊĪniej dziaáającym sektorem gospodarki. Dla maleĔkiej
republiki stosunkowe obÞte (biorąc pod uwagĊ obszar) i wysokojakoĞciowe
záoĪa miaáy duĪo wiĊksze znaczenie niĪ dla liczącej ponad 17 mln km2, obÞtującej w surowce Rosji. W związku z tym dla Czeczenii bezpieczeĔstwo energetyczne byáo rozumiane jako zapewnienie stabilnoĞci wydobycia surowców,
utrzymanie moĪliwoĞci przetwarzania ropy (m.in. z AzerbejdĪanu i Kazachstanu) oraz utrzymanie wzglĊdnie staáego poziomu sprzedaĪy surowców. Zablokowanie moĪliwoĞci eksploatacji pozbawiáoby CzeczeniĊ gáównych wpáywów
do budĪetu i przyczyniáoby siĊ do destabilizacji wywoáanej drastycznie pogáĊbiającym siĊ bezrobociem.
W inny sposób bezpieczeĔstwo energetyczne w kontekĞcie relacji z Czeczenią widziaáa Rosja, dla której przemysá wydobywczy byá i nadal jest najwaĪniejszym i najprĊĪniej rozwijającym siĊ sektorem gospodarki (w 2010 roku
2
M. Falkowski, Czeczenia a Rosja. Znaczenie kwestii czeczeĔskiej dla wspóáczesnej
Rosji, „Prace OSW” 2003, nr 11, s. 26.
PROBLEM BEZPIECZEēSTWA ENERGETYCZNEGO W KONFLIKCIE...
155
zyski z eksportu surowców stanowiáy 44% caákowitych wpáywów do budĪetu),
w związku z tym Rosja nie mogáa sobie pozwoliü, aby maáa republika leĪąca
w jej granicach prowadziáa niezaleĪną politykĊ energetyczną. Utrzymanie Czeczenii byáo niewątpliwie dla Rosji kwestią prestiĪową3. Dodatkowo, koniecznoĞü zachowania Czeczenii wpisywaáa siĊ w realizacjĊ interesów Rosji na arenie
miĊdzynarodowej i byáa związana ze wspomnianym sporem o záoĪa ulokowane
na dnie Morza Kaspijskiego i bezpieczeĔstwem przesyáu surowców.
Pierwsza teza zawarta w poniĪszym artykule zakáada, Īe dla Rosji sama
eksploatacja záóĪ w Czeczenii nie miaáa istotnego znaczenia, biorąc pod uwagĊ
skalĊ caákowitego wydobycia surowców w Rosji, o wiele waĪniejsze byáo
wykorzystanie Czeczenii w kontekĞcie realizacji wiĊkszych celów, związanych
z bezpieczeĔstwem energetycznym. Dla Czeczenii z kolei wydobycie byáo najbardziej dochodową gaáĊzią gospodarczą. Druga teza przyjmuje, Īe dziaáania
Rosji od początku lat 90. miaáy na celu przeksztaácenie Czeczenii z producenta
surowców w ich odbiorcĊ.
Gáównym bogactwem Czeczenii jest ropa naftowa i gaz ziemny, na terenie
tym zlokalizowane jest okoáo 30 pól naftowych i gazowych, z czego okoáo 20
na Grzbiecie Terskim, pozostaáe – na Grzbiecie SunĪaĔskim i w Górach Czarnych4. Na obszarze Czeczenii w okresie ZSRR funkcjonowaáy 4 raÞnerie, które
z obszaru Guriewskiego, Mangyszáaku oraz z Tiumeni transportowaáy ropĊ do
Kazachstanu. Wydobycie surowców w tym regionie stanowiáo zaledwie 1% caákowitego wydobycia rosyjskich surowców5. ChociaĪ Czeczenia, Kraj Krasnodarski i Kraj Stawropolski są najstarszym obszarami wydobycia ropy naftowej
Rosji, to w 2012 roku caákowite wydobycie wynosiáo zaledwie 5 mln ton rocznie i praktycznie nie miaáo znaczenia dla rosyjskiej gospodarki6. Gáówne punkty
wydobycia surowców w Czeczenii zaczĊáy siĊ prĊĪnie rozwijaü w latach 30.
i 40. Wáadze Związku Radzieckiego w XX wieku z chĊcią wspieraáy prace geologiczne, mające na celu odkrycie nowych Ĩródeá. Coraz wiĊkszego znaczenia
zaczĊáy nabieraü pola naftowe w Benoi, Malgobek, Goragor, Oisungur, Adu-jurcie i Tashkalin7. Rekordowe wydobycie ropy naftowej w XX wieku przypadaáo
na rok 1971 – 71 mln ton, w roku 1980 wynosiáo 7,4 mln ton, a w roku 1985
byáo mniejsze o 2,1 mln i od tego momentu stale spadaáo. W latach 90. wydobycie wynosiáo okoáo 4,2 mln ton, a roku 1994 osiągnĊáo poziom zaledwie 1,2
3
W. KonoĔczuk, Najlepszy sojusznik Rosji. Kondycja i perspektywy rosyjskiego sektora
naftowego, Warszawa 2012.
