Podręcznik do audiodeskrypcji

Audiodeskrypcja
w teorii i praktyce,
czyli jak mówid o tym, czego nie można zobaczyd.
Podręcznik do nauki audiodeskrypcji
Praca zbiorowa pod redakcją
Mariusza Trzeciakiewicza
Podręcznik powstał na potrzeby projektu „PWP DO PRZODU”
współfinansowanego przez Unię Europejską
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Wstęp.
Audiodeskrypcja… jeszcze do niedawna zupełnie w
Polsce nieznana, od pewnego czasu jednak nazwa ta coraz
częściej pojawia się w przestrzeni publicznej. Warszawa,
Białystok, Kraków, Płock, Wrocław, używana jest w różnych
miejscach i różnych sytuacjach. Rzecz to o tyle istotna, że
popularnośd audiodeskrypcji rośnie nie tylko geograficznie, ale i
w obszarze zastosowao. To już nie tylko małe studyjne kino, czy
niszowy film na DVD. To również telewizja i teatr, to stadiony i
wielkie widowiska sportowe, to również domy kultury, a nawet
kioski z prasą. Audiodeskrypcja coraz częściej gości na ustach
polityków, urzędników i decydentów. Rzadziej budzi zdziwienie,
a częściej zainteresowanie. Potrzeby osób niepełnosprawnych
przestają byd traktowane jak niepotrzebny zbytek i luksus, który
trawi publiczne pieniądze. Stają się normalnym i powszechnie
akceptowalnym elementem demokratycznej rzeczywistości, w
której każdy człowiek, ma (lub powinien mied) równe szanse w
dostępie do wszelkich osiągnięd sztuki, do urzędów i instytucji
kultury. Także, a może przede wszystkim, tej masowej kultury.
Znakomicie w tym względzie osobom niepełnosprawnym
sprzyjają unijne regulacje, które chod zwykle z opóźnieniem,
często z trudem i wyraźną niechęcią ze strony
zainteresowanych środowisk – są jednak systematycznie
implementowane także w polskim systemie prawnym.
Wszystkie te działania powodują dwa zasadnicze skutki.
Po pierwsze, osoby niewidome i niedowidzące otrzymują nowe
narzędzie, które ułatwia im życie i zaspokaja potrzeby, także te
wyższego rzędu. Zwiększa się ich świadomośd i możliwości, a po
stronie instytucji kultury rośnie presja na dostosowanie swojej
2
oferty do potrzeb osób z dysfunkcjami wzroku i słuchu. Pewnie
minie jeszcze wiele lat, zanim w każdym kinie, teatrze czy domu
kultury dostępny będzie sprzęt do odbioru audiodeskrypcji,
wiele czasu zajmie również dostosowanie repertuaru i
przekonanie twórców, że ich dziełem mogą byd zainteresowane
także osoby niepełnosprawne. Duży opór pojawia się też po
stronie producentów, dla których wyposażenie filmu, czy sztuki
teatralnej w audiodeskrypcję to dodatkowy i ekonomicznie
nieuzasadniony wydatek. Ale prędzej czy później to się stanie.
Proces dostosowania już się rozpoczął i nabiera coraz większego
rozpędu. Zmierzamy nieuchronnie w kierunku tej cywilizowanej
części Świata, w której audiodeskrypcja przy każdym nowym
filmie, jest czymś tak naturalnym, jak podjazd dla wózków przy
budowanej właśnie nowej przychodni zdrowia.
Odpowiedzią na rosnącą popularnośd audiodeskrypcji
jest podręcznik, który właśnie oddajemy do Paostwa rąk. Wizja,
jaka przyświecała jego twórcom była znacznie szersza niż
spreparowanie prostej instrukcji pt. „jak zrobid dobrą
audiodeskrypcję”. Bo trzeba się z tym zgodzid, że jest to jednak
proces nieporównywalnie trudniejszy niż strojenie telewizora,
czy pieczenie ciasta. Nie da się tutaj przygotowad równo
odmierzonych składników, wymieszad i wstawid do piekarnika
na wyznaczoną długośd czasu. Audiodeskrypcja to proces
mocno ocierający się o pracę artystyczną, potrzebna jest, i
wiedza, i doświadczenie, odpowiednie umiejętności językowe,
wrażliwośd i duża świadomośd specyficznych potrzeb odbiorcy.
Świadomośd jego możliwości poznawczych i ograniczeo
wynikających z mniejszych, czy większych dysfunkcji wzroku.
Dlatego pierwszą częśd niniejszego opracowania poświęciliśmy
zagadnieniom może nie bezpośrednio związanym z
audiodeskrypcją, ale też trudnym do pominięcia w jej
3
kontekście. Bo nie da się zrobid dobrej audiodeskrypcji, bez
zrozumienia procesów poznawczych działających u osób
niewidomych. Nie możemy tworzyd barwnych opisów, nie
znając odpowiedzi na pytanie, czy kolory mają jakiekolwiek
znaczenie dla osoby niewidzącej. Nie da się przeprowadzid
osoby niewidomej przez muzeum, a nawet zwykłą stołówkę czy
świetlicę, jeśli nie wiemy jak rozpoznaje ona kierunki i jak
orientuje się w nowym otoczeniu. Percepcja osoby z dysfunkcją
wzroku nie jest gorsza od tej, którą dysponuje osoba
pełnosprawna, ale inna. Audiodeskryptor powinien wiedzied na
czym te różnice polegają i jak to w swojej pracy wykorzystad.
Znajdziemy zatem w naszej publikacji sporo zagadnieo
natury anatomicznej i fizjologicznej. Zagadnienia związane ze
wzrokiem i chorobami, które mogą go upośledzad. Odpowiedzi
na pytania, jak poszczególne wady wzroku wpływają na jego
ograniczenie i jak osoby nimi dotknięte kompensują różnego
rodzaju braki. Sporo uwagi poświęcamy również psychologii
poznawczej, która w przypadku osób niewidzących jest
szczególnie ważna, bo nieintuicyjna, jak w przypadku osób
pełnosprawnych. Jej znajomośd wydaje się kluczowa dla
uzyskania dobrej i efektywnej komunikacji z osobami
niewidomymi.
