S¹jūdis a Partia Komunistyczna Litwy

Adas JAKUBAUSKAS
Wilno
S¹jûdis a Partia Komunistyczna Litwy
Z
jazd Zaùoýycielski Sàjûdisu, który odbyù siæ 22 paêdziernika 1988 r.
w Wileñskim Paùacu Sportu, spowodowaù niebywaùy wzrost popularnoúci ruchu. Wkrótce staùo siæ oczywiste, ýe podstawowe programowe
zaùoýenia tej organizacji, niezupeùnie odpowiadajà dàýeniom spoùeczeñstwa. Coraz to czæúciej zarysowywaù siæ rzeczywisty cel Sàjûdisu – odbudowa pañstwowoúci Litwy. Radykalizacjæ ruchu z coraz wiækszym
niepokojem obserwowali przywódcy KPL. Jeszcze przed zjazdem Sàjûdisu, KPL próbowaùa powiækszyã swój autorytet w spoùeczeñstwie, usuwajàc niektórych niepopularnych dziaùaczy. 26 paêdziernika prasa litewska
opublikowaùa Komunikat o posiedzeniu Prezydium Rady Najwyýszej Litewskiej SRR, w trakcie którego postanowiono przygotowaæ projekty
ustaw o godle i fladze pañstwowej, obywatelstwie Litewskiej SRR oraz
omówiono prace nad przygotowaniem nowej Konstytucji Litewskiej SRR
i nowej ordynacji wyborczej1. To byùy jawne ustæpstwa na rzecz Sàjûdisu.
W dniu 8 listopada 1988 r. podczas spotkania w Rydze liderów Frontów Ludowych krajów ba³tyckich, przedstawiciele Estonii powiadomili
o planowanej sesji Rady Najwy¿szej Estoñskiej SRR, na której zamierzano uchwaliæ deklaracjê o suwerennoœci oraz przyj¹æ poprawki do Konstytucji, w pewnym stopniu pozwalajàce na poszerzenie samodzielnoúci
republiki. Kierownictwo EFL zwróciùo siæ do Sàjûdisu, proszàc o poparcie dla swego kraju. Z analogicznà proúbà przewodniczàcy Prezydium
Rady Najwyýszej Estoñskiej SRR A. Rüütel zwróci³ siê do przewodnicz¹cego Rady Najwy¿szej Litwy V. Astrauskasa, a pierwszy sekretarz
KC KPE V. Väljas – do A. Brazauskasa.
Rada Sejmu Sàjûdisu jednogùoúnie poparùa Estoniæ. Przedstawiciele
Rady kilkakrotnie spotkali siæ z ówczesnymi przywódcami Litwy. Wydawaùo siæ, ¿e po omówieniu wszystkich szczegó³ów, sprawa Estonii zostanie wsparta, lecz podczas sesji Rady Najwy¿szej LSRR, kwestia ta nie
zosta³a nawet poruszona.
1
„Tiesa” 26.10.1988; „Kurier Wileñski” 26.10.1988.
108
Adas Jakubauskas
SP 2 ’05
Oprócz tego Sàjûdisowi nie udaùo siæ uchwaliã najbardziej radykalnego
ze swych posuniæã: „Deklaracji o suwerennoœci Litwy”2. Jednak podczas
sesji RN zosta³y przyjête poprawki do Konstytucji, dotycz¹ce nadania jêzykowi litewskiemu statusu pañstwowego oraz zatwierdzono przedwojenn¹ flagê i hymn pañstwowy jako symbole LSRR3.
Zebrani przed gmachem Rady Najwy¿szej ludzie, popierali dàýenia
bratniej Estonii. Podobnie jak i dziaùacze Sàjûdisu, byli oni zaszokowani
zachowaniem deputowanych RN. W powstaùej sytuacji po raz pierwszy
wbito „klin” miædzy Sàjûdisem a KPL4.
Konsekwencj¹ tych wydarzeñ, by³o zwo³anie nadzwyczajnej sesji Sejmu Sàjûdisu, podczas której przyjæto deklaracjæ o moralnej niezaleýnoúci
Litwy. W myúl tej deklaracji Sàjûdis uznaù moralnà niezaleýnoúã Litwy za
zasadæ naczelnà i oznajmiù, ýe bædzie uznawaã tylko takie ustawy, które
nie przeszkodzà niezawis³oœci kraju5.
W dniu 17 listopada 1988 r. po raz pierwszy w telewizji nadano audycjæ Sàjûdisu Atgimimo banga (Fala Odrodzenia), lecz wkrótce w³adze
oœwiadczy³y, ¿e audycja mo¿e byæ zakazana z powodu nieodpowiedzialnych wypowiedzi niektórych jej uczestników.
Tu¿ potem, w dniu 24 listopada 1988 r. moskiewska gazeta „Izwestija”
zamieœci³a artyku³ L. Kapelusznego Landsbergis i jego ekipa. Artyku³ nie
wymienia³ ¿adnego z cz³onków tej ekipy, jedynie atakowa³ V. Landsbergisa i oskar¿a³ go o ekstremizm, chocia¿ wówczas nale¿a³ on jeszcze do
skrzyd³a umiarkowanych.
Jak pisze w swych wspomnieniach B. Genzelis, o artykule dyskutowano w Radzie Sejmu Sàjûdisu. Czùonkowie Rady A. Èekuolis i V. Èepaitis
stwierdzili, ýe w taki sposób Moskwa chce zasiaã niezgodæ i doprowadziã
do rozùamu w Radzie Sejmu Sàjûdisu. Aby temu zapobiec zaproponowali
oni wybraã V. Landsbergisa na przewodniczàcego Rady Sejmu. Oprócz
kilku czùonków Rady, którzy uwaýali, ýe takie posuniæcie bædzie ùamaniem statutu Sàjûdisu, wiækszoúã tæ ideæ poparùo. Obok kandydatury
V. Landsbergisa wysuniæto teý R. Ozolasa, lecz on z kandydowania zrezygnowaù. V. Landsbergisa wybrano na to stanowisko na okres jednego
2
G. B³aszczyk, Litwa w latach 1988–1990, „Obóz” nr 23, Warszawa, lato 1992,
s. 31.
3
4
5
Ibidem.
B. Genzelis, Sàjûdis, prieðistorë ir istorija, Vilnius 1999, s. 86–87.
G. B³aszczyk, Litwa w latach..., s. 31–32.
SP 2’05
S¹jûdis a Partia Komunistyczna Litwy
109
roku, do pierwszej rocznicy Sàjûdisu, tj. do 3 czerwca 1989 r., po 3 czerwca jego miejsce musiaù zaj¹æ R. Ozolas6.
Z kolei po wyborze przewodnicz¹cego Rady Sejmu trzeba by³o sformowaæ sekretariat S¹jûdisu. Statut przewidywa³ kolektywne kierownictwo ruchu. Stanowisko przewodnicz¹cego nie by³o przewidziane, a funkcje
sekretariatu nie by³y szczegó³owo omówione, jedynie ustalono, ¿e polityczne decyzje podejmuje Sejm S¹jûdisu, a miêdzy sesjami – Rada Sejmu.
Do koñca nie by³o wiadomo, czy cz³onkowie Rady mog¹ byæ jednoczeœnie i cz³onkami sekretariatu.