4
Chechnya: Questions and answers. Geography, population and history, The Embassy
of the Russion Federation in the Kingdom of Thailand, http://www.thailand.mid.ru/chech3.html
(dostĊp: 16.08.2013).
5
M. Kuleba, Rurociągowe dno kaukaskich konßiktów, „Rurociągi. Polish pipeline journal” 2004, nr 2–3, http://www.rurociagi.com/spis_art/2004_2-3/rurociagowe_dno.html (dostĊp:
16.08.2013).
6
W. KonoĔczuk, op. cit., s. 20.
7
Chechnya: Questions and answers…
156
Patrycja Zając
mln ton8 a Ğrednie dobowe wydobycie wynosiáo 3,5–4 tys. ton9. Ropa pochodząca z Czeczenii jest doskonaáej jakoĞci, skáada siĊ w 35% z lekkich frakcji. Ze
wzglĊdu na swoją wysoką jakoĞü ropa byáa nawet sprzedawana do Watykanu,
gdzie wykorzystywano ją do produkcji lamp naftowych, a aĪ 90% olejów lotniczych byáego Związku Radzieckiego wytwarzano wáaĞnie w Czeczenii10. Nie
lepiej sytuacja przedstawiaáa siĊ w przypadku gazu ziemnego – tutaj równieĪ
kulminacyjny moment wydobycia przypadaá na przeáom lat 60. i 70. XX wieku.
Wprawdzie w roku 1990 wydobywano 1,5 mln m3, ale juĪ tylko 486 tys. m3
– w 1994 roku11.
ĩeby zrozumieü znaczenie samego przemysáu naftowego dla mieszkaĔców Czeczenii, naleĪy dokonaü analizy specyÞki jej sytuacji gospodarczej. Po
pierwsze, gospodarka Czeczenii byáa czĊĞcią nieudolnej i archaicznej gospodarki ZSRR. Po drugie, skáadaáa siĊ z dwóch odrĊbnych systemów í rodowego
i socjalistycznego. Rodowy, opieraá siĊ na tradycyjnej gospodarce z mocno
rozwiniĊtym sektorem rolniczym, socjalistyczny koncentrowaá siĊ wokóá przemysáu, gáównie naftowego. DostĊp do najwyĪszych urzĊdów mieli gáównie
Rosjanie. W latach 80. zaledwie okoáo 30% funkcjonariuszy partii komunistycznej stanowili Czeczeni lub Ingusze. Nie dziwi wiĊc fakt, Īe kluczowe dla
gospodarki sektory (budowlany i naftowy) byáy kontrolowane przez Rosjan12.
Czeczeni pracowali zazwyczaj jako proĞci i niewykwaliÞkowani robotnicy.
Stanowiska kierownicze, gáównych specjalistów i inĪynierów obsadzone byáy
przez Rosjan. MiĊdzy innymi dziĊki takim praktykom Czeczeni, mimo obÞtoĞci
najwyĪszej klasy surowców, nie byli w stanie sami ich przetwarzaü. Brak wiedzy i technologii byá widoczny podczas I wojny czeczeĔskiej, kiedy doszáo do
ostrzaáu zakáadów naftowych. Rosjanom zaleĪaáo na spowodowaniu niewielkich
szkód, które jedynie czasowo wstrzymywaáy proces przetwórstwa ropy. Wiedząc, Īe zatrudnieni Czeczeni są gáównie niewykwaliÞkowanymi robotnikami,
Rosjanie próbowali uzaleĪniü wznowienie pracy raÞnerii od pomocy ze strony
swoich inĪynierów. ZaáoĪyli, Īe przemysá petrochemiczny jest waĪną kartą
przetargową, wiĊc Czeczenia nie moĪe sobie pozwoliü na wstrzymanie pracy
w raÞneriach13. Z drugiej strony w Czeczenii produkowano na potrzeby Rosji
25 rodzajów olejów lotniczych. Mając na uwadze ten fakt, Czeczenia liczyáa,
Īe Rosja bĊdzie zmuszona pomóc we wznowieniu strategicznej produkcji ze
8
S. Ciesielski, Studia z dziejów Europy Wschodniej. 2. Rosja í Czeczenia. Dwa stulecia
konßiktu, Warszawa 2003, s.239.
