Wyróżniona praca w formacie pdf

STRESZCZENIE
Celem mojej pracy była inwentaryzacja gatunkowa flory naczyniowej, występującej wzdłuż linii brzegowej
Półwyspu Helskiego, a zmienionej przez człowieka wskutek wybudowania umocnień, które chronią ląd przed
erozyjnym działaniem falowania wody morskiej. Badania przeprowadziłam w okresie od czerwca do sierpnia 2015
roku i objęły one obszar plaż od Kuźnicy do Helu na Półwyspie Helskim, od strony Zatoki Gdańskiej. Wyznaczyłam
21 stanowisk, obejmujących różnego typu umocnienia wzdłuż 18-kilometrowej linii brzegowej. Na każdym
ze stanowisk określałam rodzaj umocnienia, zaznaczałam punkt geolokalizacyjny urządzeniem GPS oraz oznaczyłam
występującą florę naczyniową.
Na podstawie uzyskanych wyników można stwierdzić, że:
1) flora naczyniowa umocnień brzegowych jest urozmaicona i składa się z gatunków, różniących
się wymaganiami siedliskowymi; dominującą grupę stanowią gatunki ruderalne i łąkowe;
2) najczęściej występujące na umocnieniach gatunki to : Atriplex prostrata Boucher ex DC. (21 stanowisk) ;
Sonchus oleraceus L, Phragmites australis (Cav.) Trin. ex Steud., Elymus arenarius L.(15 stanowisk); Cirsium
arvense (L.) Scop. i Rumex crispus L. (14 stanowisk);
3) w badanej florze naczyniowej znalazły się 3 gatunki chronione: Aster tripolium L., Eryngium maritimum L.
oraz Angelica archangelica L.; 2 gatunki rzadkie i zagrożone w skali kraju: Aster tripolium L.
i Salsola kali L.; 7 gatunków rzadkich i zagrożonych w skali Pomorza Gdańskiego: Aster tripolium L.,
Salsola kali L., Lathyrus japonicus Willd., Cakile maritima Scop., Eryngium maritimum L.,
Sonchus palustris L. i Xanthium albinum (Widder) H. Scholz oraz 9 gatunków inwazyjnych:
Chamomilla recutita (L.) Rauschert, Xanthium albinum (Widder) H. Scholz, Conyza canadensis (L.)
Cronquist,
Hordeum
murinum L.,
Lolium
multiflorum
Lam.,
Lycium
barbarum L.,
Padus serotina (Ehrh.) Borkh., Rosa rugosa Thunb. i Solidago canadensis L.
WSTĘP
Przeprowadzone przeze mnie badania miały na celu spis flory
naczyniowej terenów brzegowych, poddanych antropopresji. Brzegi zbiorników
wodnych są narażone na działanie czynników erozyjnych, które z różnych
powodów są niekorzystne; nad morzem erozja morska falowania i pływów
prowadzi do wyniszczenia krawędzi plaż. By temu przeciwdziałać, poddaje
się je antropopresji, by zapobiec niszczącym skutkom sił natury. Wykorzystuje
się do tego m.in. betonowe opaski, nasypy kamienne, ochronne siatki
wypełnione wkładem naturalnym (gabiony), gwiazdobloki. Wydawałoby się,
że takie ingerencje w środowisko mogą skutkować niszczeniem naturalnie
występującej flory brzegowej poprzez ograniczenie jej różnorodności
gatunkowej.
Umocnienia, na których flora została opisana, mają za zadanie ochronić mierzeję
helską przed zalewaniem wodami Zatoki Puckiej. Ingerencja człowieka
w środowisko naturalne może przyczynić się do występowania gatunków dla
niego nietypowych. W trakcie badań wyróżniłam 4 główne typy umocnień:
gabiony, ażurowe, kamieniste
oraz kamienisto-betonowe, które
scharakteryzowałam poniżej.
Zdj. 1. Badane stanowisko na
umocnieniu kamienistym z
opaską brzegową. Fot autora
Typ
Opis
ażurowe
Budowlane płyty ażurowe, mogące występować wraz z oskałowaniem lub opaską brzegową.
gabiony
Prostopadłościenne kosze wypełnione kamieniami; budowla hydrotechniczna.
kamieniste
Luźne oskałowanie brzegu.
kamienistobetonowe
Luźne oskałowanie brzegu, występujące wraz z betonową opaską brzegową.