Wybory przewodnicz¹cego rozpali³y namiêtnoœci. Wielu cz³onków Sejmu uwa¿a³o, ¿e Rada Sejmu przekroczy³a swe pe³nomocnictwa, zw³aszcza przedstawiciele miasta Kowna. A. Butkevièius nawet nawo³ywa³ do
wyra¿enia Radzie Sejmu, za taki czyn, votum nieufnoœci7.
W dniu 26 listopada 1988 r. biuro KC KPL w swym Komunikacie
oœwiadczyùo: „Ostatnio w dziaùalnoúci czæúci przywódców Sàjûdisu dominujà nierealne ýàdania polityczne, haùaúliwe akcje antypañstwowe. Po zwyczajnej sesji RN LSRR, która nie uwzglædniùa niektórych postulatów Sàjûdisu,
zorganizowano brutalny nacisk na deputowanych RN. Nie moýemy nie
zauwaýyã, ýe czæúã przywódców Sàjûdisu unika odizolowania siæ od obcych
mu osób, nieskrywajàcych swych dàýeñ do oderwania siæ od Zwiàzku Radzieckiego i odbudowania na Litwie ustroju burýuazyjnego [...]”8.
Wkrótce zawieszono audycjê Atgimimo banga, tygodnik „Atgimimas”
z drukarni KC KPL przeniesiono do przestarza³ej drukarni M. Šumauskasa, która jeden numer pisma drukowa³a ca³y tydzieñ.
W dniu 29 listopada Rada Ministrów wyda³a rozporz¹dzenie „O wykorzystaniu sprzêtu drukarskiego i powielajàcego”; w ten sposób próbowano zabroniã powielania dokumentów sprzætem, który posiadaùy grupy
Sàjûdisu. Oprócz tego, przed Nowym Rokiem ministerstwo skarbu zamroziùo konto bankowe Sàjûdisu9.
Nie bacz¹c na tak¹ konfrontacjê pomiêdzy dwoma si³ami politycznymi, ich liderzy dokùadali starañ, by nie przeksztaùciùa siæ ona w otwartà
walkæ. Od poczàtku 1989 r. coraz czæúciej odbywaùy siæ spotkania przed6
B. Genzelis, ibidem, s. 90.
Ibidem, s. 91.
8
Lietuvos KP Centro komiteto biure. Dël dabartinës padëties Respublikoje, „Tiesa” 27 XI 1988.
9
V. Èepaitis, Sàjûdis ir LKP, w: Lietuvos Sàjûdis ir valstybës idealø ágyvendinimas, praca zbiorowa pod red. D. Blaþytë, Vilnius 1998, s. 59.
7
110
Adas Jakubauskas
SP 2 ’05
stawicieli Rady Sàjûdisu i biura KC KPL. Przez jakiú czas te spotkania
nawet staùy siæ regularne. Dyskutowano tu o taktyce w stosunkach z Moskw¹, porz¹dku dziennym obrad RN LSRR i innych wa¿nych dla kraju zagadnieniach10.
W dniach 15–16 lutego 1989 r. po raz pierwszy publicznie obchodzono
Dzieñ Niepodleg³oœci Litwy. Wielkie znaczenie mia³a deklaracja Sejmu
S¹jûdisu, w której byùa mowa o dàýeniu kraju do samodzielnoúci politycznej, kulturalnej i ekonomicznej, przyjæta w Kownie 15 lutego podczas posiedzenia Sejmu Sàjûdisu11.
Po dniu 16 lutego 1989 r. coraz bardziej ró¿ni³y siê pogl¹dy tych g³ównych si³ politycznych na przyszùoúã Litwy, podczas gdy Sàjûdis wyraênie
okreúliù swe dàýenia niepodlegùoúciowe, dziaùacze KPL jeszcze dùugi czas
eksponowali taktykæ „krok za krokiem”.
21 lutego 1989 r. odby³o siê XVII plenum KC LKP, w narodzie nazwane
„czarnym”. Podczas obrad dàýenie narodu litewskiego do odbudowania
swej pañstwowoúci zostaùo okreúlone mianem awanturnictwa, zaýàdano
ograniczenia dziaùalnoúci Sàjûdisu. Na plenum stwierdzono, iý Sàjûdis
oddala siæ od poczàtkowo wysuwanych postulatów przebudowy, a czæúã
jego dzia³aczy swoj¹ dzia³alnoœci¹ zbli¿a siê do antysocjalistycznej Ligi
Wolnoœci Litwy12. Czùonek KC KPL J. Gureckas proponowaù zamknàã
wszystkie gazety ruchu, zabroniã przedsiæbiorstwom przelewaã na konto
Sàjûdisu úrodki finansowe13.
W dniu 26 marca 1989 r. odby³y siæ wybory deputowanych ludowych
do Rady Najwyýszej ZSRR. Spoúród 42 mandatów, 36 otrzymaù Sàjûdis,
LKP – 614. Poniewaý Sàjûdis w wyborach wystæpowaù z programem, któ-
10
Ibidem, s. 60.
„Atgimimas” 17 II 1989. W tym miejscu wypada zaznaczyæ, ¿e w pierwszych
miesi¹cach dzia³alnoœci S¹jûdisu, otwarcie nie mówiono o niepodleg³oœci pañstwowej. Podczas masowych wieców latem i jesieni¹ 1988 r. w przemówieniach liderów
S¹jûdisu oraz dokumentach ruchu, by³a mowa jedynie o szerokiej autonomii, tj. suwerenitecie w ramach ZSRR. Pocz¹tkowo na Litwie idee ca³kowitej niepodleg³oœci wysuwa³a jedynie Liga Wolnoœci Litwy.
12
V. Skuodis, Baltijos kraðtø kelias á nepriklausomybæ: 1987–1989 metais, Vilnius 1997, s. 171.
13
B. Genzelis, ibidem, s. 94–95. Szerzej zob.: Diskusijos dël Lietuvos Komunistø
Partijos centro komiteto sekretoriaus A. Brazausko praneðimo Dël partiniø organizacijø darbo vienijant respublikos visuomenæ pertvarkos uþdaviniams spræsti, „Tiesa”
23.02.1989.
14
B. Genzelis, ibidem, s. 96–97.
11
SP 2’05
S¹jûdis a Partia Komunistyczna Litwy
111
ry przewidywaù caùkowità odbudowæ pañstwowoúci Litwy, wiæc moýna
przypuszczaã, ýe naród swà wiækszoúcià udzieliù mandatu Sàjûdisowi, by
broniù jego interesów w Moskwie.
W dniu 18 maja odbyùa siæ XI Sesja Rady Najwyýszej Litwy. Byùa ona
zwyciæska dla Sàjûdisu. Przyjæto wówczas „Deklaracjæ o suwerennoúci
pañstwowej Litwy”. Przeciwko przyjæciu dokumentu g³osowa³o tylko
piêciu deputowanych, wœród nich przewodnicz¹cy Komitetu Bezpieczeñstwa Litewskiej SRR E. Eismuntas oraz sekretarz RN J. Gureckas15.