9
M. Kuleba, op. cit.
10
J. Daly, Suitably PaciÞed, Rosneft to Invest in Chechen Oil Infrastructure, „Oilprice”
08.07.2013, http://oilprice.com/Geopolitics/International/Suitably-PaciÞed-Rosneft-to-Invest-inChechen-Oil-Infrastructure.html (dostĊp: 10.09.2013).
11
S. Ciesielski, op. cit.
12
O. Bullough, Kaukaz. Niech Ğwiat rozbrzmiewa naszą chwaáą, PoznaĔ 2013, s. 296.
13
M. Kuleba, Rurociągowe dno…
PROBLEM BEZPIECZEēSTWA ENERGETYCZNEGO W KONFLIKCIE...
157
wzglĊdu na potrzeby swojego lotnictwa14. Po wydarzeniach w 1991 roku produkcja w zakáadach im. Szerpiowa zostaáa wstrzymana. Okazaáo siĊ, Īe w procesie wytwarzania najwaĪniejsza jest nie sama ropa, ale technologia. W związku
z czym Rosjanie bez problemu sami zaczĊli wytwarzaü oleje, wprawdzie gorszej jakoĞci, ale bez udziaáu Czeczenii15. W trakcie II wojny czeczeĔskiej Rosja
zupeánie zmieniáa strategiĊ i zniszczyáa wszystkie zakáady produkcyjne oraz
raÞneriĊ, skazując CzeczeniĊ na ogromne bezrobocie i pozbawienie jej gáównego Ĩródáa dochodów.
Po zakoĔczeniu dziaáaĔ wojennych, kiedy caáy przemysá (fabryki, magazyny i hale produkcyjne) zostaá zniszczony, bezrobocie zaczĊáo drastycznie
rosnąü, podobnie jak przestĊpcze podziemie. Sytuacja ta wynikaáa nie tylko
z dziaáaĔ wojennych, ale takĪe byáa konsekwencją nieudolnej polityki wáadz
Czeczenii. DĪochar Dudajew (pierwszy prezydent republiki) zamiast szukaü
wyjĞcia z tragicznej sytuacji, zajmowaá siĊ nierealnymi planami inwestycyjnymi. Gospodarka Czeczenii wáączona w system gospodarki radzieckiej byáa
przestarzaáa i zupeánie niekonkurencyjna. Dudajew liczyá na ogromne zagraniczne inwestycje, które miaáy byü zastrzykiem Þnansowym dla republiki. Nie
braá jednak pod uwagĊ faktu, Īe Rosja nie dopuĞci do jakichkolwiek dziaáaĔ
Þnansowych w Czeczenii ze wzglĊdu na dąĪenie do caákowitego uzaleĪnienia
republiki od swojej gospodarki16. Poza brakiem pieniĊdzy szczególnie frapującym problemem byá brak kadry. WiĊkszoĞü Rosjan, zajmujących najwyĪsze
stanowiska, emigrowaáa po wybuchu konßiktu, a czeczeĔska inteligencja znajdowaáa siĊ w opozycji lub równieĪ wyjechaáa z republiki. Sytuacja braku elit
intelektualnych w Czeczenii byáa zjawiskiem skrajnym w porównaniu z innymi
narodami kaukaskimi, gdzie inteligencja zostaáa po prostu wyáączona z Īycia
publicznego (Dagestan)17. W tych warunkach trudno byáo oczekiwaü szybkiej
poprawy sytuacji. Bezrobocie w latach 90., związane z upadającym przemysáem
wydobywczym, byáo tak ogromne (niektóre Ĩródáa podają, Īe siĊgaáo nawet
70%), Īe staáo siĊ szczególnie niebezpiecznym zjawiskiem spoáecznym. Dla
porównania, zgodnie z oÞcjalnymi danymi przedstawionymi przez Ministerstwo
Pracy Czeczenii, w 2010 roku bezrobocie wynosiáo 36,3%. Republika powoli
stara siĊ pobudziü gospodarkĊ, a dáugofalowe plany rozwoju zakáadają spadek
bezrobocia do 25%18.
Rosnące bezrobocie przyczyniáo siĊ do zwiĊkszenia zjawiska kradzieĪy
ropy, a straty dochodziáy do 4 mld rubli. Surowiec sprzedawano po zawyĪonych
14
M. Kuleba, Szamil Basajew. Rycerski etos a powinnoĞü Īoánierska, Warszawa 2007,
s. 57.
15
Ibidem, s. 276.
Ibidem, s. 56.