Do pracy nad podręcznikiem zaprosiliśmy wybitnych
specjalistów i doświadczonych praktyków, ludzi na co dzieo
zajmujących się audiodeskrypcją i pracą z osobami
niewidomymi. Jest wśród nich dr Michał Kuchar, lider czeskiej
audiodeskrypcji, tyflopedagog, szef zajmującego
się
przekładami audiowizualnymi stowarzyszenia Apogeum, jest
Izabela Künstler pionierka polskiej audiodeskrypcji, mająca na
swoim koncie wieloletnią współpracę z TVP i dziesiątki
4
przełożonych filmów i sztuk teatralnych, jest Urszula Butkiewicz
równie utalentowana co i doświadczona audiodeskryptorka,
wykładowca w warszawskiej Szkole Wyższej Psychologii
Społecznej. Znalazła się tu Agnieszka Szarkowska, wykładowca
w
Instytucie
Lingwistyki
Stosowanej
Uniwersytetu
Warszawskiego, kierowniczka wielu międzynarodowych
projektów z dziedziny audiodeskrypcji i Beata Makuszyoska,
tyflopedagog, od wielu lat związana ze Specjalnym Ośrodkiem
dla Dzieci Niewidomych we Wrocławiu, jest także Justyna
Maokowska, inicjatorka i założycielka Fundacji Katarynka,
zajmującej się tworzeniem i propagowaniem audiodeskrypcji.
Takie synergiczne podejście do tematu zwiększa
prawdopodobieostwo jego wyczerpania, chod i tak nie o
wszystkim udało nam się napisad. Podręcznikowa forma
publikacji, narzuciła pewne ograniczenia co do objętości i
selekcji materiału jaki się w niej znalazł. Jest to jednak
podręcznik „pierwszego kontaktu” z audiodeskrypcją. Osoby
zainteresowane poszerzaniem wiedzy w tej dziedzinie znajdą
bogatą bibliografię opisaną na ostatnich stronach, do której z
pełną odpowiedzialnością odsyłamy. Zalecamy również jak
najwięcej praktyki, bo wszakże - trening czyni mistrza.
Pamiętajmy przy tym, że stworzenie idealnej
audiodeskrypcji jest mało prawdopodobne, by nie powiedzied
niemożliwe. Przenikają się tu bowiem aż trzy poziomy
wrażliwości. Estetyka twórcy, który swoim dziełem opowiada
pewną historię (w konwencji, jaką uznał dla siebie za właściwą).
Kolejny poziom to wrażliwośd audiodeskryptora, który odbiera
dzieło kierując się własnymi emocjami i w koocu wrażliwośd
odbiorcy docelowego, w tym przypadku osoby niewidzącej. W
5
modelu doskonałym wszyscy oni powinni spotkad się w pół
drogi…
I jak najwięcej takich spotkao w połowie drogi, spotkao
doskonałych, obfitujących w dobrą energię i zawodową
satysfakcję
życzymy
wszystkim
początkującym
i
zaawansowanym audiodeskryptorom.
Mariusz Trzeciakiewicz
Fundacja Na Rzecz Rozwoju Audiodeskrypcji KATARYNKA
6
I.
GŁÓWNE SCHORZENIA I USZKODZENIA NARZĄDU
WZROKU ORAZ ICH WPŁYW NA PRAKTYCZNE
WYKORZYSTANIE ZDOLNOŚCI WIDZENIA.
Beata Makuszyoska
1. Rola wzroku.
Wzrok ma ogromne znaczenie w życiu każdego
człowieka, odgrywa istotną rolę nie tylko w procesach
poznawania rzeczywistości, zjawisk czy przedmiotów. Jego
wartośd znacznie wykracza poza sferę poznawczą. Szacuje się,
że ponad 85 procent informacji docierających ze świata
zewnętrznego, jest odbierane przez człowieka za pomocą
analizatora wzrokowego. Zmysł słuchu z kolei uważany jest za
drugi najbardziej intensywnie wykorzystany zmysł w procesie
percepcji. Dzięki bodźcom wzrokowym człowiek potrafi
lokalizowad w przestrzeni przedmioty i zjawiska, a więc ustalad
kierunek i ich odległośd w stosunku do siebie. Wzrok ułatwia
człowiekowi poruszanie się w przestrzeni, unikanie
ewentualnych przeszkód na drodze, dostarcza informacji co się
wokół niego dzieje i znajduje, jakie zmiany zachodzą w jego
otoczeniu. Należy również podkreślid rolę wzroku w sferze
emocjonalnej. Emocje, których źródłem są wrażenia i
spostrzeżenia wzrokowe mają charakter przyjemności lub
dyskomfortu. Zatem do przyjemnych należą między innymi
obserwacja zjawisk przyrody (np. wschód słooca, krajobrazy,
widok tęczy), zadowolenia okazanego na twarzy przez bliską
osobę itp. Wzrok również odgrywa ważną rolę w
pozawerbalnym postrzeganiu drugiej osoby, czy sytuacji.
Możliwośd odbioru wrażeo wzrokowych pozwala na pełniejsze
obcowanie ze sztuką, dotyczy to zwłaszcza obrazów, fotografii
oraz czerpania z nich wrażeo i emocji, jakie ze sobą niosą.
7
Uszkodzenie narządu wzroku może nastąpid w każdym
wieku. Nieprawidłowości stwierdzone przy urodzeniu, często
nieznanego pochodzenia, są określane powszechnie mianem
zaburzeo rozwojowych lub schorzeo wrodzonych. Inne wady
uznawane według pochodzenia jako dziedziczne istnieją już w
chwili narodzin, nawet jeśli ich skutki ujawniają się w
późniejszych okresie życia.
Pozostałe uszkodzenia lub
schorzenia, skutkujące ograniczeniem zdolności widzenia są
spowodowane przez urazy fizyczne, często wypadki.