Tego samego dnia przyjêto ustawê o poprawkach 11, 31, 37 i 70 artyku³ów Konstytucji LSRR z 1978 r. 16 W myœl nowo odredagowanego
11 artyku³u Konstytucji – ziemia, jej wnêtrza, wody, lasy na terytorium
republiki, zamiast ogólno zwi¹zkowej w³asnoœci, sta³y siê wy³¹cznie
w³asnoœci¹ Litewskiej SRR.
Wprowadzono te¿ obywatelstwo litewskie (art. 31 i 37). Litewskim
obywatelom zagwarantowano w pe³ni spo³eczno-gospodarcze, polityczne
i osobiste prawa, zatwierdzone w Konstytucji i w powszechnie uznanych
miêdzynarodowych aktach prawnych17.
Œmia³ym krokiem by³a zmiana artyku³u 70 Konstytucji LSRR, który
wprowadzi³ wy¿szoœæ prawa republikañskiego nad zwi¹zkowym. Akty
prawne ZSRR mog³y obowi¹zywaæ na terytorium Litwy dopiero po ich
zatwierdzeniu przez RN Litewskiej SRR. Nadto dzia³anie ustaw zwi¹zkowych na terytorium Litwy mog³o byæ ograniczone lub zawieszone na
mocy uchwa³y Rady Najwy¿szej Litwy. Ze stanowiska sekretarza Prezydium RN Litewskiej SRR zosta³ zwolniony J. Gureckas, na jego miejsce
powo³ano L. Sabutisa18.
Na kolejnej XII Sesji Rady Najwy¿szej, która siê odby³a 4–5 lipca
1989 r. dominowa³a tematyka gospodarcza. Podczas sesji przyjêto „Ustawê
o gospodarstwach ch³opskich”. Ch³opi otrzymali prawo do samodzielnego prowadzenia gospodarstwa o powierzchni 50 ha i jego dziedziczenia.
Ustawa jednak nie uzna³a prywatnej w³asnoœci ziemi, pozostawiaj¹c j¹
w rêkach pañstwa19.
W dniu 23 sierpnia 1989, czyli w 50 rocznicæ paktu Moùotow–Ribbentrop, odbyùa siæ VI Sesja Sejmu Sàjûdisu. Z tej okazji przyjæto oúwiad15
16
17
18
19
V. Skuodis, ibidem, s. 210.
Ibidem.
Ibidem.
Ibidem.
G. B³aszczyk, Litwa w latach..., s. 34–35.
112
Adas Jakubauskas
SP 2 ’05
czenie, w którym uznano za fakt historyczny istnienie tajnych protokóùów
do ukùadów radziecko-niemieckich, oprócz tego konstatowano fakt okupacji Litwy przez ZSSR w 1940 r. Za podstawæ nowych stosunków z ZSRR
uznano ukùad pokojowy Litwy z Rosjà Radzieckà z 12 lipca 1920 r. Odræbnym oúwiadczeniem Sàjûdis wypowiedziaù siæ przeciwko stacjonowaniu Armii Radzieckiej na terytorium Litwy20. W innych rezolucjach Sàjûdis
zwróciù siæ do Rady Najwyýszej Litwy o przyjæcie na zbliýajàcej siæ sesji
wniosków komisji ds. ukùadów radziecko-niemieckich z 1939 r., usuniæcie 6 artykuùu z Konstytucji LSRR, o KPZR jako kierowniczej i przewodniej sile spo³eczeñstwa radzieckiego oraz ustalenie terminu wyborów do
Rady Najwy¿szej i rad terenowych21.
W ten sam dzieñ Sàjûdis, Estoñski Front Ludowy i Ùotewski Front Ludowy zorganizowali akcjæ zwanà „Droga Baùtycka”. Z Wilna do Tallinna
stanæli ludzie w tzw. „ýywym ³añcuchu”, by przypomnieæ œwiatu o losach
trzech republik nadba³tyckich. W tej akcji wziê³o udzia³ oko³o 3 mln ludzi.
Pokaza³a ona wyj¹tkow¹ solidarnoœæ i chêæ wolnoœci mieszkañców republik nadba³tyckich.
Na XIII Sesji Rady Najwy¿szej LSRR (22–23 oraz 28–30 IX 1989)
przyjêto „Ustawê o samodzielnoœci gospodarczej Litwy”22. Podczas XIV
sesji RN (3–4 XI) najwiêcej dyskutowano o zmianie Konstytucji LSRR
w odniesieniu do obywatelstwa litewskiego i ustaleniu terminu wyborów
do Rady Najwy¿szej23. Na XV zaœ sesji RN (23–24 XI i 4–7 XII) powoùano komisjæ w celu przygotowania planu odrodzenia niezawisùoúci
Litwy. Do komisji weszli czoùowi dziaùacze KPL: A. Brazauskas i J. Paleckis oraz Sàjûdisu: Just. Marcinkevièius, K. Motieka, R. Ozolas. Poza
tym podczas sesji wyznaczono termin wyborów do Rady Najwy¿szej no-
20
Ibidem, s. 35–36.
Ibidem.
22
Ibidem. Ustawê tê Rada Najwy¿sza Zwi¹zku Radzieckiego zatwierdzi³a 27 XI
1989 r. Na jej mocy Litwa uzyska³a prawo do ca³kowitego kontrolowania zasobów naturalnych oraz w wiêkszej mierze – operacji finansowych. Ustawa wesz³a w ¿ycie
1 stycznia 1990 r. Za jej przyjæciem gùosowaùo 296 deputowanych zwiàzkowej RN,
przeciw 67, powstrzymaùo siæ od gùosu – 37. Z powodu przyjæcia ustawy K. Prunskienë, peùniàca wówczas obowiàzki wicepremiera w rzàdzie Sakalauskasa, powiedziaùa: „My nie otrzymaliúmy wszystkiego, czego oczekiwaliœmy – ca³kowitej
kontroli kredytów oraz polityki monetarnej”. W opinii zaœ I sekretarza KC KPL
A. Brazauskasa ta ustawa by³a du¿ym krokiem do przodu. Zob. szerzej: V. Skuodis,
ibidem, s. 290.
23
Ibidem.
21
SP 2’05
S¹jûdis a Partia Komunistyczna Litwy
113
wej XII kadencji (24 II 1990), ustalono zmiany 6 i 7 artyku³ów Konstytucji.
Równie¿ wyznaczono termin wyborów do rad terenowych (24 III 1990)24.
Sàjûdis zaczàù aktywnie szykowaã siæ do wyborów. Jeszcze jesienià
1989 r. na posiedzeniu Rady ruchu omówiono kwestie zwiàzane z wyborami, wysuniæciem kandydatów oraz opracowaniem platformy przedwyborczej. W momencie rozpoczæcia kampanii wyborczej Sàjûdis cieszyù
siæ poparciem 48% respondentów, 23% opiniowanych zamierzaùo udzieliæ poparcia odradzaj¹cym siê partiom politycznym, za KPL zamierza³o
g³osowaæ 19% mieszkañców25.
Ze swojej strony, by unikn¹æ pozostania na uboczu ¿ycia spo³ecznego,
demokratycznie nastrojona czêœæ KPL przygotowywa³a siê do decyduj¹cego XX Zjazdu. W przededniu Zjazdu KPL liczy³a 200 tys. cz³onków
i by³a najbardziej liczn¹ parti¹ polityczn¹. Litwini w niej stanowili 70,5%,
Rosjanie – 17,2%, Polacy – 4,4%, inne narodowoœci – 7%26.