17
M. Falkowski, M. Marszewski, Kaukaskie „terytoria plemienne”. Kaukaz Póánocny
– cywilizacyjnie obca enklawa w granicach Rosji, „Prace OSW” 2010, nr 34, s. 34.
18
Ponad 240 tys. bezrobotnych w Czeczenii, Kaukaz.info, http://www.kaukaz.info/ponad240-tysiecy-bezrobotnych-w-czeczenii.html (dostĊp: 10.09.2013).
16
Patrycja Zając
158
cenach za granicĊ19. Ropa byáa wydobywana czĊsto za pomocą bardzo prymitywnego sprzĊtu i praktycznie bez dodatkowych kosztów. Opáata obejmowaáa
gáównie áapówki dla rosyjskich Īoánierzy, którzy nie zwracali uwagi na ciĊĪarówki z surowcem opuszczające granice Czeczenii20.
BEZPIECZEēSTWO ENERGETYCZNE ROSJI W KONFLIKCIE
ROSYJSKO-CZECZEēSKIM
Energetyczny kontekst konßiktu rosyjsko-czeczeĔskiego z perspektywy
Rosji nie jest wbrew pozorom skoncentrowany na samym wydobyciu i przetwarzaniu surowców. Ta kwestia jest szczególnie waĪna dla samej Czeczenii, która
opieraáa swoją gospodarkĊ na przemyĞle wydobywczym. Eksploatacja ropy naftowej i gazu ziemnego stanowiáa dla niej podstawĊ wpáywów do budĪetu i w
znacznym stopniu tworzyáa jej PKB. Dla Rosji o wiele bardziej istotne są kwestie związane z podziaáem surowców Morza Kaspijskiego, na które bezpoĞredni
wpáyw miaáa wojna w Czeczenii. Rosja zawsze pretendowaáa do roli lidera, jeĞli
chodzi o rynek surowcowy, i utratĊ kontroli choüby nad niewielką czĊĞcią záóĪ,
odebraáaby jako dotkliwą poraĪkĊ, zwáaszcza, Īe doprowadziáoby to do umocnienia pozycji innych paĔstw i wykluczenia jej z gry o surowce. Po roku 1991
i zmianach geopolitycznych Ğrodowisko miĊdzynarodowe musiaáo siĊ uporaü
z kilkoma problemami, których pomyĞlne rozwiązanie mogáo doprowadziü do
wzrostu znaczenia poszczególnych paĔstw w regionie. Jednym z takich problemów byá podziaá surowców Morza Kaspijskiego.
Wraz z dynamicznym rozwojem gospodarczym wzrasta zapotrzebowanie
na surowce, które stopniowo ulegają wyczerpaniu. Konieczne staáo siĊ zatem
poszukiwanie nowych záóĪ, zabezpieczających ciągáoĞü dostaw energii. Pozyskiwanie surowców ze záóĪ morskich staáo siĊ podmiotem rywalizacji wielu
paĔstw, w tym równieĪ Rosji. Najbardziej intensywne wydobycie surowców,
gáównie wĊgla kamiennego, z morskiego dna przypadaáo na lata 60. i 90.
– gáównie przez JaponiĊ, Wielką BrytaniĊ, NorwegiĊ czy w koĔcu samą RosjĊ.
Obecnie szacuje siĊ, Īe okoáo 35% wydobycia pochodzi ze záóĪ morskich21.
Dodatkowo, akweny morskie mają ogromne znaczenie strategiczne, dostarczają
nie tylko surowców, ale są waĪnymi szlakami komunikacyjnymi, co czĊsto jest
o wiele waĪniejsze niĪ samo wydobycie.
Na początku lat 90., po upadku ZSRR, 5 paĔstw roĞciáo sobie prawa do
záóĪ morskich í Rosja, Iran, Kazachstan, AzerbejdĪan, Turkmenistan. KaĪde
z nich przedstawiáo wáasną koncepcjĊ, która spotkaáa siĊ z mniejszą lub wiĊkszą
19
S. Ciesielski, op. cit., s. 241.
Ropa, a wojna w Czeczenii, RMF24, http://www.rmf24.pl/fakty/polska/news-ropa-a-wojna-w-czeczenii,nId,117117# (dostĊp: 11.09.2013).
21
A. PiestrzyĔski, Surowce mineralne oceanów, „Górnictwo i geoinĪynieria” 2011, z. 4/5.
20
PROBLEM BEZPIECZEēSTWA ENERGETYCZNEGO W KONFLIKCIE...