MATERIAŁY I METODY
Charakterystyka stanowiska
badawczego
Badania
były
przeprowadzane
wzdłuż 18-kilometrowej linii brzegowej
na trasie Kuźnica-Hel. Obszar badań
położony jest od strony Zatoki Gdańskiej.
Od 2007 roku na terenach, będących
w zakresie administracyjnym Urzędu
Morskiego w Gdyni - w tym na Cyplu
Helskim - prowadzony jest projekt, mający
na celu m. in. zabezpieczenie brzegów
morskich przed zjawiskiem erozji poprzez
budowę
umocnień
(projekt
współfinansowany przez Unię Europejską
ze
środków
Funduszu
Spójności
w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura
i Środowisko: Zabezpieczenie brzegów Morza
Bałtyckiego będących w administracji Urzędu
Morskiego w Gdyni).
Na badanym odcinku każde umocnienie
traktowałam jako odrębne stanowisko. Łącznie
wyznaczyłam 21 stanowisk, z których wykonałam spisy
florystyczne. Stanowiska badawcze miały długość
od kilku metrów do około kilometra. Na mapie
zaznaczony został ich punkt centralny, określony
przy pomocy odbiornika GPS. W sumie przebadana
powierzchnia wynosi około 5,4 km2.
Mapa z zaznaczonymi stanowiskami badań.
Rodzaj umocnienia
gabion
kamieniste
kamisto-ażurowe
kamienisto-betonowe
Numer stanowiska
3,5
1,2,4,6,12,13,14,15
16,17,21
7,8,9,10,11,18,19,20
Typy umocnień na danym stanowisku
Charakterystyka metod badawczych
Zbioru i badań dokonałam czterokrotnie od czerwca do sierpnia 2015r. Na kolejnych stanowiskach określałam
typ występującego umocnienia, zaznaczałam jego współrzędne geograficzne i przystępowałam do inwentaryzacji
roślinności. Spisywałam gatunki, zbierałam nieznane osobniki (jeśli nie były pod ochroną) do oznaczenia
oraz wykonywałam potrzebne zdjęcia. Rośliny, których nie udało mi się zidentyfikować w terenie, zebrałam
do późniejszego oznaczenia za pomocą Klucza do oznaczania roślin naczyniowych Polski Niżowej
(Rutkowski L., 2013) oraz atlasu Rośliny wydm, klifów, solnisk i aluwiów (Sudnik-Wójcikowska B., Krzyk A., 2015).
Kolejne czynności polegały na określeniu, które rośliny są chronione (Rozporządzenie Ministra Środowiska
z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin: Dz.U. 2014 poz. 1409), zagrożone
i w jakim stopniu w całym kraju oraz na Pomorzu Gdańskim (Markowski R., Buliński M., 2004,
Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe; Zarzycki K., Szeląg Z. 2006, Czerwona lista roślin naczyniowych w Polsce).
Oznaczyłam także osobniki inwazyjne, w tym obcego pochodzenia (Rośliny obcego pochodzenia w Polsce
ze szczególnym uwzględnieniem gatunków inwazyjnych), a cały materiał badawczy przyporządkowałam
do odpowiednich klas fitosocjologicznych. W celu określenia preferencji siedliskowych badanych gatunków roślin
posłużyłam się Przewodnikiem do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski (Matuszkiewicz W., 2008).
Zebrany materiał został uporządkowany i zasuszony jako rzeczowa dokumentacja przeprowadzonych badań.
Wyniki zostały one opracowane przy użyciu programu EXCEL i skonsultowane z panią dr. Magdaleną
Lazarus z Katedry Taksonomii Roślin i Ochrony Przyrody na Uniwersytecie Gdańskim.
WYNIKI
Na podstawie uzyskanych wyników, określono:
 procentowy udział gatunków roślin naczyniowych znajdujących się na badanym terenie (wykres 1.);
4%
3%
niezagrożone
bliskie zagrożenia
narażone
93%

wykaz gatunków roślin naczyniowych, występujących na badanym terenie z uwzględnieniem osobników
chronionych, zagrożonych i inwazyjnych;
Gatunki
gabion
ażurowe
Typ
Achillea millefolium L.
Agropyron repens (L.) P. Beauv.
Ammophila arenaria (L.) Link
Anthriscus sylvestris (L.) Hoffm.
Artemisia campestris L.
Artemisia vulgaris L
Aster tripolium L.