Wed³ug okreœlenia B. Genzelisa w KPL istnia³y 3 ugrupowania: zwolennicy niepodleg³oœci (najwiêcej przedstawiciele inteligencji twórczej
i naukowej), centryœci (otoczenie Brazauskasa) oraz zwolennicy utrzymania Litwy w Zwi¹zku Radzieckim (M. Burokevièius, J. Jermalavièius,
J. Kuolelis)27. Wiêkszoœæ w partii stanowili pierwsi, wiêc by³o wa¿ne, by
zwolennicy Brazauskasa nie poparli trzeciego ugrupowania. Je¿eli by siê
tak sta³o „niepodleg³oœciowcy” zamierzali opuœciæ obrady i za³o¿yæ w³asn¹
partiê. Na szczêœcie przed zjazdem znaleziono kompromis miêdzy pierwszym a drugim ugrupowaniem. Na zjazd przybyli emisariusze z Moskwy.
M. Gorbaczow widocznie spodziewa³ siê, ¿e partia pozostanie jednolita.
W pierwszym dniu zjazdu (19 grudnia 1989 r.) A. Brazauskas wyg³osi³
przemówienie, w którym w imieniu wiêkszoœci cz³onków partii zaproponowa³ zalegalizowaæ samodzieln¹ Komunistyczn¹ Partiê Litwy. Tak¹ decyzjê
uzasadnia³ motywami politycznymi, strategicznymi oraz gospodarczymi28. Podkreœli³, ¿e samodzielnoœæ KPL „pozwoli³aby jej równoprawnie
uczestniczyæ w pierwszych rzeczywiœcie wolnych i demokratycznych
wyborach do Rady Najwy¿szej Litewskiej SRR oraz do rad terenowych,
czyli drog¹ demokratyczn¹ wywalczyæ miejsca w organach w³adzy usta24
Ibidem.
V. Èepaitis, ibidem, s. 66.
26
È. Bauþa, Komunistinë reforma, w: Lietuvos suvereniteto atkûrimas 1988–1991
metais, praca zbiorowa, Vilnius 2000, s. 216.
27
B. Genzelis, ibidem, s. 122.
28
È. Bauþa, ibidem, s. 216.
25
114
Adas Jakubauskas
SP 2 ’05
wodawczej i wykonawczej”29. Oprócz tych celów tak¿e zaakcentowa³ potrzebê szerzenia demokracji oraz odbudowania pañstwowoœci Litwy jako
pierwszorzêdnych celów polityki partii30.
Do imiennego g³osowania przedstawiono dwa warianty postanowienia: narodowych komunistów „za samodzieln¹ KPL, posiadaj¹c¹ w³asny
program i statut” i interkomunistów „za samodzieln¹ KPL w sk³adzie odnowionej KPZR”. Z 1033 uczestnicz¹cych na zjedzie delegatów 855
g³osowa³o za realn¹ samodzielnoœci¹, tj. za wyst¹pieniem z KPZR. 160
delegatów g³osowa³o za drugim projektem postanowienia. 12 delegatów
wstrzyma³o siê od g³osu, 6 biuletynów uznano za niewa¿ne.
Na czele samodzielnej KPL stan¹³ A. Brazauskas. Partia opowiedzia³a
siê za niepodleg³oœci¹ kraju oraz systemem wielopartyjnym. Tym samym
sta³a siê ona parti¹ komunistyczn¹ tylko z nazwy, ideowo staj¹c na pozycje socjaldemokratyczne. Na XX zjeŸdzie dosz³o do znacznych zmian
personalnych w kierownictwie partii. Oprócz I i II sekretarza KC dodatkowo powo³ano jeszcze dwóch sekretarzy zwi¹zanych z ruchem reformatorskim K. Glaveckasa i J. Paleckisa31. Do zasadniczych zmian dosz³o
równie¿ w Biurze Politycznym, wybranym, gùosowaniem tuý po zakoñczeniu XX zjazdu, podczas I plenum KC KPL. Wúród wybranych 15
czùonków Biura, duýy procent stanowili dziaùacze Sàjûdisu: B. Genzelis,
R. Gudaitis, R. Ozolas, V. Velikonis, K. Prunskienë, E. Vilkas32. Oprócz
tego, wielu aktywnych dziaùaczy Sàjûdisu zostaùo wybranych do KC
KPL33. Po roku poczyniono nastêpny krok: w dniach 8–9 grudnia 1990 r.
na Nadzwyczajnym ZjeŸdzie zmieniono nazwê partii na Litewsk¹ Demokratyczn¹ Partiê Pracy (LDPP). Podczas reorganizacji bardzo siê zmniejszy³a liczba jej cz³onków. Z 200 tysiêcy, które KPL liczy³a przed XX
Zjazdem pozosta³o jedynie 55 tys., a po zmienie nazwê na LDPP – w partii
pozosta³o oko³o 30 tys. W póŸniejszych latach liczba cz³onków LDPP
zmniejszy³a siê do 10–12 tys.
Pozosta³a czêœæ komunistów, która odrzuca³a samodzielnoœæ KPL, zebra³a siê na VI Konferencjê KPL. Bra³o w niej udzia³ 144 delegatów XX
Zjazdu. Partia og³osi³a siebie KPL „na platformie KPZR”. Poniewa¿ Kon29
Lietuvos Komunistiniø partijos Centro Komiteto politinis pranešimas LKP XX
suvaþiavime.
30
È. Bauþa, ibidem.
31
G. B³aszczyk, Litwa w latach..., s. 28.
32
Ibidem, s. 29.
33
Nepriklausomybës ir demokratijos þingsniai, Vilnius 1989, s. 11.
SP 2’05
S¹jûdis a Partia Komunistyczna Litwy
115
ferencja odby³a siê w nocy 23 grudnia, w narodzie przezwano ich „nocnymi komunistami”. Ju¿ po odbudowaniu niepodleg³oœci Litwy, w kwietniu
i lipcu 1990 r. odby³ siê odrêbny zjazd roz³amowej czêœci KPL. Przybra³a
ona wówczas nazwê KPL (KPZR). Podczas zjazdu na I sekretarza wybrano profesora Katedry Komunizmu Naukowego Wileñskiego Instytutu
Pedagogicznego M. Burokevièiusa. Partia wypowiedzia³a siê za tradycyjnymi wartoœciami socjalizmu i federacj¹ z ZSRR. Po roz³amie KPL
(KPZR) liczy³a oko³o 47 tys. cz³onków, g³ównie Rosjan. Dzia³alnoœæ
KPL (KPZR) by³a zabroniona po nieudanym puczu Janajewa w dniach
19–21 sierpnia 1991 r.
Po XX ZjeŸdzie KPL, 25 grudnia na plenum KC KPZR do Moskwy
zostali wezwani sekretarze nowego Biura z A. Brazauskasem na czele. Na
plenum te¿ byli obecni dzia³acze KPL na platformie KPZR. Plenum
za¿¹da³o uniewa¿nienia postanowieñ zjazdu litewskich komunistów.