Istnieje wiele terminów określających osobę, u której
występują poważne problemy z widzeniem. Są to osoby
niewidome, ociemniałe i słabowidzące, inaczej mówiąc osoby z dysfunkcją wzroku, czy z niepełnosprawnością
wzrokową. Pierwszą grupę stanowią osoby niewidome, czyli
takie, które są pozbawione całkowicie lub częściowo wzroku, a
przez to informacji optycznych, płynących ze świata
zewnętrznego. U osób niewidomych analizator wzroku nie
funkcjonuje zupełnie, lub z tak dużymi zaburzeniami, że nie ma
praktycznego zastosowania w poznawaniu świata i w orientacji
w przestrzeni, a poznawanie rzeczywistości ma głównie
charakter dotykowo-słuchowy. W tej grupie znajdują się
również osoby z tzw. poczuciem światła, czyli takie, które
potrafią wyłącznie rozróżniad dzieo i noc lub zapalone światło
w pomieszczeniu.
Osobą niewidomą z punktu widzenia polskiego prawa jest
osoba, u której stwierdza się ostrośd wzroku wynoszącą
najwyżej 0,1 pełnej ostrości wzroku (przy czym pełna ostrośd
wzroku wynosi 1.0). To również ktoś , u kogo pole widzenia,
niezależnie od ostrości wzroku wynosi nie więcej niż 30 stopni
(podczas gdy pełne pole widzenia wynosi około 180 stopni).
8
Osobą ociemniałą jest osoba, która utraciła wzrok po 5 roku
życia i co istotne – pamięta obrazy wzrokowe.
Kolejną grupę osób z dysfunkcją wzroku stanowią ludzie
słabowidzący, którzy ze względu na stopieo uszkodzenia wzroku
stanowią populację pośrednią pomiędzy widzącymi i
niewidomymi.
Osobą słabowidzącą jest każdy kto pomimo okularów
korekcyjnych ma trudności z wykonywaniem czynności
wzrokowych, ale może poprawid swoją zdolnośd wykonywania
tych czynności poprzez wykorzystanie wzrokowych metod
kompensacyjnych, pomocy ułatwiających widzenie i innych
pomocy rehabilitacyjnych oraz poprzez dostosowanie
środowiska fizycznego.
Populacja ludzi słabowidzących jest bardzo zróżnicowana
przede wszystkim ze względu na poziom funkcjonowania
wzrokowego, czyli tego, jak dana osoba pomimo konkretnego
schorzenia radzi sobie w codziennym życiu i w działaniach
praktycznych (od czynności samoobsługowych, związanych z
toaletą, przygotowaniem i spożywaniem posiłków, robieniem
zakupów, po czynności związane z nauką, pracą, czytaniem i
pisaniem).
9
2. W jaki sposób widzimy.
Widzenie
jest
prawdopodobnie
najbardziej
skomplikowaną czynnością zmysłową. Narządami zmysłowymi
wzroku są oczy. Ich działanie można porównad do działania
aparatu fotograficznego. Odbite od przedmiotu fale świetlne
wpadają do oka przez źrenicę i przechodzą przez soczewkę.
Skupiają się na siatkówce, która jest jakby fotograficzną kliszą
oka czyli właściwym receptorem bodźca wzrokowego. Nerw
wzrokowy pośredniczy w przekazywaniu bodźców z siatkówki
do odpowiedniego, wyspecjalizowanego ośrodka w mózgu.
Siatkówka zawiera dwa rodzaje komórek światłoczułych
(odbiorczych) – pręciki i czopki. Nazwy pochodzą od ich
kształtu. Czopki skupione są w środkowej części siatkówki, a
pręciki na jej zewnętrznym obrzeżu. W centrum siatkówki
znajduje się niewielkie zagłębienie zwane dołkiem środkowym
siatkówki. Jest to miejsce największego skupienia czopków a
zatem pole najostrzejszego widzenia przy świetle dziennym.
Pręciki odpowiadają za widzenie o zmierzchu oraz widzenie
przy oświetleniu światłem o niewielkim natężeniu, umożliwiają
rozróżnianie różnych stopni szarości. Czopki natomiast służą do
widzenia w warunkach światła dziennego. Pozwalają nam
widzied i rozróżniad barwy. Ślepota na barwy to występująca u
niektórych osób niezdolnośd do rozróżniania pewnych barw,
częściowo tłumaczy się ją właśnie funkcją czopków i pręcików.
Około trzech na stu mężczyzn nie potrafi odróżnid czerwonej i
zielonej barwy. Widzą oni jedynie pięd kolorów, czyli żółty,
niebieski, czarny, biały i szary. Wszystkie przedmioty koloru
czerwonego i zielonego spostrzegają jako różne odcienie
szarości. Przyjmuje się, że fenomen widzenia barwnego nie jest
jeszcze w pełni poznany.
10
Otoczenie zmusza nas do ciągłej adaptacji wzroku do
narastającej ciemności lub jasności. Aby to było możliwe, nasza
siatkówka staje się bardziej lub mniej wrażliwa na światło.
Ułatwia to źrenica, która zwężając się lub rozszerzając,
dostarcza mniej lub więcej światła. Jeśli zmiana oświetlenia
przebiega bezpośrednio od jasności do ciemności, zdolnośd
widzenia jest upośledzona i wymagany jest pewien czas dla
przyzwyczajenia się do otoczenia. Zjawisko to znane jest pod
nazwą adaptacji do światła i ciemności. Wadą zdolności
adaptacyjnej oka jest chwilowe oślepienie spowodowane np.
błyskiem włączonych reflektorów. U osób z uszkodzeniem
siatkówki takie olśnienia występują w praktyce dużo częściej.
Wystarczy odbicie promieni w szklanej tafli drzwi, aby
spowodowad olśnienie u osoby np. z barwnikowym
zwyrodnieniem siatkówki czy z wrodzonym niedorozwojem lub
brakiem tęczówki.
Jak podkreślono wcześniej, widzenie dzienne jest
uzależnione od czopków, a widzenie w nocy od pręcików.
Przejście dnia w noc nazywamy zmierzchem i jest to czas gdy
widzenie pręcikowe i czopkowe pokrywają się i działają łącznie.