159
aprobatą ze strony pozostaáych paĔstw22. O ile dla Iranu i Rosji same surowce
nie stanowiáy priorytetu, to dla Kazachstanu, AzerbejdĪanu i Turkmenistanu
byáy kwestią kluczową23. Potencjaá surowcowy Morza Kaspijskiego byá podmiotem wielu spekulacji. Początkowo znacznie przeceniono rozmiar rezerw
surowcowych, obecne szacunki nie są aĪ tak optymistyczne. Dodatkowo, zainteresowanie paĔstw budziáo atrakcyjne poáoĪenie akwenu í na styku Europy,
Bliskiego Wschodu i Azji Centralnej. Rosja i Iran uwaĪaáy, Īe Morze Kaspijskie jest morzem wewnĊtrznym, wiĊc nie podlega prawu miĊdzynarodowemu.
Pozostaáe paĔstwa twierdziáy, Īe jest to morze zewnĊtrzne, w związku z tym
wchodzi w zakres przedmiotowy prawa miĊdzynarodowego. Ostatecznie rozwaĪano dwie wersje í Iran opowiadaá siĊ za równym podziaáem po 20% dla
kaĪdego paĔstwa, Rosja optowaáa za proporcjonalnym podziaáem odnoszonym do dáugoĞü linii brzegowej (zgodnie z tym zaáoĪeniem otrzymaáaby okoáo
18,5%)24. NajwiĊcej na tym rozwiązaniu skorzystaáby Kazachstan, który otrzymaáby 30,8% dna morskiego. O ile Rosja utrzymywaáa, Īe dno powinno byü
proporcjonalnie podzielone, to sama woda powinna byü wspólna i dostĊpna dla
wszystkich. Nietrudno siĊ domyĞleü, Īe Kazachstan i AzerbejdĪan optowaáy za
stanowiskiem Rosji25.
Konßikt w Czeczenii mógá zagroziü interesom Rosji, zwáaszcza kiedy
doszáa do tego napiĊta sytuacja w Dagestanie. Problemy z tendencjami separatystycznymi miaáy dla niej coraz wiĊksze znaczenie. ZaangaĪowanie Rosji
w pertraktacje dotyczące podziaáu surowców táumaczy sytuacja w sektorze
wydobywczym na początku lat 90. Rozpad Związku Radzieckiego spowodowaá powaĪną destabilizacjĊ gospodarczą. Do początku lat 90. Rosja sukcesywnie zwiĊkszaáa wydobycie i w kluczowym momencie stanowiáo ono 13%
caákowitego wydobycia Ğwiatowego. Zapotrzebowanie na Ĩródáa energii byáo
ogromne, 1,5-krotnie wiĊksze niĪ w Stanach Zjednoczonych26. Wynikaáo to ze
specyÞki gospodarki rosyjskiej koncentrującej siĊ gáównie na przemyĞle ciĊĪkim, zwáaszcza zbrojeniowym. Rok 1993 byá szczególnie trudny dla rosyjskiego
rynku paliwowo-energetycznego. Odnotowano wtedy najniĪsze wskaĨniki
wydobycia (82%) w stosunku do roku 1990, który byá szczególnie pomyĞlny
22
B. Janusz-Pawlleta, Zasoby morza kaspijskiego wydobycie i transport do Europy. Aspekt
prawno-miĊdzynarodowy. „BezpieczeĔstwo narodowe” 2006, nr 1.
23
M. Kuleba, Rurociągowe dno...
24
J. Daly, Domodevo and the Chechen Conßict, Swiss Federal Insstitute of
Technology Zurich, http://www.isn.ethz.ch/Digital-Library/Articles/Detail/?lng=en&ots627=
fce62fe0-528d-4884-9cdf-283c282cf0b2&id=126470&contextid734=126470&contextid735=12
6466&tabid=126466 (dostĊp: 23.09.2013).
25
P. Kuspys, Polityka energetyczna Federacji Rosyjskiej wobec Azji Centralnej, „Biuletyn
Opinie Fundacji Aleksandra KwaĞniewskiego Amicus Europae” 2011, nr 11.
26
W.S. Michaáowski, Energy security and regional conßicts in caucasus, „Rurociągi. Polish pipeline journal” 2012, nr 2 (66), s. 37.
160
Patrycja Zając
dla tego sektora27. Poza tym sektor energetyczny pogrąĪyá kryzys Þnansowy,
który dwukrotnie zmniejszyá nakáady inwestycyjne. Spadáa efektywnoĞü ropy
naftowej i gazu ziemnego, gáównie z powodu eksploatowania maáych i znacznie
uboĪszych záóĪ28. Zaáamanie na rynku surowcowym, zwáaszcza dwu wspomnianych wczeĞniej surowców, doprowadziáo do powaĪnych zmian w gospodarce.