Po roz³amie KPL, do Wilna przyby³a delegacja KPZR z M. Gorbaczowem na czele. Celem tej wizyty by³o zbadanie sytuacji na miejscu i w miarê mo¿liwoœci pogodzenie komunistów obu ugrupowañ. Wspomniana
wizyta odby³a siê w dniach 11–14 stycznia 1990 r. Podczas spotkania
w Domu Prasy z inteligencj¹ twórcz¹ i naukow¹ Gorbaczow na w³asne
uszy us³ysza³ wypowiedzi o samodzielnoœci KPL i niepodleg³oœci pañstwa litewskiego. Wizytê tê szeroko nag³oœniono w radiu i telewizji Litwy
i ca³ego Zwi¹zku Radzieckiego. Przyjazd delegacji jednak nie by³ produktywny: by³o widoczne, ¿e polityczne centrum w Moskwie ju¿ nie potrafi
sterowaæ procesami zachodz¹cymi w olbrzymim pañstwie.
Tu¿ po wizycie Gorbaczowa, na Litwie rozpoczê³a siê kampania wyborcza do Rady Najwyýszej. 3 lutego 1990 r. w Wilnie zorganizowano
przedwyborczà konferencjæ Sàjûdisu „Lietuvos kelias” („Droga Litwy”),
podczas której publicznoúã zapoznano z przedwyborczym programem
Sàjûdisu oraz przedstawiono 148 kandydatów do RN z ramienia Sàjûdisu.
W dniu 7 lutego na ostatni¹ sesjê zebra³a siê Rada Najwy¿sza. Do najwa¿niejszych uchwa³ sesji nale¿y zaliczyæ uchwa³ê „O uk³adach niemiecko-radzieckich z 1939 r. i likwidacji ich skutków dla Litwy”. Uznano, ¿e
wkroczenie Armii Czerwonej do Litwy 15 czerwca 1940 r. stanowi³o akt
agresji ze strony ZSRR, a wybory do Sejmu Ludowego nie by³y wolne
i demokratyczne. Uznano równie¿, ¿e Zwi¹zek Radziecki po rozlokowaniu licznych si³ wojskowych na ca³ym terytorium Litwy, poprzez swych
funkcjonariuszy zacz¹³ bezprawnie ingerowaæ w sprawy wewnêtrzne Litwy. Rada Najwy¿sza przyzna³a, ¿e realizacja nielegalnych uk³adów niemiecko-radzieckich z lat 1939–1940 jest miêdzynarodow¹ zbrodni¹,
116
Adas Jakubauskas
SP 2 ’05
a zlikwidowanie jej skutków nie jest tylko spraw¹ wewnêtrzn¹ ZSRR,
lecz te¿ spraw¹ œwiatowej wspólnoty pañstw. Deklaracjê Sejmu Ludowego „O wst¹pieniu Litwy w sk³ad ZSRR” z 21 lipca 1940 r. oraz ustawê RN
ZSRR „O przyjêciu LSRR w sk³ad ZSRR” z 3 stycznia 1940 r. uznano
jako nie maj¹ce mocy prawnej. Z tego powodu postanowiono przyst¹piæ
do rozmów z ZSRR w sprawie przywrócenia niepodleg³oœci Pañstwa Litewskiego. W myœl tej uchwa³y RN uzna³a, ¿e obecnoœæ si³ zbrojnych
ZSRR na terytorium Litwy jest prawnie nieuzasadniona i przyjêto uchwa³ê „O statusie si³ zbrojnych ZSRR w republice i s³u¿bie wojskowej obywateli LSRR”34.
Naturalnym wiêc zakoñczeniem tego etapu dziejowego by³y wybory
do Rady Najwy¿szej 24 lutego 1990 r. Wziê³o w nich udzia³ 71,72% wyborców (w powtórnym g³osowaniu 8 i 10 marca – oko³o 66,4% wyborców). Deputowanych wybrano w 133 okrêgach wyborczych35. Kandydaci
od Sàjûdisu otrzymali 96 mandatów.
Zwyciæstwo Sàjûdisu w wyborach przyspieszyùo przygotowania do
proklamowania niepodlegùoúci Litwy. Trzeba jednak przyznaã, ýe poczàtkowo kierownictwo Sàjûdisu wahaùo siæ, czy ten akt woli narodu og³aszaæ
natychmiast, czy te¿ po jakimœ czasie. Ze wzglêdu na to, ¿e 12 marca
w Moskwie mia³ siê rozpocz¹æ II Zjazd Deputowanych Ludowych ZSRR,
podczas którego zamierzano wybraæ prezydenta ZSRR oraz uchwaliæ
ustawê o secesji z ZSRR, co mog³o uniemo¿liwiæ wyjœcie republiki
z ZSRR, postanowiono obrady nowo wybranej Rady Najwy¿szej rozpocz¹æ 10 marca 1990 r.
Podstawow¹ pracê w przygotowywaniu dokumentów o przywróceniu
niepodleg³oœci Litwy wykona³ Klub Deputowanych S¹jûdisu. Klub ten
powsta³ na pocz¹tku marca, tu¿ po wyborach do Rady Najwy¿szej. Ideê
zrzeszenia deputowanych z ramienia S¹jûdisu w jedn¹ grupê zapo¿yczono od polskiej „Solidarnoœci”.
11 marca 1990 r. Rada Najwy¿sza wybra³a przewodnicz¹cego Rady.
W walce wyborczej o to kluczowe stanowisko zwyciê¿y³ V. Landsbergis36
34
G. B³aszczyk, Litwa w latach..., s. 40.
Podzia³ mandatów wygl¹da³ nastêpuj¹co: 70 mandatów wywalczyli bezpartyjni
i 63 przedstawiciele ró¿nych partii politycznych: w udziale samodzielnej KPL przypad³o
40 mandatów, KPL (KPZR) – 5, LPSD – 9, Partii Zielonych Litwy – 4, LPD – 3, LPCHD
– 2. 7 kwietnia w powtórnych wyborach wy³oniono jeszcze 8 deputowanych do RN.
36
V. Landsbergis (ur. 18 paŸdziernika 1932 r. w Kownie). Po ukoñczeniu gimnazjum, uczêszcza³ do klasy fortepianu w Pañstwowym Konserwatorium w Wilnie,
35
SP 2’05
S¹jûdis a Partia Komunistyczna Litwy
117
(91 g³osów za), pokona³ A. Brazauskasa (38 g³osów za)37. Zdaniem litewskiego historyka È. Bauþy A. Brazauskas poniósù poraýkæ nie tylko w wyniku
liczebnej przewagi deputowanych Sàjûdisu w Radzie Najwyýszej, lecz takýe
i dlatego, ¿e w swym przedwyborczym przemówieniu wypowiedzia³ siê za
d³ugim przejœciowym okresem odbudowania pañstwowoœci. Tak¹ opiniê
wypowiedzia³ dlatego, i¿ w kraju stacjonowa³y wojska radzieckie, a gospodarka Litwy by³a mocno powi¹zana z gospodark¹ ZSRR38. Po przegranych
wyborach A. Brazauskas odmówi³ objêcia stanowiska zastêpcy przewodnicz¹cego Rady Najwy¿szej, na to stanowisko proponuj¹c B. Genzelisa39.