Atriplex prostrata Boucher ex DC.
Bromus hordeaceus L.
Bulboschoenus maritimus (L.) Palla
Carex arenaria L.
Chamomilla recutita (L.) Rauschert*
Cirsium arvense (L.) Scop.
Convolvulus arvensis L
Conyza canadensis (L.) Cronquist*
Agropyron repens (L.) P. Beauv.
Angelica archangelica L.
Artemisia vulgaris L
Atriplex prostrata Boucher ex DC.
Berteroa incana (L.) DC.
Capsella bursa-pastoris L.
Carduus crispus L.
Convolvulus arvensis L.
Daucus carota L.
Elymus arenarius L.
Festuca pratensis Huds.
Festuca rubra L. s. s.
Galium aparine L.
Dactylis glomerata L.
Daucus carota L.
Descurainia sophia (L.) Webb ex Prantl
Diplotaxis tenuifolia (L.) DC.
Elymus arenarius L.
Festuca arundinacea Schreb.
Festuca rubra L. s. s.
Galium aparine L.Galium mollugo L.
Geranium pratense L
Hieracium umbellatum L.
Honckenya peploides
Hypochoeris radicata L.
Lactuca serriola L.
Lathyrus japonicus Willd
Lolium perenne L.
Melilotus alba Medik.
Melilotus officinalis (L.) Pall.
Oenothera sp.
Phragmites australis (Cav.) Trin. ex
Steud.
Plantago lanceolata L.
Rosa canina L.
Rosa rugosa Thunb.*
Rumex crispus L.
Senecio vulgaris L.
Sisymbrium officinale (L.) Scop.
Sonchus oleraceus L.
Sonchus palustris L.
Stellaria media (L.) Vill.
Taraxacum officinale F. H. Wigg
Vicia villosa Roth.
Hordeum murinum L.*
Phragmites australis (Cav.) Trin. ex
Hypochoeris radicata L.
Steud.
Lactuca serriola L.
Plantago lanceolata L.
Poa pratensis L.
Lathyrus japonicus Willd
Lathyrus pratensis L.
Polygonum aviculare L.
Lolium perenne L.
Rubus idaeus L.
Matricaria maritima L. ssp. inodora (L.) Rumex acetosella L
Dostál
Salix alba L.
Medicago falcata L
Sedum acre L.
Medicago lupulina L.
Sisymbrium officinale (L.) Scop.
Oenothera sp.
Taraxacum officinale F. H. Wigg
Petasites hybridus (L.) Gaertn., B. Mey. Trifolium repens L.
& Scherb.
Urtica dioica L
Vicia villosa Roth
kamieniste
Acer pseudoplatanus L.
Achillea millefolium L.
Agropyron repens (L.) P. Beauv.
Alnus glutinosa (L.) Gaertn
Ammophila arenaria (L.) Link
Angelica archangelica L.
Arenaria serpyllifolia L.
Artemisia campestris L.
Artemisia vulgaris L
Atriplex prostrata Boucher ex DC.
Ballota nigra L.
Berteroa incana (L.) DC.
Bromus hordeaceus L.
Bromus tectorum L.
Cakile maritima Scop.
Calystegia sepium (L.) R. Br.
Capsella bursa-pastoris L.
Carex arenaria L.
Carex pairae Carex pairae F. W.
Schultz
Centaurea cyanus L.
Chamomilla suaveolens (Pursh) Rydb.
Chenopodium album, L.
Cirsium arvense (L.) Scop.
Corynephorus canescens (L.) P. Beauv.
Dactylis glomerata L.
Daucus carota L.
Deschampsia caespitosa (L.) P. Beauv.
Descurainia sophia (L.) Webb ex Prantl
Diplotaxis tenuifolia (L.) DC.
Echium vulgare L.
Elymus arenarius L.
Eryngium maritimum L.
Erysimum cheiranthoides L.
Festuca arundinacea Schreb.
Festuca rubra L. s. s.
Galium aparine L.
Galium mollugo L.
Hieracium umbellatum L.
Hordeum murinum L.
Hypericum perforatum L.
Hypochoeris radicata L.
Lactuca serriola L.
Lathyrus japonicus Willd
Lolium perenne L.
Lycium barbarum L.*
Malva neglecta Wallr.
Matricaria maritima L. ssp. inodora (L.)
Dostál
Medicago falcata L
Medicago lupulina L.
Medicago sativa L.