Rosja zdecydowaáa siĊ (ze wzglĊdu na ogromną energocháonnoĞü gospodarki)
na zastąpienie ropy naftowej i gazu ziemnego, wĊglem kamiennym. Surowce te
byáy przygotowane gáównie na eksport, co miaáo na celu zwiĊkszenie wpáywów
do budĪetu. W związku z opisaną sytuacją w latach 90. rozpocząá siĊ proces
restrukturyzacji kopalni29.
W 1996 roku wydobycie ropy naftowej spadáo do 6 mln dziennie. Dopiero
od 1999 roku (po przejĊciu wáadzy przez Wáadimira Putina) zaczĊáo rosnąü, ale
wyniki i tak nie byáy oszaáamiające. W pierwszej dekadzie XXI wieku udaáo siĊ
dobiü do 10 mln baryáek dziennie. Rosja zwiĊkszyáa swój udziaá w Ğwiatowym
wydobyciu i zaczĊáa wyraĨnie uczestniczyü w ksztaátowaniu cen30. Opisana
sytuacja, która panowaáa w latach 90. táumaczy zaangaĪowanie Rosji w walkĊ
o podziaá surowców. Czynnikiem, który umacniaá jej postawĊ jest oczywiĞcie
chĊü utrzymania swojej pozycji jednego w dostawach gazu i ropy. DziĊki temu
Rosja mogáa uzaleĪniaü od siebie paĔstwa europejskie i traktowaü surowce jako
Ğrodek manipulacji politycznej í nie chciaáa dopuĞciü do sytuacji zbytniego
umocnienia innych paĔstw. ĩeby w peáni wykorzystaü potencjaá Morza Kaspijskiego, Rosja musiaáa zagwarantowaü stabilną sytuacjĊ w Dagestanie, a co za
tym idzie í w Czeczenii. Jednak w latach 90. Czeczenia byáa najbardziej niestabilnym regionem Rosji, a napiĊcie w Dagestanie bardzo szybko narastaáo.
W sierpniu 1999 roku Szamil Basajew, stojąc na czele „armii” mudĪahedinów,
dokonaá zbrojnego ataku na górskie tereny Dagestanu. Szamil traktowaá ten ruch
jako uderzenie prewencyjne, twierdząc, Īe wojna i tak wybuchnie. Z drugiej
strony, jego krok wynikaá z utopijnego marzenia o stworzeniu paĔstwa islamskiego. Liczyá na wybuch antyrosyjskiego powstania na Kaukazie, które miaáo
rozpocząü siĊ w Czeczenii i rozprzestrzeniü na pozostaáe republiki. Niestety
szybko okazaáo siĊ, Īe sytuacja na pograniczu czeczeĔsko-dagestaĔskim dostarczyáa pretekstu do wybuchu II wojny czeczeĔskiej31. Rosja w Īadnym wypadku
nie mogáa sobie pozwoliü na utratĊ Dagestanu, poniewaĪ posiadaá on 249 mil
wybrzeĪa Morza Kaspijskiego. SuwerennoĞü tego terenu w istocie oznaczaáaby
redukcjĊ dostĊpu Rosji do akwenu zaledwie do delty Woági. Rosja mogáaby
27
E. Fischer, Rosyjski sektor surowców energetyczny i jego znaczenie dla gospodarki,
„Polityka gospodarcza” 2001, nr 5í6, s. 94.
28
Ibidem, s. 95.
29
U. Lorenz., Rosyjski wĊgiel energetyczny na rynkach miĊdzynarodowych, „Polityka
Energetyczna” 2004, t. 7, zeszyt specjalny, s. 436.
30
P. Godlewski, Krótki zarys rosyjskiej polityki ekonomicznej ropy naftowej i gazu ziemnego, „Biuletyn Opinie Fundacji Aleksandra KwaĞniewskiego Amicus Europae” 2011, nr 11.
31
M. Kuleba, Szamil Basajew…, s. 276.
PROBLEM BEZPIECZEēSTWA ENERGETYCZNEGO W KONFLIKCIE...
161
liczyü tylko na 4% udziaáu w eksploatacji dna morskiego32. Sytuacja w Dagestanie byáa pochodną ewolucji konßiktu rosyjsko-czeczeĔskiego. Początkowo
miaá on charakter konßiktu etnicznego, ale stopniowo zacząá zmieniaü siĊ
w kaukaską islamską rewolucjĊ. Przyczyn tego procesu moĪna dopatrywaü siĊ
bardziej w widocznym odwoáywaniu siĊ do ideologii islamu niĪ w walce narodowowyzwoleĔczej. Wpáyw na tĊ ewolucjĊ miaáy równieĪ ataki terrorystyczne
i zamachy, nie tylko w Czeczenii, ale równieĪ w Dagestanie, Inguszetii, Kabardyno-Baákarii, Osetii Póánocnej33.
