Recenzja ksiČĝki Global Financial Turbulence in the Euro Area

Problemy ZarzÈdzania, vol. 14, nr 1 (57), t. 1: 232 – 240
ISSN 1644-9584, © Wydziaï ZarzÈdzania UW
Recenzja ksiÈĝki
Global Financial Turbulence in the Euro Area
Kenneth S. Friedman*
Publikacja pt. Global Financial Turbulence in the Euro Area powinna
zyskaÊ naukowe uznanie, mimo ĝe stanowi czÚĂÊ specjalistycznej serii ibprezentuje zbiór artykuïów obzbliĝonej tematyce. Jednak artykuïy zamieszczone
wb ksiÈĝce sÈ dobrze napisane, ukazujÈ nowe perspektywy dla wielu problemów ekonomicznych ib poruszajÈ istotne zagadnienia, które zasïugujÈ
na dalsze badania.
Tom otwiera klarowne wprowadzenie autorstwa redaktora publikacji
Alojzego Nowaka. Tekst pt. Globalization as ab Macroeconomic Megatrend
(Globalizacja jako megatrend makroekonomiczny) rozpoczyna historyczny
przeglÈd ekonomiki handlu miÚdzynarodowego – od teorii Adama Smitha
ibDavida Ricardo do praktycznych skutków traktatu zbMaastricht. Omówiono
wbnim kwestiÚ utraty wiary wbzasady konsensusu waszyngtoñskiego na skutek kryzysu finansowego wb latach 2007–2008, nieudanÈ próbÚ osiÈgniÚcia
przez UniÚ EuropejskÈ powszechnie oczekiwanej konwergencji gospodarczej miÚdzy bogatÈ póïnocÈ ib biedniejszym poïudniem, ab takĝe znaczenie
podwyĝszenia wydajnoĂci wb Europie.
Brak konwergencji miÚdzy póïnocÈ ib poïudniem moĝe wynikaÊ wb duĝej
mierze zbpostanowieñ traktatu zbMaastricht. Z uwagi na historyczne powiÈzania miÚdzy hiperinflacjÈ abpowstaniem nazizmu zrozumiaïe jest, ĝe Europejczykom bardzo zaleĝy na ograniczaniu inflacji. Jednakĝe koncentracja
na inflacji zbpominiÚciem wzrostu gospodarczego oraz tak sztywna definicja
odpowiedzialnoĂci budĝetowej sprzyjajÈ uruchamianiu polityki oszczÚdnoĂciowej, zwïaszcza wb czasach, wb których stosownym rozwiÈzaniem byïaby
antycykliczna ekspansja budĝetowa. Polityka oszczÚdnoĂciowa jest korzystna
dla kapitaïu kosztem siïy roboczej. PowiÚksza to rozbieĝnoĂci gospodarcze
miÚdzy zasobnÈ wbkapitaï EuropÈ PóïnocnÈ abEuropÈ PoïudniowÈ posiadajÈcÈ duĝe zasoby siïy roboczej. W celu przeciwdziaïania tendencji polegajÈcej na wzroĂcie nierównoĂci gospodarczych wbwyniku prowadzonej polityki
oszczÚdnoĂciowej konieczne mogÈ byÊ wzmoĝone dziaïania.
W kolejnym artykule pt. The Role of Failures of Morality in the Financial
Crisis of Europe (Znaczenie zaniedbañ moralnych wbczasie kryzysu finansowego wb Europie) Patrick O’Sullivan szczegóïowo omawia wagÚ zaniedbañ
moralnych (chciwoĂci), pokusy naduĝycia ibuchybieñ epistemicznych wbczasie
kryzysu finansowego wb latach 2007–2008.
*
Kenneth S. Friedman – Regis University, Denver, stan Kolorado, USA.
Recenzje
Deregulacja ibrezygnacja instytucji finansowych zbkredytów hipotecznych
(i czerpania zysków wb zaleĝnoĂci od ich jakoĂci) na rzecz sekurytyzacji
ibsprzedaĝy tych kredytów (i czerpania zysków zaleĝnych tylko od wolumenu)
sprawiïy, ĝe nieuczciwoĂÊ staïa siÚ opïacalna. RolÚ odegraïy równieĝ uchybienia epistemiczne ze strony kupujÈcych, chociaĝ do wielu zbnich celowo przyczyniïy siÚ podmioty, które utworzyïy instrumenty, abnastÚpnie mocno liczyïy
na skutki ich niedoskonaïoĂci. (Niektóre uchybienia epistemiczne wynikaïy
ze znacznego niedocenienia korelacji miÚdzy róĝnymi instrumentami.)