Jednak póŸniej na wiceprzewodnicz¹cych wybrano B. Kuzmickasa40,
któr¹ ukoñczy³ w 1955 r. W 1969 r. obroni³ pracê doktorsk¹ pt. Twórczoœæ M. K. Èiurlionisa. Z wykszta³cenia jest muzykologiem, profesor, doktor habilitowany (1994 r.).
Napisa³ oko³o 15 ksi¹¿ek, m.in. ksi¹¿ki o M. K. Èiurlionisie i È. Sasnauskasie. Przez
d³ugie lata by³ cz³onkiem Zarz¹du Zwi¹zku Kompozytorów Litwy.
W dniu 3 czerwca 1988 r. zostaù wybrany do Inicjatywnej Grupy Litewskiego Sàjûdisu. Na Zjeêdzie Zaùoýycielskim Ruchu, który siæ odbyù w Wilnie 22–23 paêdziernika tegoý roku zostaù wybrany do Sejmu i Rady Sejmu Sàjûdisu. Od 25 listopada 1988 r.
do 21 kwietnia 1990 r. – przewodniczàcy Rady Sejmu Sàjûdisu, od 15 maja 1991 r. –
honorowy przewodniczàcy Sàjûdisu. 26 III 1989 r. zostaù deputowanym ludowym
ZSRR. Po wygraniu przez Sàjûdis wyborów do Rady Najwyýszej 11 marca 1990 r. zostaù wybrany na przewodniczàcego RN. W latach 1992–1996 by³ liderem opozycji. Po
utworzeniu 1 maja 1993 r. Zwi¹zku Ojczyzny, zosta³ wybrany na przewodnicz¹cego
tej partii politycznej. W latach 1996–2000 pe³ni³ funkcjê przewodnicz¹cego Sejmu
RL. Por. Lietuvos nepriklausomos valstybës atstatymo akto signatarai 1990, Vilnius
2000, s. 130–131.
37
LTSR Aukðèiausios Tarybos pirmininko rinkimø protokolas. LR Aukðèiausios
Tarybos (pirmojo ðaukimo) pirmoji sesija, Stenogramos, Vilnius 1990, t. 1, s. 63.
38
È. Bauþa Sàjûdþio valdþios legitimumas, w: Lietuvos suvereniteto atkûrimas
1988–1991 metais, s. 239.
39
„Kurier Wileñski” 12 III 1990.
40
B. Kuzmickas (ur. 10 listopada 1935 r. we wsi Juodaraistis rejonu mariampolskiego). Doktor habilitowany nauk filozoficznych, profesor. W 1960 r. ukoñczy³ Uniwersytet Wileñski, fakultet historyczno-filozoficzny. W 1966 r. obroniù pracæ
doktorskà, w 1984 r. – habilitacyjnà. Pracowaù w Instytucie Filozofii, Socjologii i Prawa Litewskiej Akademii Nauk. W 1988 r. wybrany zostaù na czùonka grupy inicjatywnej Sàjûdisu, czùonka Rady Sejmu Sàjûdisu, w 1989 r. – na przewodniczàcego
Zwiàzku Naukowców Litwy. W 1990 r. zostaù wybrany do Rady Najwyýszej. Byù
czùonkiem KPZR, KPL. W czasie tragicznych wydarzeñ w styczniu 1991 r. przedstawiaù interesy Litwy w parlamentach Szwecji, Danii, Austrii, USA, Kanady. Od 1994 r.
– cz³onek ZO (LK). Cz³onek Sejmu w latach 1996–2000. Por.: Lietuvos nepriklausomos valstybës atstatymo akto signatarai, s. 128–129.
118
Adas Jakubauskas
SP 2 ’05
K. Motiekê41, È. Stankevièiusa42, sekretarzem Rady Najwy¿szej zosta³
L. Sabutis43.
Nastêpnie przewodnicz¹cy RN og³osi³ porz¹dek dzienny obrad Sesji44.
Poniewa¿ Radê Najwy¿sz¹ wybierano jako strukturê w³adzy okupacyjnej
wed³ug radzieckiej ordynacji wyborczej, aby unikn¹æ póŸniejszych kolizji
prawnych, postanowiono uchwaliæ deklaracjê „O pe³nomocnictwach deputowanych do Rady Najwy¿szej Litewskiej SRR”. W deklaracji konsta41
K. Motieka (ur. 12 listopada 1929 r. w Kownie). Prawnik. W 1954 r. ukoñczy³
Uniwersytet Wileñski, pracowaù w Wileñskiej Miejskiej Poradni Prawnej nr 1. Od
1960 r. jest czùonkiem Litewskiego Kolegium Adwokackiego. W 1988 r. wybrany zostaù na czùonka inicjatywnej grupy Sàjûdisu, czùonka Rady Sejmu Sàjûdisu. W styczniu 1989 r. wybrany zostaù na deputowanego do Rady Najwy¿szej Republiki, w marcu
1989 r. na deputowanego ludowego ZSRR, w wyborach 24 lutego 1990 r. – na deputowanego do Rady Najwy¿szej. Por.: „Kurier Wileñski” 13 III 1990, Lietuvos nepriklausomos valstybës atstatymo akto signatarai, s. 151.
42
È. Stankevièius (ur. 27 lutego 1937 r. we wsi Šeštiniai rejonu wi³komierskiego).
In¿ynier budowlany. W 1969 r. ukoñczy³ Politechnikê Kowieñsk¹. Pracowa³ jako in¿ynier naczelny w Kowieñskim Instytucie Projektowania Budownictwa Miejskiego.
By³ przewodnicz¹cym Kowieñskiej Rady Miejskiej Litewskiego Sàjûdisu, czùonkiem
Sejmu Sàjûdisu. 24 lutego 1990 r. zostaù wybrany na deputowanego do Rady Najwyýszej Republiki. W latach 1990–1992 peùniù obowiàzki zastæpcy przewodniczàcego RN
Republiki Litewskiej. Czùonek Sejmu w latach 1996–2000, równoczeœnie pe³ni³ funkcjê ministra obrony Litwy. W Sejmie nale¿a³ do frakcji chrzeœcijañskich demokratów.
Por. „Kurier Wileñski” 13 III 1990, Lietuvos nepriklausomos valstybës atstatymo akto
signatarai, s. 215–216.
43
L. Sabutis (ur. 1 lutego 1939 r. w K³ajpedzie). Prawnik. W 1973 ukoñczy³ Uniwersytet Wileñski. Pracowa³ na stanowisku prokuratora rejonu ignaliñskiego, by³
pierwszym zastêpc¹ prokuratora Litewskiej SRR, póŸniej prokuratorem LSRR. Od
1989 r. by³ sekretarzem Prezydium Rady Najwy¿szej Litewskiej SRR. Od 11 marca
1990 r. pe³ni³ funkcjê sekretarza Rady Najwy¿szej Republiki Litewskiej. By³ cz³onkiem Sejmu RL w latach 1996–2000. Por.: „Kurier Wileñski” 13 III 1990, Lietuvos nepriklausomos valstybës atstatymo akto signatarai, s. 203–204.