Przykładem tego, jak oko adaptuje się do zmiennych sytuacji
jest indywidualna zdolnośd do rozróżniania kolorów w
momencie, gdy dzieo przechodzi w noc. W początkowej fazie
zmierzchu każdy potrafi jeszcze odróżnid czerwony, żółty,
zielony i niebieski, chociaż wydają się one ciemniejsze i bardziej
szare. W pewnym momencie zanikania oświetlenia dziennego
czerwieo staje się ciemniejsza, a kolor zielony i niebieski
jaśnieją. Efekt ten zwany jest zjawiskiem Purkinjego od
nazwiska fizjologa, który jako pierwszy opisał je w 1825 roku.
Ostatecznie, w całkowitej ciemności wszystkie barwy są
widziane jako odcienie czarnego, szarego i białego.
11
Odpowiedzialne za dzienne i barwne widzenie czopki okazują
się nieefektywne w oświetleniu o tak małym natężeniu.
Ogólnie znany jest fakt, że niektórzy ludzie cierpią na tak
zwaną ślepotę nocną. Odkryto, że osoby te mają nieprawidłowe
pręciki. U podłoża tego zaburzenia leży słabośd warstwy
barwnikowej siatkówki, która dostarcza niezbędnej do
prawidłowego widzenia substancji zwanej purpurą wzrokową.
Ten związek chemiczny rozkłada się w obecności światła i
odtwarza w ciemności. Chemiczna analiza purpury wzrokowej
wykazała, że zależy to od podaży witaminy A w pożywieniu.
Eksperymentalnie wykazano, że podanie dużych dawek
witaminy A w przypadku jej niedoboru, poprawia widzenie o
zmierzchu i w ciemności.
Warto również wiedzied, że jest taki punkt siatkówki, w którym
nie ma ani pręcików, ani czopków. Miejsce to jest niewrażliwe
na jakąkolwiek stymulację przez bodźce świetlne, dlatego
nazwane zostało plamką ślepą. Jest to miejsce, w którym nerw
wzrokowy opuszcza siatkówkę.
***
Wyraźne widzenie możliwe jest tylko wówczas, gdy oczy
i oglądany przedmiot są czas jakiś nieruchome względem siebie.
Proces widzenia porównad możemy do robienia zdjęd aparatem
fotograficznym. Podobnie jak dla odtworzenia kadru na matrycy
aparatu, tak i do zarejestrowania obrazu przez siatkówkę oka
wymagany jest określony czas ekspozycji.
Istotną rolę odgrywają również ruchy gałek ocznych w trakcie
czytania, śledzenia itp. Ruchy gałek ocznych wykonywane w
trakcie czytania nazywamy ruchami skokowymi, ruchy
12
wykonywane na przykład podczas patrzenia na jadący
samochód, nazywamy ruchami śledzenia. Trzecim rodzajem
ruchów gałek ocznych są ruchy kompensacyjne, które
występują gdy utrzymujemy wzrok na nieruchomym
przedmiocie, poruszając jednocześnie głową na boki. Kolejny
rodzaj ruchów oka opisywany jest jako ruch zbieżności i
rozbieżności, który pojawia się, kiedy oczy dostosowują się do
przedmiotu zbliżającego się lub oddalającego się od nas.
Znajomośd mechanizmów widzenia i patologii oka oraz
układu wzrokowego pomaga zrozumied, w jaki sposób
określony rodzaj niepełnosprawności
wpływa na
funkcjonowanie wzrokowe i czego można oczekiwad od osoby
z danym uszkodzeniem wzroku. Schorzenia które zostaną
omówione poniżej zostały podzielone na trzy grupy, w
zależności od częstotliwości występowania oraz przyczyny
uszkodzeo:
a)
wrodzone zaburzenia rozwojowe, których przyczyny
są często nie znane;
b)
zaburzenia dziedziczne;
c)
choroby, infekcje, urazy itp.
Niektóre zaburzenia mogą znaleźd się w więcej niż jednej
spośród tych grup, lecz mogą się różnid czasem wystąpienia i
jego przyczyną.
3.
Wrodzone zaburzenia rozwojowe.
3.1 Zadma
Jeśli w soczewce oka pojawia się zmętnienie, oznacza to
obecnośd lub początek zadmy. Niektóre rodzaje zadmy mogą
powstad w okresie okołoporodowym, gdy soczewka płodu
13
została zaatakowana przez infekcję bądź chorobę zakaźną np.
wirus różyczki, który powoduje zmętnienie soczewki. Inne
rodzaje zadmy, które wykrywa się przy urodzeniu, bywają
dziedziczne. Zmętnienia utrudniają przepływ światła przez gałkę
oczną – zwłaszcza gdy pojawiają się w centralnej części
soczewki – pobudzając w rezultacie mniejszą ilośd komórek
siatkówki w okolicy odpowiadającej za najlepszą ostrośd
widzenia. Zadmy centralne stanowią przeszkodę w widzeniu
plamkowym: przy słabszym oświetleniu źrenica rozszerza się, co
pozwala danej osobie widzied tą częścią, której przeszkoda nie
zasłania, lecz gdy oświetlenie jest jasne, źrenica zwęża się i
zdolnośd widzenia zostaje ograniczona w znacznym stopniu.
Rozległośd i umiejscowienie zadmy wpływa na pogorszenie
wyrazistości szczegółów i barw. Jednak kształty i ruch raczej są
postrzegane i rzadko zdarzają się trudności dotyczące większych
ruchów. W praktyce słabowidzący może przekrzywiad głowę i
ustawiad ją tak, żeby zadma nie przeszkadzała mu w patrzeniu
– wygląda to tak, jakby nie patrzył bezpośrednio na
obserwowany przedmiot. Powiększanie obrazu oraz
regulowanie oświetlenia w otaczającej osobę z taką wadą
przestrzeni często pomaga w lepszej percepcji wzrokowej.
Osoby z zadmą potrzebują takiego oświetlenia, które pada na
oglądane materiały spoza ich pleców a nie takiego, którego
źródło znajduje się przed nimi. Zbyt wiele światła lub odblaski
przeszkadzają w uzyskaniu najlepszej widzialności przy tym
rodzaju schorzenia.
Zadma, jeśli jest to możliwe i wskazane, powinna byd
usunięta przez zabieg chirurgiczny we wczesnym okresie życia,
by umożliwid jak najpełniejszy rozwój widzenia (u dzieci).