W drugiej czÚĂci artykuïu skoncentrowano siÚ na kryzysie zadïuĝeniowym wb Unii Europejskiej. Autor zwraca uwagÚ, ĝe „dïug” po niemiecku
to „Schuld”, natomiast „winny” to „schuldig”. (Moĝe to odzwierciedlaÊ
ogólnÈ skïonnoĂÊ do utoĝsamiania zamoĝnoĂci, garniturów skrojonych na
miarÚ ib wierzycieli zb moralnoĂciÈ, zaĂ ubóstwo ib zadïuĝenie – zb lenistwem
ib nieodpowiedzialnoĂciÈ.) Autor sïusznie zauwaĝa, ĝe nadmierne zaciÈganie ib nadmierne udzielanie kredytów to dwie strony tego samego medalu,
ab zawiniona nieostroĝnoĂÊ niektórych rzÈdów to odpowiednik zawinionej
nieostroĝnoĂci niektórych banków. PodkreĂla on powaĝne problemy moralne
zwiÈzane zbpolitykÈ oszczÚdnoĂciowÈ, która prowadzi do zuboĝenia obywateli, aby móc zapïaciÊ bankom.
W dalszej czÚĂci artykuïu rozwaĝono szereg Ărodków zaradczych. Ograniczenie premii bankowców obniĝa ich motywacjÚ do maksymalizacji zysków.
BiorÈc pod uwagÚ, ĝe znacznÈ czÚĂÊ zysków czerpiÈ oni kosztem reszty
spoïeczeñstwa, zmniejszenie tej motywacji moĝe byÊ korzystne. Zmiana
ěródeï pïatnoĂci dla agencji ratingowych moĝe ograniczyÊ ich skïonnoĂÊ
do mijania siÚ zb prawdÈ. (Konkurencja oparta na oszustwie, faktycznym
wyzysku inwestorów ibkredytobiorców jest cynicznÈ manipulacjÈ dorobkiem
Adama Smitha.) Naleĝy zauwaĝyÊ, ĝe wbrew postawionej wb artykule tezie,
ĝe prywatne agencje ratingowe sÈ jedynÈ logicznÈ moĝliwoĂciÈ, ich usïugi
mogïyby ĂwiadczyÊ organy pañstwowe, zbzastrzeĝeniem ĝe ĝaden zbnich nie
oceniaïby (ani nie wpïywaï na ocenÚ) dïugu publicznego wïasnego pañstwa.
W artykule przedstawiono skïaniajÈce do refleksji omówienie bankowoĂci opartej na peïnych rezerwach obowiÈzkowych, zwïaszcza na poziomie
detalicznym. Wreszcie autor formuïuje bardzo wyraěny postulat zadbania
obetos polityczny. Moĝliwe, ĝe najpowaĝniejszym mankamentem demokracji
przedstawicielskiej sÈ szybkie zmiany wïadzy. Skïania to rzÈdzÈcych do prowadzenia polityki korzystnej wizerunkowo wbperspektywie krótkoterminowej,
nawet jeĂli skutki dïugofalowe sÈ zgubne. Za konsekwencje ich dziaïañ
odpowiadaÊ bÚdÈ kolejne pokolenia przywódców politycznych.
Sposób potraktowania wbartykule pokusy naduĝycia wiÈĝe siÚ zbzagadnieniami ogólnymi rzadko rozpatrywanymi wbekonomii. Jako przykïad moĝna
podaÊ firmÚ farmaceutycznÈ, która ma do wyboru wprowadzenie do obrotu
albo (1) jedynego leku na bardzo powaĝnÈ chorobÚ, albo (2)bbardziej dochodowego leku, który tymczasowo ïagodzi niektóre objawy. Zachodzi tu analogia do firmy finansowej majÈcej moĝliwoĂÊ wywoïania pokusy naduĝycia
Problemy ZarzÈdzania vol. 14, nr 1 (57), t. 1, 2016
233
Recenzje
zb korzyĂciÈ dla akcjonariuszy, lecz kosztem osób trzecich. Wb obu przypadkach istnieje konflikt miÚdzy nakazami moralnymi ab zasadami ekonomicznymi. W obu przypadkach decyzje obzachowaniu racjonalnoĂci ekonomicznej
byïyby korzystne dla owych podmiotów, lecz szkodliwe dla spoïeczeñstwa.
W obu przypadkach, pomimo ĝe edukacja moralna zapewniïaby pewne zïagodzenie problemu, konieczna moĝe byÊ regulacja.
Artykuï pt. Crises and World Economic Financialisation (Kryzysy ab ufinansowienie gospodarki Ăwiatowej) autorstwa Alojzego Nowaka ibKazimierza Rycia jest krótki, lecz alarmujÈcy. We wspóïczesnej historii Zachodu
wystÚpuje pewna prawidïowoĂÊ. Narody wspinajÈ siÚ na szczyt dziÚki sile
swojego przemysïu ibhandlu. Po jego osiÈgniÚciu zmieniajÈ swoje cele ibstajÈ
siÚ waĝnymi centrami finansowymi, po drodze dziesiÈtkujÈc swojÈ klasÚ
ĂredniÈ. ZaciÈgajÈ coraz wiÚksze dïugi ib ostatecznie, uginajÈc siÚ pod ich
ciÚĝarem, oddalajÈ siÚ od centrum areny Ăwiatowej. PrawidïowoĂÊ ta wystÈpiïa wbimperialnej Hiszpanii ibHolandii, Wielkiej Brytanii zbczasów rewolucji
przemysïowej oraz wspóïczesnych Stanach Zjednoczonych (Kevin Phillips,
American Theocracy zb 2006 r.).