Nie naleĪy równieĪ zapominaü o tym, Īe kaĪda wojna pocháania ogromne
pieniądze. PogrąĪona w kryzysie Rosja musiaáa znaleĨü w miarĊ staáe Ĩródáo
dochodów, które pokrywaáoby wydatki na wojnĊ. SprzedaĪ ropy naftowej i gazu
ziemnego zapewniaáa stabilne i pewne wpáywy do budĪetu. Biorąc pod uwagĊ
fakt, Īe na wáasne potrzeby coraz czĊĞciej wykorzystywano wĊgiel kamienny,
najdroĪsze surowce moĪna byáo przeznaczyü na eksport. Szamil Basajew udzielając wywiadów dla zagranicznej prasy podkreĞlaá, Īe Rosja wydaje niebagatelne pieniądze na dziaáania zbrojne na Kaukazie, realizując przy tym swoje
imperialistyczne ambicje34. Tylko do roku 2001 konßikt pocháonąá 8 mld dolarów, co stanowi ogromną sumĊ biorąc pod uwagĊ problemy, z jakimi borykaáa
siĊ w latach 90. Federacja Rosyjska35. Pieniądze te mogáy byü wykorzystane
chociaĪby na modernizacjĊ rosyjskiej armii, która byáa w opáakanym stanie, co
zresztą udowodniá kilka lat póĨniej konßikt w Gruzji.
Rosja nie mogáa pozwoliü na niepodlegáoĞü Czeczenii nie tylko ze wzglĊdu
na pokáady surowcowe czy kwestie eksploatacji záóĪ, ale równieĪ ze wzglĊdu na
koniecznoĞü zapewnienia bezpieczeĔstwa dostaw. Utrata Czeczenii oznaczaáaby
dla Rosji utratĊ wpáywów na Morzu Kaspijskim36. Przez jej terytorium przechodzi kluczowy rurociąg z Baku do Noworosyjska, którego dáugoĞü na tym
odcinku wynosi okoáo 150 km. Rurociąg przebiegaá takĪe przez Dagestan37.
32
J. Daly, op. cit.
M. Falkowski, Czeczenia miĊdzy kaukaskim dĪihadem a „ukrytym” separatyzmem,
OĞrodek Studiów Wschodnich im. M. Karpia, Warszawa 2007, s. 15.
34
W. S. Michaáowski, My jesteĞmy terrorystami dla nich, oni są terrorystami dla nas,
„Rurociągi. Polish pipeline journal” 2006, nr 4 (45), s. 43.
35
M. Lanskoy, The cost of Chechen war, „Issue of the Central Asia-Caucasus Institute
Analyst” 2001, nr 7.
36
Transport routes of Azerbaijani oli (Baku-Novorossiysk, Baku Supsa), Heydar Aliyev
Foundation, http://www.azerbaijan.az/_Economy/_OilStrategy/oilStrategy_05_e.html (dostĊp:
26.09.2013).
37
E. Wolska, Konßikt rosyjsko-czeczeĔski, Instytut BadaĔ nad Cywilizacjami, http://www.
cywilizacje.pl/news-id-230 (dostĊp: 18.09.2013).
33
162
Patrycja Zając
20 wrzeĞnia 1994 roku zostaá podpisany „kontrakt stulecia” na wydobycie
azerskiej ropy z pól: Azeri, Czirak i Giunaszli38. Zasoby oszacowano od 3 do
5 mld baryáek. Kontrakt byá efektem otwarcia AzerbejdĪanu na Zachód i prób
prowadzenia polityki niezaleĪnej od Rosji. Sygnatariuszami kontraktu byli:
SOCAR, Amoco, Unocal, Pennzoil i McDermott, British Petroleum, Statoil,
TPAO, Lukoil39. Prezydent AzerbejdĪanu tak wypowiadaá siĊ o politycznym
znaczeniu kontraktu: „Przez podpisanie tego kontraktu mamy (…) nadziejĊ,
na umocnienie przyjacielskich stosunków, wspóápracy ekonomicznej i w ogóle
związków we wszystkich dziedzinach z krajami, które są reprezentowane przez
spóáki wchodzące w skáad konsorcjum naftowego í z takimi duĪymi krajami
jak Stany Zjednoczone, Rosja, Anglia, Turcja czy Norwegia”40. Informacje
o podpisaniu umowy przez AzerbejdĪan z paĔstwami zachodnimi wywoáaáy
ogromny niepokój w Rosji. ĩeby zminimalizowaü niezadowolenie AzerbejdĪan zdecydowaá siĊ wáączyü do kontraktu rosyjską spóákĊ41. W dalszym ciągu
problematyczne byáo wskazanie trasy, którą ropa zostanie transportowana. Do
czasu wybudowania nowego rurociągu trzeba byáo korzystaü z juĪ istniejącej
infrastruktury. W grĊ wchodziáy dwie trasy: zachodnia i póánocna. Zachodnia
przechodziáa przez terytorium Gruzji i biegáa do Morza Czarnego, póánocna
przebiegaáa przez Grozny i koĔczyáa siĊ w Noworosyjsku42.