14
3.2 Jaskra
Schorzenie to polega na nieprawidłowym krążeniu
płynów,
co
powoduje
gromadzenie
się
płynu
wewnątrzgałkowego między soczewką a rogówką w rezultacie
czego wzrasta ciśnienie w gałce ocznej. Wzrostowi ciśnienia
towarzyszy często silny ból a oko staje się nadmiernie wrażliwe
na światło i jakikolwiek ucisk zewnętrzny. Jaskra wrodzona
wiąże się z innymi zaburzeniami. W niektórych przypadkach
jedna lub obie gałki oczne są nadmiernie duże, co wymaga
interwencji w celu zmniejszenia ciśnienia i zapobieżenia
nieodwracalnym zmianom w oku. Nawet po usunięciu
nieprawidłowości dana osoba może mied problemy z
posługiwaniem się obwodową częścią pola widzenia i z
widzeniem o zmroku. Dodatkowo należy zwracad uwagę na
odpowiednie oświetlenie i unikanie odblasków powodujących
olśnienie. Istotny jest również dobór odpowiednich środków
farmakologicznych.
4. Zaburzenia dziedziczne
4.1 Achromatopsja
Schorzenie to odnosi się do tzw. wrodzonej ślepoty
czopkowej. Brak czopków w plamce może byd całkowity lub
częściowy. Problemem w funkcjonowaniu wzrokowym przy tym
schorzeniu jest światłowstręt, pogorszenie widzenia przy
dziennym oświetleniu, zaburzenia widzenia barw, ubytki w
centralnym polu widzenia. Wykonywanie zadao wymagających
udziału wzroku ułatwi ograniczanie ilości światła i odblasków,
stosowanie przyciemnionych szkieł.
15
4.2 Bielactwo (albinizm)
Albinizm jest schorzeniem również uwarunkowanym
genetycznie. W oczach a czasami również we włosach lub
skórze brakuje barwnika. Bezbarwna tęczówka przepuszcza
światło, które odbite wraca zabarwione czerwonawo od naczyo
krwionośnych naczyniówki, nadając oczom różowy odcieo i
powodując silny światłowstręt. Osoby cierpiące na bielactwo
mają zazwyczaj dużą wadę wzroku, obniżoną ostrośd widzenia i
znaczną wrażliwośd na światło, mrużą oczy, aby unikad zbyt
dużej jego ilości. Schorzeniu temu nierzadko towarzyszy
oczopląs. Jeśli chodzi o praktyczne funkcjonowanie, takie osoby
muszą jedynie zbliżad się do oddalonych obiektów lub
przysuwad nieco bliżej oczu drukowany tekst, by widzied
wyraźnie. Niektórzy będą potrzebowad szkieł dwuogniskowych,
inni – przyciemnionych, zmniejszających odblask. Przydatne
okazuje się też korzystania z daszków. Prawie wszystkie osoby z
bielactwem mogą korzystad z tekstów drukowanych czcionką
normalnej wielkości.
4.3 Beztęczówkowośd (aniridia)
To kolejne dziedzicznie uwarunkowane schorzenie
wzroku polega na niedorozwoju lub całkowitym braku tęczówki,
co może spowodowad, że cała przednia częśd oka jest bardzo
zmniejszona i niedorozwinięta. Ze względu na brak tkanki
tworzącej tęczówkę, oko jest bezbarwne i występuje problem z
automatycznym zwężaniem się źrenicy, regulującej ilośd światła
dopływającego do oka. Bez tej zdolności nie można w naturalny
sposób uzyskiwad głębi ostrości, często występują olśnienia i
światłowstręt. Z brakiem tęczówki mogą sią łączyd inne defekty
narządu wzroku, takie jak zadma i jaskra, oczopląs. Widzenie
funkcjonalne prawdopodobnie będzie lepsze w nocy i przy
16
słabszym oświetleniu. Powiększenie obrazu bywa przydatne, ale
funkcjonowanie wzrokowe może się zmieniad z dnia na dzieo.
4.4 Postępujący zanik naczyniówki (choroidermia)
Ten defekt dziedziczny powoduje ubytki lub całkowity
zanik tkanek naczyniówki i siatkówki. Schorzenie to może się
ograniczyd do niewielkiego ubytku w obwodowej części tkanki,
co powoduje zakłócenie widzenia jedynie w obrębie powstałej
w ten sposób szczeliny. Natomiast całkowity zanik tej tkanki
może odbid się na większej części pola widzenia i poważnie
osłabid zdolnośd do wykonywania czynności wzrokowych.
Powiększenie obrazu jest przydatne dla tych osób, które mają
silną motywację do korzystania ze wzroku. Wymaga to wiele
wysiłku, a tempo pracy jest powolne.
4.5 Defekty rogówki
Niektóre uszkodzenia rogówki można skorygowad przez
szkła korekcyjne, jednak poważniejsze zniekształcenia rogówki
(stożek rogówki) mogą wymagad interwencji chirurgicznej
(przeszczepienie rogówki). Po zabiegu często następuje okres
bardzo powolnego rozwoju wzrokowych możliwości
recepcyjnych i percepcyjnych. Najczęściej występujące
problemy funkcjonalne związane z tym defektem to:
zniekształcenie
obrazu,
obniżenie
ostrości
wzroku,
światłowstręt, olśnienia.
4.6 Zanik nerwu wzrokowego
Schorzenie to łączy się z ograniczeniem przewodzenia
wrażeo wzrokowych nawet wówczas, gdy inne części oka
funkcjonują prawidłowo. Ta dysfunkcja może mied podłoże
17
genetyczne i jest stwierdzana w chwili urodzenia lub w
późniejszym okresie życia. Degeneracja włókiem wzrokowych
jest nieodwracalna, przyjmuje formy postępujące i nie
postępujące. Postępujący zanik nerwów wzrokowych może
powodowad coraz większe trudności w funkcjonowaniu
wzrokowym. Typowymi objawami tego schorzenia jest
pogorszenie się lub brak widzenia barw i obniżona ostrośd
widzenia.