Przez ostatnie piÚÊset lat nadmierne ufinansowienie okazaïo siÚ samobójcze dla kaĝdej wiodÈcej Ăwiatowej potÚgi gospodarczej. Ufinansowienie obecnie nie ogranicza siÚ do pojedynczego kraju, lecz rozciÈga siÚ na wiÚkszoĂÊ
regionów Ăwiata. ’Èczna wartoĂÊ aktywów finansowych jest dziesiÚciokrotnie
wyĝsza niĝ Ăwiatowy PKB, ab wartoĂÊ toksycznych aktywów jest trzykrotnie
wiÚksza niĝ ïÈczny PKB. Czy na poziomie transnarodowym popeïniamy
zbiorowe gospodarcze samobójstwo?
Autorzy omawiajÈ temat nadmiernego zadïuĝenia zbperspektywy zarówno
szkoïy chicagowskiej, jak ib neokeynesizmu. (W krótkim nawiÈzaniu do
podejĂcia szkoïy chicagowskiej, zgodnie zb ilustracjÈ pokusy naduĝycia na
przykïadzie firmy farmaceutycznej, racjonalnoĂÊ ekonomiczna podpowiada
jej wprowadzenie do obrotu tylko leku, który ïagodzi objawy. Co wiÚcej,
gdyby byï on jedynym dostÚpnym lekiem, neoliberalizm podpowiadaïby, ĝe
korzystne jest jak najszersze rozprzestrzenienie siÚ choroby.)
W artykule wskazano, ĝe ratowanie instytucji finansowych wyparïo inne
programy spoïeczne, które autorzy uznajÈ za waĝniejsze. Autorzy rozwaĝajÈ
model chiñski, chociaĝ jego definicja nie jest caïkowicie jasna. (Moĝna by
wziÈÊ pod uwagÚ opis zastosowany przez Daniego Rodrika wb Diagnosis
before Prescription. The Journal of Economic Perspectives, 24 (3) zb2010 r.,
który uĝyï sformuïowania „elastyczny pragmatyzm”.) Tego rodzaju model
moĝe mieÊ znaczÈce zalety wbporównaniu zbideologicznymi teoriami ekonomicznymi. NastÚpnie wb artykule zaproponowano nowe, innowacyjne regulacje pañstwowe majÈce na celu zwiÚkszenie wydajnoĂci.
Artykuï koñczy pytanie, które zwiÚěle we wprowadzeniu zadaï Alojzy
Nowak: Czy konkurencyjnoĂÊ Zachodu sïabnie? Skoncentrowano siÚ na
zaniku etyki pracy ibprotestach spoïecznych, które wynikajÈ zbpoczucia niesprawiedliwoĂci ibbezsilnoĂci rzÈdów prawa. Jak na ironiÚ, sytuacja taka jest
234
Problemy ZarzÈdzania vol. 14, nr 1 (57), t. 1, 2016
Recenzje
oceniana pozytywnie wbnurcie libertarianizmu ibwbwielu nurtach teorii ekonomii. Spektakularna poraĝka zasad ideologii wolnego rynku (niskie podatki,
luěne regulacje, niskie Ăwiadczenia) wywoïaïa jednak u wielu wraĝenie, ĝe
ich ekonomiczno-polityczny okrÚt pañstwowy jest pozbawiony steru ib dryfuje bez celu. Od piÚÊdziesiÚciu lat na caïym Zachodzie obniĝa siÚ wzrost
wydajnoĂci. Jest to powaĝny problem ob konsekwencjach wykraczajÈcych
poza ufinansowienie.
OdnoĂnie do metodologii artykuïu, moĝna by rozwaĝyÊ ramy czasowe.
KoncepcjÚ 60-letnich cykli Kondratiewa wbpewnej mierze uzasadnia zwïaszcza analiza spektralna. Jeĝeli tego rodzaju cykle dotyczÈ ekspansji ibkurczenia siÚ sektora finansowego, 30-letni okres uwzglÚdniony wb artykule moĝe
stanowiÊ poïowÚ cyklu. W drugiej jego poïowie moĝe dojĂÊ do czÚĂciowego
odwrócenia procesu ufinansowienia.
Kolejny tekst pt. Crisis and Innovation (Kryzys ab innowacje) autorstwa
Alojzego Nowaka traktuje ob roli innowacji technologicznych jako sposobu
zaradzenia obecnemu marazmowi Ăwiatowej gospodarki. Zaprezentowano
wbnim dokïadne, chociaĝ zwiÚzïe omówienie poszczególnych strategii innowacyjnych wb USA ib Japonii zb naciskiem na historiÚ ib kulturÚ.