Melandrium album (Mill.) Garcke
Melilotus alba Medik.Oenothera sp.
Phragmites australis (Cav.) Trin. ex
Steud.
Plantago lanceolata L.
Plantago major L.
Poa annua L.
Poa pratensis L.
Polygonum amphibium L.
Polygonum aviculare L.
Rosa rugosa Thunb.*
Rubus idaeus L.
Rumex crispus L.
Salix acutifolia Willd.
Salsola kali L.
Sambucus nigra L.
Sedum acre L.
Senecio vulgaris L.
Sisymbrium officinale (L.) Scop.
Solidago canadensis L.*
Sonchus oleraceus L.
Sonchus palustris L.
Stellaria media (L.) Vill.
Tanacetum vulgare L.
Taraxacum officinale F. H. Wigg
Trifolium pratense L
Urtica dioica L
Vicia villosa Roth
Viola arvensis Murray
Xanthium albinum (Widder) H.
Scholz*
kamienisto-betonowe
Acer pseudoplatanus L.
Achillea millefolium L.
Agropyron repens (L.) P. Beauv.
Ammophila arenaria (L.) Link
Anthriscus sylvestris (L.) Hoffm.
Artemisia campestris L.
Artemisia vulgaris L
Asparagus officinalis L.
Aster tripolium L.
Atriplex prostrata Boucher ex DC.
Ballota nigra L.
Betonica officinalis L.
Cakile maritima Scop.
Calystegia sepium (L.) R. Br.
Chenopodium album, L.
Cirsium arvense (L.) Scop.
Convolvulus arvensis L
Equisetum arvense L.
Festuca arundinacea Schreb.
Festuca rubra L. s. s.
Galium aparine L.
Galium mollugo L.
Geranium pratense L
Hieracium umbellatum L.
Honckenya peploides
Hypochoeris radicata L.
Lactuca serriola L.
Lathyrus japonicus Willd.
Lolium multiflorum Lam.*
Lolium perenne L.
Medicago sativa L.
Melilotus alba Medik.
Mentha arvensis L.
Padus serotina (Ehrh.) Borkh.*
Polygonum aviculare L.
Potentilla anserina L.
Prunus cerasifera Ehrh.
Rosa rugosa Thunb. *
Rumex crispus L.
Salix acutifolia Willd.
Salix cinerea L.
Salsola kali L.
Sambucus nigra L.
Sedum acre L.
Senecio viscosus L.
Solanum dulcamara L.
Sonchus oleraceus L.
Sonchus palustris L.
Taraxacum officinale F. H. Wigg
Tragopogon pratensis L. s. s
Tussilago farfara L.
Legenda
chronione
gatunki rzadkie i zagrożone w skali kraju
gatunki rzadkie i zagrożone w skali Pomorza Gdańskiego
gatunki inwazyjne*

nie potwierdziła się hipoteza, że umocnienia linii brzegowej wpływają na zubożenie gatunkowe
flory naczyniowej.
DYSKUSJA
Budowle hydrotechniczne,
w tym badane przeze mnie
ruderalne
łąkowe
segetalne
umocnienia, mają
za zadanie
wydmy nadmorskie
szuwary
inne
ochraniać
lub wzmacniać
brzegi
czy też dna różnych
suche murawy i wrzosowiska
leśne
solniska
zbiorników
wodnych.
1%
Na Półwyspie Helskim umacnianie
brzegów jest ważne ze względu na
3%
5%
kurczący sie pas lądu mierzei.
5%
Do jej przerwania może prowadzić
27%
wymywanie plaż przez falowanie,
8%
dlatego od wielu lat
(m.in.
wybudowanie ostróg palisadowych
wraz z opaską faszynową na Helu
w 1949r, źródło PAN) podejmuje
12%
się przedsięwzięcia, mające na celu
niedopuszczenie do takiej sytuacji.
Buduje się betonowe opaski, stawi
gwiazdobloki lub oskałowuje
26%
13%
plaże.
Na Półwyspie Helskim
różnorodna działalność człowieka
przyczyniła się do powstania
siedlisk
antropogenicznych.