W latach 90. Czeczenia byáa najbardziej niespokojnym regionem w caáej
Federacji Rosyjskiej. PiĊtrzące siĊ problemy związane z gigantycznym bezrobociem, chaosem politycznym i zaáamaniem gospodarki stworzyáy bardzo niepokojącą sytuacjĊ i zagraĪaáy bezpieczeĔstwu przepáywu surowców. W maju
1995 roku Borys Jelcyn obiecaá wielomilionową pomoc republice, ale z obietnicy tej nigdy siĊ nie wywiązaá. Wobec caákowitej bezradnoĞci Asáan Maschadow zapowiedziaá przejĊcie rurociągu43. W obliczu narastającego napiĊcia
w Czeczenii, w 2000 roku nastąpiá znaczący spadek przesyáu do 10 tys. baryáek
dziennie.
Podsumowując, bezpieczeĔstwo energetyczne staáo siĊ waĪną kartą przetargową zarówno dla Rosji, jak i dla Czeczenii w trakcie najwiĊkszej intensyÞkacji
konßiktu na Kaukazie. DuĪe uzaleĪnienie Czeczenii od gospodarki rosyjskiej
38
T. ĝwiĊtochowski, Kaspijska nafta i geopolityka, „Rurociągi. Polish pipeline journal”
2005, nr 1-2.
39
Ibidem.
40
Przemówienie Prezydenta Republiki AzerbejdĪanu Hajdara Alijewa w Baku na ceremonii podpisania kontraktu miĊdzy PaĔstwową spóáką Naftową AzerbejdĪanu a konsorcjum
zagranicznych spóáek naftowych o wspólnej eksploatacji záóĪ w szelÞe kaspijskim, Heydar aliyev
heritage, http://lib.aliyev-heritage.org/pl/8223457.html (dostĊp: 19.09.2013).
41
T. ĝwiĊtochowski, op. cit.
42
Ibidem.
43
J. Daly, Boston Marathon Attacks, Chechnya and Oil – the Hidden U.S. Connection,
„Oilprice” 22.04.2013, http://oilprice.com/Geopolitics/International/Boston-Marathon-AttacksChechnya-and-Oil-the-Hidden-U.S.-Connection.html (dostĊp: 20.09.2013).
PROBLEM BEZPIECZEēSTWA ENERGETYCZNEGO W KONFLIKCIE...
163
i oparcie jej na przemyĞle wydobywczym okazaáo siĊ bardzo brzemienne
w skutkach. Zaáamanie sektora związanego z przemysáem wydobywczym spotĊgowaáo i tak ogromne bezrobocie. Gáówne bogactwo republiki nie mogáo
byü naleĪycie wykorzystane i przynosiü dochodów. W efekcie coraz prĊĪniej
rozwijaá siĊ czarny rynek handlu ropą. W obliczu nasilającego siĊ konßiktu
i zamĊtu politycznego Czeczenia paradoksalnie byáa coraz bardziej uzaleĪniona
od Rosji.
W przypadku Federacji Rosyjskiej do gáosu dochodziáy kwestie związane
z prestiĪem miĊdzynarodowym i kwestią wizerunku Rosji í potentata surowcowego. Poza tym, niezwykle waĪne byáo zapewnienie bezpieczeĔstwa przepáywu
surowców poprzez stabilizacjĊ sytuacji w regionach, przez które przebiegaá
rurociąg.
THE PROBLEM OF ENERGY SECURITY IN THE RUSSIAN-CHECHEN CONFLICT
Summary. The conßict in Chechnya, was not only a threat to the territorial integrity of Russia but
also to its energy security. Energy issues were one of the main means of pressure which Russia has
used in relation to Chechnya. The ultimate goal of Russia’s actions was to transform Chechnya
from an exporter of oil on one completely dependent on Russian energy sources. The article is
an attempt to deÞne the importance of natural resources for Russia and Chechnya. The author
concludes that the mere extraction of resources was more important for Chechnya, while insuring
the security of supply and activity in the Caspian Sea made Chechnya very important for Russia.
Key words: conßict in Chechnya, Russia, energy security