Nowak pisze ob niewydolnoĂci sektora prywatnego ib niezbÚdnoĂci roli
pañstwa, ob której Ăwiadczy na przykïad fakt, ĝe piÚÊ najpotÚĝniejszych
komputerów wyprodukowanych wb USA wyprodukowano wb laboratoriach
rzÈdowych. Nie wpisuje siÚ to wb paradygmat powszechnie obowiÈzujÈcy
wb amerykañskiej literaturze ekonomicznej, lecz uzasadnia koncentracjÚ
artykuïu na roli pañstwa.
Warto jednak odnotowaÊ, ĝe pomimo wielu zmieniajÈcych gospodarkÚ
innowacji dokonanych wbciÈgu ostatniego póïwiecza – komputery, Internet,
robotyka – ab takĝe ogromnego wzrostu Ăwiatowego handlu, we wszystkich
krajach uprzemysïowionych wzrost wydajnoĂci ulegï znaczÈcemu obniĝeniu.
Jeĝeli innowacje technologiczne majÈ zmieniÊ tÚ dïugofalowÈ tendencjÚ,
bÚdÈ musiaïy byÊ spektakularne.
W artykule pt. How to Fix the Euro Area? (Jak naprawiÊ strefÚ euro?)
Grzegorz Tchorek wylicza zawiedzione oczekiwania wobec polityki ibinstytucji europejskiej unii walutowej, omawiajÈc równieĝ póěniejsze zmiany. Autor
skupia siÚ gïównie na pogïÚbieniu siÚ róĝnic gospodarczych miÚdzy PóïnocÈ
ab Poïudniem, co nastÈpiïo zamiast spodziewanej konwergencji, ab takĝe na
niewydolnoĂciach systemowych zwiÈzanych zbkryzysem finansowym wblatach
2007–2008.
RozwaĝajÈc podstawowe problemy, Tchorek zwraca uwagÚ na gïówne
wyzwania wbzakresie skutecznego zarzÈdzania politykÈ, które wynikajÈ zbrozbieĝnoĂci miÚdzy ponadnarodowym zarzÈdzaniem centralnym abautonomiÈ
narodowÈ. Proponuje model „oĂ–szprycha”, wbktórym silne centralne instytucje budĝetowe ib monetarne wspóïpracujÈ zb autonomicznymi organami
pañstwowymi, ab oprócz tego na oddzielnych szczeblach wspóïpracujÈ ze
sobÈ organy krajowe.
Problemy ZarzÈdzania vol. 14, nr 1 (57), t. 1, 2016
235
Recenzje
Rozwaĝania autora obejmujÈ ocenÚ zmian wprowadzonych przez UniÚ
EuropejskÈ, ab takĝe propozycje nowych Ărodków zaradczych. BiorÈc pod
uwagÚ, ĝe istotnym skutkiem unii walutowej jest zamiana ryzyka walutowego
na ryzyko kredytowe pañstwa, proponuje on wspólnÈ emisjÚ obligacji skarbowych przez bank centralny oraz poszczególne kraje. Zarówno obniĝyïoby
to ryzyko kredytowe pañstwa (i wynikajÈce zb niego marĝe procentowe),
jak ib wymusiïo na pañstwach czïonkowskich wiÚkszÈ odpowiedzialnoĂÊ
budĝetowÈ.
Autor pozytywnie ocenia przepisy zwiÚkszajÈce skutecznoĂÊ egzekwowania prawa, które wb wiÚkszoĂci nie funkcjonowaïy przed kryzysem
zb lat 2007–2008. Bardziej rygorystyczne przestrzeganie przepisów byïoby
korzystne dla gospodarek dziÚki zmniejszeniu ryzyka ibkosztów finansowych.
Zwaĝywszy jednak, ĝe przestrzeganie prawa jest najtrudniejsze wb okresie
dekoniunktury, egzekwowanie go pod groěbÈ kary nasilaïoby recesjÚ, tym
samym jeszcze bardziej utrudniajÈc przestrzeganie przepisów. Tchorek stara
siÚ rozwiÈzaÊ ten problem, podkreĂlajÈc znaczenie dziaïañ antycyklicznych,
wykorzystania okresów dobrej koniunktury do zgromadzenia funduszy na
wsparcie gospodarki ib budĝetu wb czasach spowolnienia gospodarczego.
DziÚki mniejszej zmiennoĂci ibniepewnoĂci taka polityka mogïaby pobudziÊ
dïugoterminowy wzrost gospodarczy.