Wykres 2. Udział procentowy pogrupowanych siedlisk fitosocjologicznych
Paradoksalnie, z przeprowadzonych
przeze
mnie
badań
wynika,
że sztucznie wzmacnianie linii brzegowej spowodowało występowanie dużej różnorodności gatunkowej flory
naczyniowej, w tym chronionej i zagrożonej,
a także roślin inwazyjnych (wykres 2.). Ze względu na bliski
kontakt umocnień z morzem, na niektórych może pojawiać się kidzina, czyli martwa materia organiczna, składająca
się z glonów, resztek roślin i małych organizmów. Obecność kidziny wzbogaca siedlisko w substancje odżywcze,
przez co wpływa korzystnie na rozwój wielu gatunków roślin naczyniowych. Na florę umocnień ma wpływ również
ich bezpośrednie otoczenie. Skład gatunkowy zmienia się w zależności od tego, czy z umocnieniami sąsiaduje
na przykład bór, wydma, trawnik czy też ogródek działkowy. Dzieje się tak na skutek "przechodzenia" osobników
roślin z sąsiadujących ekosystemów.
Gatunkami typowymi dla brzegu morskiego, których obecności oczekuje się na umocnieniach, są odmiany
wydmowe oraz szuwarowe. Co zaskakujące, gatunki obu grup stanowią łącznie jedynie 20% całości (wykres 2.)
W skład grupy flory wydmowej obecnej na umocnieniach wchodzi m.in. wydmuchrzyca
piaskowa
Elymus arenarius L. oraz piaskownica zwyczajna Ammophila arenaria (L.) Link.
Gatunki szuwarowe
są reprezentowane przez np.: sitowiec nadmorski Bulboschoenus maritimus L. Palla czy trzcinę pospolitą
Phragmites australis (Cav.) Trin. ex Steud. Warto zaznaczyć, że znalazł się tu jeden gatunek, który występuje
na każdym badanym stanowisku: łoboda oszczepowata Atriplex prostrata Boucher ex DC.
Na umocnieniach, oprócz dwóch wymienionych wyżej grup, udało mi się rozróżnić 7 kolejnych.
Najliczniejszą z nich były rośliny ruderalne, stanowiące 27% całości (wykres 2.) W jej skład wchodzą m.in.:
przytulia czepna Galium aparine L., bylica pospolita Artemisia vulgaris L., ostrożeń polny Cirsium arvense (L.) Scop.,
tasznik pospoplity Capsella bursa-pastoris L., lucerna nerkowata Medicago lupulin. i dwurząd wąskolistny
Diplotaxis tenuifolia (L.) DC.
Grupa roślin ruderalnych charakteryzuje się występowaniem na terenach zaburzonych (tj. zmienionych
przez człowieka). Ma ona małe wymagania środowiskowe, w jej skład wchodzą wysokie trawy oraz byliny.
Prawdopodobną przyczyną ich obecności na umocnieniach mogą być występujące w pobliżu ogródki działkowe,
z których następuje ekspansja diaspor.
Drugą najliczniejszą grupą są rośliny łąkowe, których procentowa ilość wynosi 26% (wykres 2.) Zaliczają
się tu małe rośliny rozłogowe, zielne i trawy, na przykład bylica polna Artemisia campestris L., krwawnik pospolity
Achillea millefolium L., marchew zwyczajna Daucus carota L., kostrzewa trzcinowa Festuca arundinacea Schreb.,
życica trwała Lolium perenne L., koniczyna łąkowa Trifolium pratense L. Ich obecność może tłumaczyć sąsiedztwo
występujących na mierzei terenów trawiastych, których gatunki mogły rozszerzyć swoje terytorium.
Następną grupą są rośliny segetalne (13% wykres 2.), czyli związane z uprawami. Są to głównie gatunki
zaliczane do chwastów: jęczmień płonny Hordeum murinum L., stokłosa dachowa Bromus tectorum L.,
sałata kompasowa Lactuca serriola L. Chwasty jako grupa roślin mają małe wymagania środowiskowe, w związku
z czym mogą się rozwijać także na umocnieniach.
Kolejna pod względem wielkości (8% wykres 2.) to grupa innych roślin, których klasy fitosocjologiczne
nie są oficjalnie ustalone ostatecznie. Znalazło się w niej 9 gatunków, m.in rdest ziemniowodny
Polygonum
amphibium
L.,
róża
pomarszczona
Rosa
rugosa
Thunb.,
rzepień
brzegowy
Xanthium albinum (Widder) H. Scholz, szparag lekarski Asparagus officinalis L., turzyca najeżona
Carex pairae F. W. Schult.
.