4.7 Wysoka krótkowzrocznośd
Wysoka postępująca krótkowzrocznośd to kolejne
schorzenie dziedziczne, które ujawnia się we wczesnej
młodości, lub w nieco późniejszym okresie życia. Polega ono na
tym, że w miarę jak rośnie gałka oczna wydłużając się w osi
przednio-tylnej, siatkówka napręża się i w efekcie staje się
cieosza. Schorzeniu temu może towarzyszyd zadma, krwotoki w
obrębie plamki żółtej, oraz odwarstwienie siatkówki (często na
skutek wysiłku fizycznego). Najczęstsze problemy funkcjonalne
to obniżona ostrośd wzroku (z wyjątkiem bardzo bliskiej
odległości), ubytki w polu widzenia, zaburzenie wrażliwości na
światło, ślepota zmierzchowa.
4.8 Zwyrodnienie siatkówki
Schorzenie to występuje najczęściej u osób w starszym
wieku. Jeśli obumierające komórki są skupione w obrębie
plamki żółtej (jest to miejsce na siatkówce oka o największej
rozdzielności widzenia związanej z największym zagęszczeniem
czopków, fotoreceptory plamki żółtej zawierają żółty barwnik,
stąd jej nazwa), powoduje to zaburzenia widzenia centralnego
(ubytki w centralnym polu widzenia, mroczek centralny) i
sprawia, że funkcjonowanie jest łatwiejsze przy obniżonym
18
natężeniu światła. Uszkodzenie czopków wpływa również na
zaburzenie widzenia barw. Jeśli zwyrodnienie obejmuje jeden
lub więcej punktów w obwodowej części siatkówki, jego
następstwem jest ograniczenie pola widzenia i ślepota
zmierzchowa. Uszkodzenia siatkówki powodują, że rozróżnianie
bardzo drobnych szczegółów i rozpoznawanie barw jest
utrudnione, jeżeli obiekty nie znajdują się odpowiednio blisko i
nie są odpowiednio oświetlone. Niektóre osoby z tą dysfunkcją
wykonują czynności wzrokowe przy silnym świetle,
skierowanym bezpośrednio na miejsce pracy, inni wolą
pracowad przy słabszym oświetleniu. W funkcjonowaniu
pomaga używanie pomocy optycznych w postaci lunetek czy
lup (w tym podświetlanych).
4.9 Barwnikowe zwyrodnienie siatkówki
Dziedziczna dysfunkcja, która może nie ujawniad się aż
do okresu dojrzewania lub wczesnej dojrzałości. Polega na tym,
że w obwodowej części siatkówki zachodzą postępujące zmiany
zwyrodnieniowe, w wyniku których pole widzenia coraz
bardziej się zawęża, w rezultacie czego dochodzi do ślepoty
zmierzchowej i zamazania obrazu. Utrata wzroku może byd
powolna lub nagła, w zależności od różnych czynników o
charakterze indywidualnym. Funkcjonowanie wzrokowe osoby
dotkniętej tym schorzeniem jest podobne do funkcjonowania
osób z ogólnym zwyrodnieniem siatkówki. Zdolnośd
posługiwania się wzrokiem przy czytaniu może przez dłuższy
okres pozostawad nie osłabiona, niezbędne będzie jedynie
światło o dużym natężeniu. Przydatnośd urządzeo
powiększających bywa różna – przy ograniczeniu pola widzenia
do 5 stopni lub mniej, urządzenia takie nie są zazwyczaj
użyteczne.
19
4.10 Siatkówczak (retinoplastoma)
To uwarunkowane genetycznie schorzenie objawia się
obecnością złośliwego guza, który występuje w jednym lub w
obu oczach w okresie niemowlęctwa bądź we wczesnym
dzieciostwie. Jeśli nie jest natychmiast wykryty, może zajśd
koniecznośd usunięcia gałki ocznej. W niektórych przypadkach,
gdy wykrycie guza nastąpi odpowiednio wcześnie, naświetlania
i chemioterapia pozwalają zachowad oko i użyteczne resztki
wzroku.
5. Schorzenia, infekcje i uszkodzenia.
Każda infekcja krwi lub układu krążenia, taka jak anemia,
białaczka bądź cukrzyca, może powodowad krwotoki z naczyo
krwionośnych naczyniówki, dochodzi wówczas do obrzmienia,
naczynia mogą pękad, powodując tym samym uszkodzenie
naczyniówki oraz zmętnienie płynu wewnątrzgałkowego. W
przypadku cukrzycy wylewy mogą się powtarzad co finalnie
prowadzi do nieodwracalnego uszkodzenia siatkówki a co za
tym idzie, często do utraty zdolności widzenia.
Retinopatia cukrzycowa jest jedną z głównych przyczyn utraty
wzroku w całej populacji osób z dysfunkcją wzroku.
5.1 Zapalenie naczyniówki (Choroiditis)
Schorzenie to polega na istnieniu stanu zapalnego
naczyniówki, wywołanego przez chorobę lub infekcję. Jeśli
infekcja obejmuje warstwy tkanki znajdującej się za rogówką,
wtedy schorzenie to nosi nazwę śródmiąższowego zapalenia
rogówki. Infekcja ta stanowi czasem rezultat nieleczonej kiły,
20
lub innych rodzajów infekcji, powodując czasowe lub trwałe
zakłócenia w procesie funkcjonowania wzrokowego.
5.2 Odwarstwienie siatkówki
Do najczęstszych uszkodzeo oka należy odwarstwienie
siatkówki, spowodowane nagłym urazem, np. uderzeniem w
głowę lub w twarz, dźwiganiem, intensywnym nurkowaniem
lub też innym schorzeniem, w którym dochodzi do rozciągania
się i rozrzedzania tkanki siatkówki, np. w wysokiej
krótkowzroczności. Odwarstwioną siatkówkę w miarę
możliwości powinno się jak najszybciej przykleid z powrotem. W
miejscu zabiegu mogą pojawid się zbliznowacenia, taka osoba
po leczeniu potrzebuje silnego oświetlenia za pomocą lampy z
ruchomym ramieniem i metalową powierzchnią odbijającą
światło. Przydatne okazują się urządzenia powiększające.