W artykule pt. Economic Policy After the Financial Crisis (Polityka gospodarcza po kryzysie finansowym) Alojzy Nowak, Kazimierz RyÊ ib Yochanan Shachmurove prezentujÈ zwiÚzïy ibdogïÚbny przeglÈd przyczyn kryzysu
finansowego ib gospodarczego zb lat 2007–2008 wb kontekĂcie upadku teorii
neoliberalnej. Zawarte wbnim rozwaĝania pozwalajÈ na zrozumienie, wbjaki
sposób krótkoterminowa maksymalizacja zysku pozbawia gospodarkÚ strategicznych stabilnych inwestycji, przyczyniajÈc siÚ jednoczeĂnie do niezdrowego
ufinansowienia, zwiÚkszajÈc nierównoĂci ekonomiczne, abnawet opóěniajÈc
dïugoterminowy wzrost gospodarczy. „W efekcie wszystkie premie niewydane na konsumpcjÚ stanowiÈ nierozdzielone zyski korporacji ibprzyczyniajÈ
siÚ do obniĝenia popytu krajowego. PowiÚkszenie puli aktywów pïynnych
sprzyja procesowi ufinansowienia gospodarki, dodatkowo oddzielajÈc sferÚ
finansów od sfery realnej” (s. 125).
Autorzy sugerujÈ rozsÈdny, chociaĝ nieintuicyjny Ărodek zaradczy – zwiÚkszenie zatrudnienia wb drodze dofinansowania sektorów, które zapewniajÈ
dïugoterminowe korzyĂci ekonomiczne, nawet jeĂli same nie sÈ rentowne.
NaleĝÈ do nich sektory ksztaïcenia, sïuĝby zdrowia, nauki ibkultury (i ewentualnie infrastruktura fizyczna, która wb wielu krajach uprzemysïowionych
ulega procesowi rozdrobnienia). Autorzy zalecajÈ obniĝenie deficytu przez
podniesienie podatków, ab nie ograniczenie wydatków, dodajÈc jednak, ĝe
podwyĝszenie opodatkowania mogïoby skïaniaÊ do ucieczki do krajów
ob niskich podatkach. (Aby zapobiec „równaniu wb dóï”, niezbÚdny moĝe
byÊ zaproponowany przez Thomasa Piketty’ego wbCapital in the Twenty-first
Century zb 2014 r.) ogólny progresywny podatek od aktywów netto, chociaĝ
236
Problemy ZarzÈdzania vol. 14, nr 1 (57), t. 1, 2016
Recenzje
jest on trudny do wprowadzenia.) Zasadniczo przywrócenie pañstwu czÚĂci
siïy rynku moĝe byÊ dobrodziejstwem zbpunktu widzenia stabilnoĂci gospodarczej ib politycznej.
NiezdolnoĂci Unii Europejskiej do osiÈgniÚcia konwergencji gospodarczej, na którÈ zwrócono takĝe uwagÚ wb innej czÚĂci omawianej publikacji,
dotyczy artykuï pt. Capability of Convergence as Imperative for Euro Area
Persistence (ZdolnoĂÊ konwergencji jako zasadniczy warunek przetrwania
strefy euro) autorstwa Alojzego Nowaka ib Kazimierza Rycia. Oczekiwano,
ĝe napïyw nadwyĝek kapitaïu zbzamoĝnej Póïnocy do dysponujÈcych znacznÈ
siïÈ roboczÈ, tañszych krajów poïudniowych pozwoli tym ostatnim na szybszy rozwój wb porównaniu zb krajami póïnocnymi, ab tym samym zmniejszy
dysproporcje regionalne. Staïo siÚ jednak wrÚcz przeciwnie – regionalne
dysproporcje gospodarcze pogïÚbiïy siÚ, co zwiÚkszyïo niestabilnoĂÊ Unii
Europejskiej.
Jednoznaczne wskazanie problemu rozbieĝnoĂci gospodarczych skïania
do zadania ogólnego ib zasadniczego pytania, które – chociaĝ rzadko stawiane – jest istotne: Jak moĝna wyjaĂniÊ rozbieĝnoĂci gospodarcze? Pytanie
to dotyczy zagadnieñ wykraczajÈcych poza rozbieĝnoĂci miÚdzynarodowe.
WbwiÚkszoĂci krajów nawet wbobrÚbie miast wystÚpujÈ powaĝne dysproporcje ekonomiczne. Niektóre tereny sÈ bogate, inne zaĂ to slumsy. Przemiany
zachodzÈce na pewnych obszarach, np. procesy gentryfikacji, czÚsto zamiast
prowadziÊ do bogacenia siÚ osób ubogich skutkujÈ ich wysiedleniem na inne
biedne tereny. W obrÚbie jednego kraju nawet przedstawicielom róĝnych ras
moĝe powodziÊ siÚ inaczej. Mediana zamoĝnoĂci netto biaïego Amerykanina
wynosi 141b900 USD, Amerykanina pochodzenia latynoskiego – 13b700 USD,
ab Afroamerykanina – 11b 000 USD (wedïug Pew Research Center, 2013).