44
Do porz¹dku dziennego sesji zosta³y wci¹gniête nastêpuj¹ce kwestie: 1. Oœwiadczenie Rady Ministrów Litewskiej SRR w sprawie z³o¿enia pe³nomocnictw; 2. Przed³u¿enie pe³nomocnictw zatwierdzonych osób urzêdowych Rady Najwy¿szej;
3. Deklaracja „O pe³nomocnictwach deputowanych do Rady Najwy¿szej Litewskiej
SRR”; 4. Projekt Ustawy Republiki Litewskiej „O nazwie i godle pañstwa”; 5. O odrodzeniu Pañstwa Litewskiego; 6. O statusie deputowanych ludowych ZSRR, wybranych na Litwie; 7. Projekt Ustawy Republiki Litewskiej „O przywróceniu dzia³ania
Konstytucji Litwy z 12 maja 1938 r.”; 8. Projekt tymczasowej Ustawy zasadniczej republiki Litewskiej i tryb wcielenia w ¿ycie tej ustawy; 9. Odezwy: do wszystkich ludzi
Litwy, do narodów ZSRR, do narodów œwiata, do wspólnot narodowych Litwy, do
prezydenta ZSRR. Zob. szerzej: „Kurier Wileñski” 12 marca 1990 r.
SP 2’05
S¹jûdis a Partia Komunistyczna Litwy
119
towano, ¿e niepodleg³e pañstwo litewskie w 1940 r. zosta³o bezprawnie
wcielone do ZSRR, dlatego „w wyborach do Rady Najwy¿szej Litewskiej
SRR 24 lutego 1990 r. uprawnieni do g³osowania mieszkañcy Litwy sw¹
wol¹ dali wybranym deputowanym do RN Litewskiej SRR mandaty
przedstawicieli narodu i nakaz odbudowy Pañstwa Litewskiego oraz wyra¿enia suwerennoœci narodu poprzez Radê Najwy¿sz¹ [...]”. Na mocy tej
deklaracji Rada Najwy¿sza Litewskiej Socjalistycznej Republiki radzieckiej przybra³a nazwê Rada Najwy¿sza Litwy45.
Ustaw¹ Rady Najwy¿szej „O nazwie i godle pañstwa” zosta³a przywrócona przedwojenna nazwa pañstwa – Republika Litewska oraz god³o
– Pogoñ.
W taki sposób Rada Najwy¿sza LSRR poprzez poœrednie ogniwo –
Radê Najwy¿sz¹ Litwy – przekszta³ci³a siê w Radê Najwy¿sz¹ Republiki
Litewskiej46.
Nastêpnie zosta³ przyjêty zasadniczy Akt Rady Najwy¿szej Republiki
Litewskiej o odrodzeniu niepodleg³ego Pañstwa Litewskiego. Tym Aktem Rada Najwy¿sza Republiki Litewskiej proklamowa³a przywrócenie
suwerennych praw Pañstwa Litewskiego „podeptanych przez obc¹ si³ê
w 1940 r.” i og³osi³a Litwê pañstwem niepodleg³ym. Równoczeœnie uznano, ¿e Akt Rady Litewskiej o Niepodleg³oœci z 16 lutego 1918 r. i rezolucja
Sejmu za³o¿ycielskiego z 15 maja 1920 r. o przywróceniu demokratycznego Pañstwa Litewskiego nigdy nie utraci³y mocy prawnej i tworz¹ one
konstytucyjn¹ podstawê Pañstwa Litewskiego. Stwierdzono równie¿, ¿e
terytorium Litwy jest jednolite i niepodzielne oraz podkreœlono sw¹ wiernoœæ uznanym powszechnie zasadom prawa miêdzynarodowego, uznano
nienaruszalnoœæ granic, jak to formu³uje Akt Koñcowy Konferencji Bezpieczeñstwa i Wspó³pracy w Europie z Helsinek, przyjêty w 1975 r. oraz
zagwarantowano przestrzeganie praw cz³owieka, obywatela i wspólnot
narodowych47.
Za Aktem Odrodzenia Niepodleg³oœci wypowiedzia³o siê 124 deputowanych, 6 wstrzyma³o siê od g³osu, nikt nie g³osowa³ przeciw.
Nastêpnie Rada Najwy¿sza Republiki Litewskiej uniewa¿ni³a dzia³anie Konstytucji Litewskiej SRR z 20 kwietnia 1978 r. oraz Konstytucji
ZSRR z 27 paŸdziernika 1977 r. i wznowi³a dzia³anie Konstytucji Litwy
z 12 maja 1938 r., zawieszaj¹c dzia³anie rozdzia³ów i artyku³ów, g³ównie
45
46
47
„Kurier Wileñski” 13 III 1990 r.
È. Bauþa, ibidem, s. 240.
„Lithuania”, 1 (2) 1991, s. 99.
120
Adas Jakubauskas
SP 2 ’05
dotycz¹cych statusu prezydenta republiki, Sejmu, rady pañstwa i kontroli
pañstwowej48. Kolejn¹ ustaw¹ Rada Najwy¿sza w ca³oœci zawiesi³a
dzia³anie Konstytucji Litwy z 12 maja 1938 r. i zatwierdzi³a Tymczasow¹
Ustawê Zasadnicz¹. Tym samym ustali³a, ¿e na Litwie nadal obowi¹zuj¹
akty prawne, które nie s¹ sprzeczne z Tymczasow¹ Ustaw¹ Zasadnicz¹.
Powo³anie siê na Konstytucjê pañstwa litewskiego sprzed II wojny
œwiatowej mia³o znaczenie symboliczne. Przywrócenie jej dzia³alnoœci
samo przez siebie nie mog³o przywróciæ ustaw, które dzia³a³y na Litwie
przed 15 czerwca 1940 r., jednak w opinii litewskich specjalistów prawa
konstytucyjnego, za pomoc¹ Konstytucji z 1938 r. na Litwie zosta³ odrzucony ustrój radziecki oraz chocia¿by w nominalnym stopniu by³ przywrócony status pañstwa sprzed II wojny œwiatowej.
Tymczasowà Ustawæ Zasadniczà w poúpiechu opracowaùa grupa robocza deputowanych Sàjûdisu na podstawie wspomnianej juý Konstytucji
RL z 1938 r. oraz Konstytucji Litewskiej SSR z 1978 r. Nie byùo w niej
mowy o jakichkolwiek wiæziach miædzy Litwà a ZSRR, jednak w Tymczasowej Ustawie Zasadniczej pozosta³o sporo szcz¹tków prawa radzieckiego. Tymczasowa Ustawa Zasadnicza Republikê Litewsk¹ okreœli³a
jako suwerenne demokratyczne pañstwo, w którym w³adza nale¿y do
ludu. Zawiera³a ona 16 rozdzia³ów, w których omówiono za³o¿enia ogólne, obywatelstwo litewskie, podstawowe prawa obywateli Litwy, jak te¿
swobody i obowi¹zki, system bud¿etowy, system ekonomiczny, rozwój
socjalny, kulturowy, system wyborczy, naczelne i terenowe organy w³adzy pañstwowej, s¹d i arbitra¿, prokuraturê.
Tego samego dnia dokonano personalnych zmian w rzàdzie: po zùoýeniu swych peùnomocnictw nowo wybranej Radzie Najwyýszej przez
Radæ Ministrów, tymczasowo obowiàzki przewodniczàcego Rady Ministrów Litwy powierzono K. Prunskienë49, która do tego czasu pe³ni³a obowi¹zki wicepremiera w rz¹dzie V. Sakalauskasa.
48
„Kurier Wileñski” 13 III 1990.