5.3 Zapalenie nerwu wzrokowego.
Jest to proces zapalny nerwu wzrokowego, który trzeba
leczyd natychmiast, aby zapobiec zwyrodnieniu włókien
nerwowych. Zapalenie to może się wiązad z chorobami takimi
jak niedożywienie, anemia, cukrzyca, zatrucia oraz z wpływem
leków. Skutki są takie same jak te, które towarzyszą zanikowi
nerwu wzrokowego. Wczesne diagnozowanie i leczenie bywa
skuteczne w zapobieganiu utraty zdolności do funkcjonalnego
widzenia.
21
5.4 Oczopląs
Jest to raczej objaw zaburzeo o charakterze
neurologicznym niż schorzenie samo w sobie. Oczopląs polega
na trudności w utrzymywaniu gałek ocznych w stałej pozycji,
przy czym wyraźnie jest dostrzegalne ich drżenie o mniejszym
lub większym natężeniu. Oczopląs jest zwykle objawem
wtórnym, towarzyszącym wielu schorzeniom i uszkodzeniom
układu wzrokowego. Brak stałości fiksacji i ruchów gałek
ocznych ma niewielki wpływ na funkcjonowanie wzrokowe i na
ogół wzbudza większe zaniepokojenie u obserwatorów niż u
osób nim dotkniętych. Przy silnym oczopląsie zaburzenia
neurologiczne mogą zakłócid wykonywanie czynności
wzrokowych.
5.5 Ubytki w obwodowym polu widzenia
Istnieją różne rodzaje ubytków w polu widzenia,
spowodowane przez najróżniejsze schorzenia zwyrodnieniowe,
przez wylewy, wypadki i inne urazy mózgu. Poważny uraz głowy
bądź penetracja mózgu przez ciało obce może doprowadzid do
zniszczenia odcinków drogi wzrokowej znajdującej się pomiędzy
okiem (oczami) a odpowiedzialną za percepcję wrażeo
wzrokowych częścią kory mózgowej. W rezultacie może dojśd
do pogorszenia się widzenia w małej części pola widzenia, np.
równej dwiartce koła (1/4 obwodowej części pola widzenia),
bądź w obrębie równym połowie tego pola (tzw. widzenie
połowiczne) – w jednym lub w obu oczach. Każdy z tych
ubytków ma poważne konsekwencje dla bezpieczeostwa danej
osoby (utrata zdolności poszukiwania), orientacji (brak
widzialności pewnych obiektów w przestrzeni), ustawienie
głowy i całego ciała – w celu skupienia wzroku na obiektach –
22
jak
również
dla
pozaplamkowej.
ewentualnego
dwiczenia
fiksacji
5.6 Rozrost włóknisty pozasoczewkowy
Retinopatia wcześniacza jest związana z zaburzeniami w
dystrybucji tlenu u wcześniaków (zbyt duża ilośd tlenu
dostarczanego w inkubatorach). Tlen wydaje się wpływad na
nadmierny rozrost niewykształconych jeszcze naczyo
krwionośnych, w siatkówce następuje rozrost tkanki włóknistej
albo bliznowatej. Zasięg zmian bywa różny, lecz w większości
przypadków wiążą się one z krótkowzrocznością. O ile w ogóle
została zachowana jakakolwiek zdolnośd widzenia. Tym
osobom, które zachowały użyteczną zdolnośd widzenia, przy
patrzeniu z bliska pomagają często zwykłe lupy z rączką a przy
patrzeniu z daleka – lunetki. Pomocne jest zwykle silne
oświetlenie lub powiększalnik telewizyjny.
5.7 Retinopatia cukrzycowa (retinopathia diabetica)
Jest to dysfunkcja związana z cukrzycą. Zaburzenia jej
towarzyszące to jaskra, zadma, możliwośd odwarstwienia
siatkówki. Najczęstsze problemy związane z funkcjonowaniem
wzrokowym to stopniowa utrata wzroku – obniżanie się
ostrości wzroku, ubytki w polu widzenia, wylewy do ciała
szklistego, zaburzone widzenie barw, zmienna zdolnośd
widzenia.
***
23
II. ZMYSŁY KOMPENSUJĄCE BRAK WZROKU.
Beata Makuszyoska
Wszystko czego w życiu doświadczamy, dociera do nas
poprzez narządy zmysłów. Te zaś rozumiane są jako stacje
odbiorcze dla bodźców, które płyną z zewnątrz lub z wnętrza
naszego ciała.
Różne zmysły służą nam do odbioru różnych obszarów i
odmiennych zjawisk w otaczającej nas rzeczywistości. Oczy
służą aby nimi patrzed, uszy by słyszed, język by odczuwad
smak. Całe ciało jednakowo wrażliwe jest na ciepło, zimno,
ciśnienie i światło. Spróbujmy zatem zdefiniowad pojęcia
powszechnie używane przez psychologów do opisywania funkcji
czucia.
Narząd czucia, zwany receptorem, jest wyspecjalizowaną
częścią ciała odczuwającą pewne rodzaje zmian swojego
środowiska, a nie reagującą na zmiany innego rodzaju. Oko dla
przykładu, jest receptorem odbierającym fale świetlne, ale nie
odbiera bodźców dźwiękowych.
Bodziec to z kolei każda mechaniczna, chemiczna lub fizyczna
zmiana otoczenia, oddziałująca na narząd zmysłu. Stąd już tylko
krok do reakcji.
Reakcja to każda zmiana zachowania będąca odpowiedzią na
bodziec. Chod często nie zdajemy sobie z tego sprawy, to
niemal każda reakcja człowieka poprzedzona jest przez bodziec.
Postrzeganie rzeczywistości odbywa się za pomocą
zmysłów. Tych podstawowych, powszechnie znanych, jest pięd -
24
to wzrok, słuch, dotyk, węch i smak. Dochodzi do tego jeszcze
mniej znany zmysł koordynacji mięśniowej zwany kinestezą.