Te róĝnice pod wzglÚdem rzÚdu wielkoĂci wystÚpujÈ pomimo istnienia
wspólnej waluty, wspólnego jÚzyka ib wspólnego ustroju. Wynika zb tego, ĝe
wspólna waluta odgrywa niewielkÈ rolÚ wbkonwergencji gospodarczej. Sama
unia walutowa moĝe niewiele zdziaïaÊ wbzakresie zmniejszania rozbieĝnoĂci
ekonomicznych. O ile bÚdzie to konieczne zb punktu widzenia stabilnoĂci
politycznej ib gospodarczej, jeĂli nie uda siÚ osiÈgnÈÊ konwergencji jako
takiej, istotne znaczenie bÚdzie miaïo przynajmniej zapobieganie powstawaniu ibpowiÚkszaniu siÚ skrajnych nierównoĂci, co bÚdzie wymagaïo przyjÚcia
proaktywnej postawy.
Oczekiwanie, ĝe unia walutowa sama zb siebie zapewni konwergencjÚ gospodarczÈ, moĝe równieĝ stanowiÊ niezauwaĝalne (i lekcewaĝone)
zagroĝenie, choÊby dlatego ĝe jest nierealnie optymistyczne. Niespeïnienie
wygórowanych oczekiwañ moĝe skïaniaÊ do zbytnich uproszczeñ wb wyjaĂnianiu przyczyn ubóstwa, polegajÈcych przede wszystkim na przypisaniu
winy: „Biedni sÈ biedni, poniewaĝ sÈ leniwi ib nieodpowiedzialni ib chcÈ za
darmo wykorzystaÊ ciÚĝkÈ pracÚ tych, którym siÚ powiodïo. Sami sÈ sobie
winni”. To powszechne wbpolityce USA wytïumaczenie moĝe zniechÚcaÊ do
podejmowania konkretnych prób rozwiÈzania problemów dysproporcji ekoProblemy ZarzÈdzania vol. 14, nr 1 (57), t. 1, 2016
237
Recenzje
nomicznych. Tak prosty iboparty na przypisaniu winy punkt widzenia znajduje
odpowiednik na poziomie pañstw. Dyscyplina budĝetowa, Ărodki oszczÚdnoĂciowe, których brakuje wb kraju, muszÈ zostaÊ narzucone zb zewnÈtrz.
Jednym zbnajwiÚkszych rozczarowañ minionej dekady jest jednak niepowodzenie polityki oszczÚdnoĂciowej majÈcej na celu zmniejszenie deficytu.
Z perspektywy czasu nie powinno to zaskakiwaÊ, zwaĝywszy równieĝ na
fakt, ĝe kilka rozdziaïów wb recenzowanym tomie zwraca uwagÚ na jej nieracjonalnoĂÊ wb sïabych gospodarkach. ¥rodki oszczÚdnoĂciowe pogïÚbiajÈ
bowiem recesjÚ, co utrudnia osiÈgniÚcie równowagi budĝetowej.
Nie ulega wÈtpliwoĂci, dlaczego tego typu Ărodki przynoszÈ rozczarowujÈce skutki – nawet wb zakresie redukcji deficytu. W duĝym uproszczeniu moĝna przytoczyÊ przykïad rzÈdu, który wbwarunkach niedostatecznego
popytu dokonaïby kreacji nowego pieniÈdza, zaïóĝmy kwoty X GBP, którÈ
oddaïby komuĂ do dyspozycji. Osoba ta mogïaby kupiÊ samochód od dilera,
powiÚkszajÈc PKB ob X GBP. Diler zb kolei zapïaciïby sprzedawcy, zamówiï
nowy samochód, aby uzupeïniÊ zapasy, zapïaciï lokalnemu przedsiÚbiorstwu uĝytecznoĂci publicznej... Kaĝda zb tych pïatnoĂci powiÚkszyïaby PKB.
Ponadto odbiorcy tych pïatnoĂci wydaliby czÚĂÊ pieniÚdzy, dodatkowo zwiÚkszajÈc PKB. PoczÈtkowa kwota X GBP oddana do dyspozycji spowoduje
ïÈczny wzrost PKB równy k*X GBP, gdzie k > 1. (WartoĂÊ k moĝe zaleĝeÊ od
charakteru poczÈtkowego zakupu ibprawdopodobnie bÚdzie wyĝsza, k1(> k),
jeĝeli Ărodki zostanÈ wykorzystane do wsparcia infrastruktury).
Weěmy pod uwagÚ ĂredniÈ stawkÚ podatku – r. Danie komuĂ kwoty
X GBP (lub wydanie jej na infrastrukturÚ) zwiÚkszy PKB obk*X GBP ibpodwyĝszy wpïywy zbpodatków obr*k*X GBP. PrzypuĂÊmy, ĝe r = 1/k. Wówczas
wpïywy zbpodatków wzrosnÈ ob(1/k)*k*X GBP = X GPP. Danie komuĂ kwoty
X GBP generuje takie wpïywy zbpodatków, ĝe suma ta sama siÚ spïaci. Nie
spowoduje to zwiÚkszenia deficytu.