K. Prunskienë (ur. 26 lutego 1943 r. we wsi Vasiuliðkës, rejonu œwiêciañskiego). Po ukoñczeniu w 1965 r. Uniwersytetu Wileñskiego pracowa³a jako asystent na
Wydziale Ekonomiki Przemys³owej WUP, nastêpnie jako starszy wyk³adowca i starszy pracownik naukowy. W latach 1966–1988 – wicedyrektor Litewskiego Naukowo-Badawczego Instytutu Ekonomiki Rolnictwa. Od roku 1988 – rektor Instytutu
Doskonalenia Kwalifikacji Kierowników i Specjalistów Gospodarki Narodowej przy
Radzie Ministrów Litewskiej SRR. Doktor habilitowany nauk ekonomicznych, profe49
SP 2’05
S¹jûdis a Partia Komunistyczna Litwy
121
Nastêpnie Rada Najwy¿sza anulowa³a pe³nomocnictwa deputowanych ludowych ZSRR, wybranych na Litwie. Niektórym z nich, w charakterze obserwatorów zlecono uczestniczyæ na Nadzwyczajnym ZjeŸdzie
Deputowanych Ludowych ZSRR w Moskwie, aby oznajmiæ kierownictwu ZSRR oraz spo³eczeñstwu o decyzjach przyjêtych podczas sesji Rady
Najwy¿szej Litwy.
W dniu 12 marca 1990 r. uniewa¿niono ustawê ZSRR o powszechnym
obowi¹zku s³u¿by wojskowej z 12 paŸdziernika 1967 r. w stosunku do
obywateli Litwy. Tego samego dnia Rada Najwy¿sza wystosowa³a listy
do M. Gorbaczowa i N. Ry¿kowa, w których poinformowa³a o przyjêtych
11 marca aktach ustawodawczych oraz wyrazi³a nadziejê rozpoczêcia
z ZSRR rozmów w sprawie uregulowania wszystkich kwestii zwi¹zanych
z dokonanym odrodzeniem niezale¿nego Pañstwa Litewskiego50. Zosta³y
tak¿e przyjête odezwy do narodów ZSRR, do wspólnot narodowoœciowych Litwy, do Rady Najwy¿szej ZSRR oraz wezwanie ludzi Litwy do
zgody51.
W dniu 17 marca uchwaùà Rady Najwyýszej K. Prunskienë zostaùa
powoùana na urzàd premiera. Wicepremierami zostali A. Brazauskas
i R. Ozolas52. Po zaprzysiê¿eniu I rz¹du niepodleg³ej Litwy 11 kwietnia
sor (praca habilitacyjna na temat porównania gospodarek krajów Europy Zachodniej).
Cz³onek Rady Sejmu S¹jûdisu. Deputowana ludowa ZSRR. Od lipca 1989 r. – wicepremier Rz¹du Litewskiej SRR. 11 marca 1990 r. zosta³a powo³ana na stanowisko premiera Litwy. W 1995 r. stanê³a na czele Litewskiej Partii Kobiet, przekszta³conej
póŸniej w Partiê Nowej Demokracji, wielokrotnie wybierana do Sejmu RL. Por.:
B³yskawica, Litwa droga do niepodleg³oœci, Polska Agencja Prasowa, marzec 1990 r.,
s. 24; Lietuvos Nepriklausomybës atstatymo akto signatarai, s. 181–182. O okresie
swych rzàdów oraz o ýyciu politycznym Litwy K. Prunskienë opublikowaùa ksiàýkæ:
Gintarinës ledi iðpaþintis, Vilnius 1991; Užkulisiai, Vilnius 1992; Laisvëjimo ir permainø metai, Vilnius 1995.
50
„Kurier Wileñski” 14 III 1990.
51
Ibidem.
52
R. Ozolas (ur. 31 stycznia 1939 r. we wsi Joniðkëlis, rejonu pasvalskiego). Filozof. W 1962 r. ukoñczy³ Uniwersytet Wileñski. W latach 1965–1968 pracowa³ jako
sekretarz odpowiedzialny w piœmie „Kultûros barai”. W latach 1968–1973 by³ aspirantem na Uniwersytecie Wileñskim, nastêpnie wyk³adowc¹ na tej uczelni. W latach
1975–1980 pracowa³ w sekretariacie Rady Ministrów Litewskiej SRR, w latach
1980–1989 pe³ni³ obowi¹zki zastêpcy redaktora naczelnego wydawnictwa „Mintis”.
Jeden z zaùoýycieli Sàjûdisu. W 1989 r. zostaù wybrany do Rady Najwyýszej Litewskiej SRR oraz deputowanym ludowym ZSRR. Sygnatariusz Aktu Niepodlegùoúci
11 marca 1990 r. W latach 1990–1991 peùniù funkcjæ zastæpcy przewodniczàcego
Rady Ministrów Litewskiej Republiki. Równoczeœnie do 1993 r. wykonywa³ obo-
122
Adas Jakubauskas
SP 2 ’05
1990 r. zakoñczy³ siê proces formowania najwy¿szych organów w³adzy
pañstwowej na Litwie po odbudowaniu niepodleg³oœci.
Summary
The paper describes in detail the Lithuanian path to independence, concentrating
on the role of the Sàjûdis party and its relations with the Communist Party of Lithuania
(CPL). The CPL leaders had been observing the activity of Sàjûdis with anxiety since
its very beginning. The party, founded on October 22, 1988 was in favor of the restoration of the Lithuanian state. Consequently, the victory of Sàjûdis in the election of February 24, 1990 accelerated the activities leading to the proclamation of Lithuanian
independence. On March 12 the Second Congress of People’s Deputies of the USSR
was to commence in Moscow, where the USSR President was to be elected and the
Law on secession from the USSR was to be enacted that could have made it impossible
for the Lithuanian republic to depart from the USSR. Therefore the session of the
newly elected Supreme Council was scheduled to commence on March 10, 1990. It
was then that the Supreme Council passed the Law on the Name and National Emblem
which officially promulgated the country’s name as the Republic of Lithuania, and reintroduced the historic emblem depicting a mounted knight: Vytis. By this token, the
Supreme Council of the Lithuanian Socialist Soviet Republic was transformed to become the Supreme Council of the Republic of Lithuania, via an intermediary Lithuanian Supreme Council. What followed was the proclamation of the Supreme Council
of the Republic of Lithuania Act on the Re-establishment of the State of Lithuania. By
this token the Supreme Council of the Republic of Lithuania proclaimed that the execution of the sovereign powers of the State of Lithuania, „abolished by foreign forces
in 1940”, was re-established, and henceforth Lithuania became an independent state.
wi¹zki przewodnicz¹cego Pañstwowej Komisji Problemów Regionalnych. Kilkakrotnie wybierany do Sejmu Litwy. Od 1993 do 2000 r. by³ przewodnicz¹cym Zwi¹zku
Centrum. Por.: Lietuvos nepriklausomos valstybës atstatymo akto signatarai, s. 158.
O odbudowaniu pañstwowoœci Litwy R. Ozolas wyda³ ksi¹¿ki: Pirmieji atkurtos nepriklausomybës metai, Vilnius 1992; Atgimimo ištakose, Vilnius 1997; Išsivadavimas,
Vilnius 1998.