Zdecydowanie mniejszy (5% wykres 2.) udział we florze naczyniowej umocnień mają gatunki związane z suchymi
murawami i wrzosowiskami, w tym: jastrzębiec baldaszkowy Hieracium umbellatum L., prosienicznik szorstki
Hypochoeris radicata L., szczaw polny Rumex acetosella.
Najmniejszy udział w badanej florze naczyniowej mają rośliny leśne (3% wykres 2.) oraz solniskowe,
reprezentowane przez jeden gatunek - aster solny Aster tripolium L.
Ze 113 gatunków najczęściej występują:
 wymieniona wcześniej łoboda oszczepowata Atriplex prostrata Boucher ex DC. (21 stanowisk);
 na 15 stanowiskach: wydmuchrzyca piaskowa Elymus arenarius L. oraz mlecz warzywny Sonchus
oleraceus L.;
 na 14 stanowiskach: trzcina pospolita Phragmites australis (Cav.) Trin. ex Steud., szczaw kędzierzawy
Rumex crispus L., ostrożeń polny Cirsium arvense (L.) Scop.
Jak widać, umocnienia skupiają wiele różnych gatunków z najróżniejszych fitocenoz. W trakcie badań
okazało
się,
że
występują
tu
również
gatunki
zagrożone,
chronione
oraz
inwazyjne.
7% wszystkich gatunków (wykres 1.) stanowią rośliny zagrożone. Wśród nich cennym okazem jest aster solny
Aster tripolium L, objęty ochroną ścisłą. Oprócz niego występowała również Salsola kali. Na terenie badań pojawiły
się również gatunki, objęte ochroną ścisłą, charakterystyczne dla terenów wydmowych, m.in.
Lathyrus japonicus Willd oraz Eryngium maritimum L.
Gatunkami inwazyjnymi były : Chamomilla recutita (L.) Rauschert, Xanthium albinum (Widder) H. Scholz,
Conyza canadensis (L.) Cronquist, Hordeum murinum L., Lolium multiflorum Lam., Lycium barbarum L.,
Padus serotina (Ehrh.) Borkh., Rosa rugosa Thunb. i Solidago canadensis L., z czego najczęściej występowała
Rosa Rugosa Thunb - na 4 stanowiskach, ze względu na nasadzanie jej na Półwyspie Helskim oraz samoistne
rozprzestrzenianie pędowe.
Podsumowując dyskusję, przeprowadzona przeze mnie inwentaryzacja flory naczyniowej na umocnieniach
pokazuje, jak wiele gatunków z zaskakująco różnych siedlisk je porasta. Mimo faktu, że są one obszarem poddanym
antropopresji, okazują się być miejscem występowania osobników chronionych i zagrożonych.
PIŚMIENNICTWO
1. Sudnik-Wójcikowska B., Krzyk A. (2015). Rośliny wydm, klifów, solnisk i aluwiów, MULTICO, Warszawa
2. Markowski R., Buliński M. (2004). Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe Pomorza Gdańskiego – Endangered
and threatened vascular plants of Gdańskie Pomerania. – Acta Bot. Cassub., Monogr. 1: 1–75,
Bogucki Wydawnictwo Naukowe S.C., Poznań;
dostęp: http://www2.abc.biology.ug.edu.pl/wp-content/uploads/2014/05/abcm_01.pdf (22.09.2015)
3. Matuszkiewicz W. (2008). Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski, PWN SA, Warszawa,
4. Mirek Z., Piekoś-Mirkowa H., Zając A. i M. (09.01.1998). Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski.
Bazy danych udostępniane on-line przez IB PAN,
.
dostęp http://info.botany.pl/czek/check.htm (20.09.2015r)
5. Praca zbiorowa pod redakcją: Tubulewicz W., Onoszko J., Szopowski Z., Molski R. (1961r).
Kształtowanie się obszarów erozyjnych na zakończeniach grup ostróg na Helu w latach 1949-1956,
Polska Akademia Nauk: Instytut Budownictwa Wodnego w Gdańsku, Poznań,
6. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin:
Dz.U. 2014 poz. 1409
7. Rutkowski L. (2013). Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski Niżowe, PWN, Warszawa
8. Tokarska-Guzik B. i autorzy, (2012). Rośliny obcego pochodzenia w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem
gatunków inwazyjnych Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska, Warszawa
9. Zarzycki K., Szeląg Z.(2006) Czerwona lista roślin naczyniowych w Polsce, Instytut Botaniki im. W. Szafera,
PAN, Kraków