Polityka oszczÚdnoĂciowa wywoïuje skutki odwrotne. CiÚcia wydatków
prowadzÈ do obniĝenia PKB, co zbkolei zmniejsza wpïywy zbpodatków. Jeĝeli
r = 1/k, wpïywy te ulegnÈ obniĝeniu ob sumÚ zaoszczÚdzonÈ wb wyniku ciÚÊ.
Deficyt pozostanie na poziomie niezmienionym.
OczywiĂcie zazwyczaj k < 1/r, abzatem obniĝka wydatków bÚdzie wiÚksza
niĝ suma, ob którÈ zmalaïy wpïywy zb podatków. Wówczas polityka oszczÚdnoĂciowa spowoduje obniĝenie deficytu, lecz czÚsto obznacznie niĝszÈ kwotÚ
niĝ przewidywano.
Ostatni, krótki artykuï pt. Euro or Zloty (Euro czy zïoty) autorstwa Alojzego Nowaka ib Kazimierza Rycia stanowi rozwiniÚcie czÚĂci poprzedniego
rozdziaïu ib prezentuje istotne dla Polski zagadnienie. Pomimo ostatnich
wydarzeñ, Polska prawdopodobnie stanie siÚ ostatecznie peïnoprawnym
czïonkiem Unii Europejskiej. Czy jednak naleĝy siÚ zbtego cieszyÊ ibproces
ten przyspieszaÊ? Czy moĝe Polska, która korzysta juĝ ze znaczÈcej integracji gospodarczej zb UniÈ, powinna zachowaÊ wiÚkszÈ ostroĝnoĂÊ wb kwestii
dalszej integracji ib przyjÚcia euro?
238
Problemy ZarzÈdzania vol. 14, nr 1 (57), t. 1, 2016
Recenzje
Autorzy twierdzÈ, ĝe wbwarunkach duĝych ibnagïych krótkoterminowych
przepïywów kapitaïowych waluty ob mniejszej masie bezwïadnoĂciowej sÈ
bardziej podatne na gwaïtowne wahania pozostajÈce poza kontrolÈ rzÈdu
krajowego. ZdolnoĂÊ amortyzowania spadku wartoĂci waluty – czy to naturalnie spowodowanego osïabieniem siÚ gospodarki czy zaplanowanego przez
rzÈd – moĝe caïkowicie zaniknÈÊ wb wyniku przepïywów kapitaïowych, co
moĝe doprowadziÊ do niemoĝnoĂci zrekompensowania wyĝszych kosztów
transakcyjnych wynikajÈcych zbnasilonej zmiennoĂci ibwiÚkszego dïugu zaciÈgniÚtego wb zwyĝkujÈcych walutach obcych.
Autorzy zwracajÈ takĝe uwagÚ, ĝe wiele branĝ wbPolsce funkcjonuje jako
podwykonawcy firm wb Unii Europejskiej. Znaczna czÚĂÊ wyĝszych zysków
wynikajÈcych zb osïabienia zïotego trafiïa do wykonawców (kosztem Polski jako caïoĂci), ab korzyĂci uzyskane przez polskich podwykonawców nie
przeïoĝyïy siÚ na wzrost zatrudnienia, pïac ibinwestycji. WzglÚdna stabilnoĂÊ
wynikajÈca zb wiÚkszej bezwïadnoĂci wiÚkszej bazy walutowej (euro) moĝe
zbnaddatkiem zrekompensowaÊ utratÚ pozornej autonomii wbkontrolowaniu
wartoĂci wïasnej waluty.
Autorzy zauwaĝajÈ zwïaszcza, ĝe waluty zewnÚtrzne radzÈ sobie gorzej
wb ustrojach demokratycznych niĝ autokratycznych czÚĂciowo dlatego, ĝe
wb okresach perturbacji gospodarczych brak mechanizmu bezpieczeñstwa
wbprzypadku zniĝkujÈcej waluty zewnÚtrznej powoduje wzrost ryzyka nagïego
zuboĝenia. Prowadzi to do niepokojów politycznych ib spoïecznych, które
stanowiÈ powaĝniejsze zagroĝenie dla spoïeczeñstw otwartych, wb których
nie dopuszcza siÚ represji. Kluczowe znaczenie dla dïugoterminowego sukcesu Unii Europejskiej moĝe mieÊ utworzenie alternatywnych sieci bezpieczeñstwa.
W ksiÈĝce poruszono kwestiÚ, która zasïuguje na baczniejszÈ uwagÚ –
kraje obsilniejszej gospodarce posiadajÈ zazwyczaj silniejsze waluty, zaĂ waluty
gospodarek sïabszych sÈ równieĝ sïabsze. „PoïÈczenie” walut takich dwóch
gospodarek osïabi walutÚ silniejszej gospodarki ibumocni walutÚ gospodarki
sïabszej. BÚdzie to korzystne dla silniejszej gospodarki, bowiem osïabienie
waluty spowoduje wzrost konkurencyjnoĂci jej eksportu. OdbÚdzie to siÚ
kosztem kraju sïabszego gospodarczo, poniewaĝ umocnienie jego waluty
bÚdzie oznaczaÊ droĝszy eksport (co dotyczy nawet turystyki) ibjego mniejszÈ
konkurencyjnoĂÊ. KorzyĂci walutowe uzyskane przez silniejsze gospodarki
kosztem tych sïabszych sÈ waĝkim argumentem – zarówno moralnym, jak
ib gospodarczym – za redystrybucjÈ czÚĂci zysku zb silniejszych gospodarek
do sïabszych.
OdrÚbnÈ kwestiÈ jest to, ĝe wbokresie, wbktórym siïy deflacyjne, szczególnie wb krajach uprzemysïowionych, mogÈ wywieraÊ silne skutki destabilizujÈce, wÈska koncepcja odpowiedzialnoĂci budĝetowej jako unikania inflacji
moĝe byÊ zdecydowanie nieroztropna. Traktowanie stabilnoĂci jako priorytetu
moĝe wymagaÊ takiego samego potraktowania konwergencji gospodarczej,
zarówno na poziomie krajowym, jak ib miÚdzynarodowym, nawet kosztem
Problemy ZarzÈdzania vol. 14, nr 1 (57), t. 1, 2016
239
Recenzje
umiarkowanej inflacji. W celu zapewnienia stabilnoĂci konieczne moĝe byÊ
zapobieganie powszechnym, katastrofalnym spadkom realnej siïy nabywczej.
PowodowaÊ je moĝe hiperinflacja, która jednak nie jest jedynÈ potencjalnÈ
przyczynÈ. Ponadto niewiele Ăwiadczy ob tym, ĝe hiperinflacji zapobiegïoby
ustalenie rygorystycznych poziomów, po osiÈgniÚciu których uruchamiana
byïaby polityka oszczÚdnoĂciowa. Bardziej funkcjonalne mogïoby byÊ progresywne podejĂcie antycykliczne, co potwierdzono wb ksiÈĝce.
Moĝe okazaÊ siÚ, ĝe najbardziej znaczÈce korzyĂci, które zapewnia Unia
Europejska, bÚdÈ miaïy charakter polityczny ib geopolityczny. Unia walutowa byïaby jedynie pierwszym krokiem ku gïÚbszej ib bardziej stabilnej
(ib korzystnej) integracji. W celu osiÈgniÚcia sukcesu na tym poziomie niezbÚdna mogïaby byÊ konwergencja gospodarcza zarówno miÚdzy krajami
strefy euro, jak ib wb ich obrÚbie. Do tego rodzaju konwergencji potrzebna
jest nie tylko unia walutowa. Moĝliwe, ĝe konieczne równieĝ bÚdÈ znaczÈce
transfery miÚdzy krajami, stwarzajÈce problemy natury politycznej, odzwierciedlajÈce ogólnÈ kolizjÚ miÚdzy globalizacjÈ ab suwerennoĂciÈ narodowÈ.
(Paradoksalnie, wbtym przypadku to zamoĝniejsze ibsilniejsze regiony mogÈ
uznaÊ ingerencjÚ wb suwerennoĂÊ za niedopuszczalnÈ.)
Obecnie istniejÈ powody, aby obawiaÊ siÚ ewentualnych jeszcze wiÚkszych perturbacji finansowych wbprzyszïoĂci. Wydaje siÚ, ĝe sektor finansowy
nauczyï siÚ, jak „ograÊ” system, poniewaĝ wiele wskazuje na to, ĝe wykorzystanie děwigni finansowej jest obecnie jeszcze wiÚksze niĝ wbpoprzednim
szczytowym okresie przed kryzysem zb lat 2007–2008. Ponadto gospodarki
Ăwiatowe sÈ mniej stabilne niĝ dziesiÚÊ lat temu.
W przypadku ewentualnych przyszïych epizodów Sturm und Drang,
ksiÈĝka ta moĝe stanowiÊ idealny punkt wyjĂcia do postawienia diagnozy
ib znalezienia remedium. Pomimo ĝe wb niektórych rozdziaïach omówiono
te same zagadnienia (co byïo nieuniknione), porusza ona problemy, które
wykraczajÈ daleko poza granice Polski, ab nawet Europy, ib które mogÈ staÊ
siÚ zarzewiem przyszïych kryzysów. Omówiono je wb sposób jasny ib trafny,
ab takĝe przedstawiono szereg umiarkowanych ib wywaĝonych propozycji.
Nowak, A.Z. (red.). (2015). Global Financial Turbulence in the Euro Area:
Polish Perspective. Frankfurt: Peter Lang Edition.
240
Problemy ZarzÈdzania vol. 14, nr 1 (57), t. 1, 2016