Brak wzroku skutkuje pojawieniem się zjawiska zwanego
kompensacją. Jej istota polega na zastąpieniu zaburzonych
funkcji organizmu innymi, sprawnie działającymi. Pojęcie to
pochodzi od łacioskiego compensatio – wyrównanie braku,
zastępowanie czegoś brakującego, bądź niewłaściwie
funkcjonującego, czymś innym, prowadząc do stanu rzeczy w
większym stopniu odpowiadającego normalnemu, tzn. takiemu,
w którym nic nie brakuje i wszystko funkcjonuje właściwie.
Osoby dotknięte dysfunkcją wzroku mają uniemożliwione, lub
mocno ograniczone doświadczanie doznao wzrokowych, co
mobilizuje ich do korzystania z pozostałych analizatorów
(zmysłów) jakimi jest dotyk, słuch, węch i kinesteza.
1. Dotyk
Osoby z dysfunkcją wzroku rekompensują sobie brak
tego zmysłu przez dotyk. Poznają rzeczywistośd poprzez
używanie dłoni i ramion do określania cech fizycznych
przedmiotu i jego rozmiaru. Należy tutaj wspomnied, że
oglądanie dużych, wykraczających poza rozpiętośd ramion
przedmiotów oraz tych bardzo małych, oglądanych za pomocą
np. mikroskopu dla osób z dysfunkcja wzroku jest trudno
osiągalne. Zostaje zatem opis werbalny. Dotyk pozostaje jednak
jednym z najważniejszych zmysłów ułatwiających poznanie.
Ułatwia określenie rodzaju przedmiotu poprzez analizę jego
wielkości, miękkości lub twardości oraz faktury.
25
2. Słuch.
Ten zmysł zaraz po wzroku pełni najważniejszą rolę w
procesach poznawczych. To poprzez opis sytuacji osoba
niewidoma otrzymuje informację o środowisku, w jakim
przebywa. To słuch dostarcza takiej osobie informacji, jakie
przeszkody ma do pokonania, jak się orientowad w przestrzeni.
Osoby niewidome są w wyższym stopniu od widzących
wrażliwe na bodźce słuchowe. Wynika to nie tyle ze specyfiki
osobowościowej, co z długotrwałego procesu kształcenia
kompensującego brak zmysłu wzroku . Osoby widzące opierają
się głównie na zmyśle wzroku. A mamy też inne zmysły, których
nie rozwijamy aż do czasu, gdy zmysł wzroku trzeba w jakiś
sposób zastąpid. Osoba niewidoma uczy się słyszed (dostrzegad)
dźwięki, uczy się dokładniej lokalizowad w przestrzeni źródło
dźwięku i określad jego charakter.
3. Węch i smak
Węch i smak również pełnią istotną rolę w procesie
kompensacji u osób niewidomych. Badania wykazały, że wiele
rzeczy poznawanych za pomocą smaku można rozróżnid tylko
łącznie za pomocą zmysłów smaku i węchu. Wyróżniamy pięd
podstawowych wrażeo smakowych, które mogą byd
rozpoznawane przez nasz zmysł smaku: słodki, kwaśny, słony,
gorzki, smak substancji metalicznych. Poszczególne części
języka są wyspecjalizowane w odczuwaniu różnych wrażeo
smakowych. Receptory dla smaku słodkiego zlokalizowane są
blisko kooca języka, dla smaku gorzkiego – u nasady języka,
kwaśnego – po bokach języka a słonego – są rozsiane po prawie
całej powierzchni języka. Gorzkiego smaku
pigułki nie
będziemy odczuwad na czubku języka lecz dopiero w tylnej jego
części. W wielu sytuacjach węch uzupełnia nasze wrażenia
26
smakowe. Węch lub inaczej mówiąc powonienie jest zmysłem
rozróżniającym także substancje chemiczne. Za węch
odpowiadają komórki wrzecionowate zlokalizowane w
nabłonku węchowym nosa a połączone z nerwami węchowymi.
3.1 Klasyfikacja zapachów.
Podobnie jak w przypadku zmysłu smaku,
eksperymentalnie wyróżniono podstawowe klasy zapachów:
pikantny (np. goździk), kwiatowy (np. róża, fiołek), owocowy
(np. skórka pomaraoczy), żywiczny (np. sosna, smoła),
spalenizny (np. spalona smoła), zgniły (np. zepsuta ryba czy
mięso). Podział ten jest jednak bardzo ogólny, ponieważ
większośd substancji stanowi mieszankę różnych zapachów.
4. Zmysł czucia
W skórze dominuje zmysł czucia, który składa się na
następujące zmysły: dotyk lub ucisk, zmysł bólu, ciepła, zimna.
Chod trzeba też wiedzied, że receptory narządów czucia
zlokalizowane są nie tylko w skórze. Narządy wewnętrzne,
chociaż w mniejszym stopniu, też reagują na dotyk, ból i
temperaturę. Odczuwanie ciepła i zimna następuje poprzez
oddzielne i wyspecjalizowane zakooczenia nerwowe. Istnieje
jednak wyjątek od tej reguły. Receptory dla zimna będą
odpowiadad na przyłożenie intensywnego ciepła, a receptory
dla ciepła będą reagowad na zastosowanie intensywnego
zimna. Te „odwrotne” wrażenia czucia nazywane są
paradoksalnym zimnem lub paradoksalnym ciepłem. Wyjaśniają
one mechanizm prostej sztuczki, w której osobie z zawiązanymi
oczami mówimy, że będzie dotknięta gorącym żelazkiem, a
faktycznie przyciskamy kawałek lodu do jej karku. Podobne
zjawisko występuje u dzieci bawiących się śnieżkami, po
27
pewnym czasie dziecko mówi, że dłonie je „parzą”, podczas gdy
są mocno zmarznięte.
5. Zmysł koordynacji mięśniowej.
Zjawisko kinestezy, czyli świadomości ruchów ciała
bardzo blisko łączone jest ze zmysłem równowagi. Odgrywa
ono
ogromną
rolę
w
funkcjonowaniu
osób
z
niepełnosprawnością wzrokową. Bodźce pochodzące z mięśni
ścięgien służą nam jako wskazówka w kierowaniu ogromną
różnorodnością aktywności ruchowych mięśni podczas
wykonywania zarówno tak prostych czynności jak chwytanie
szklanki, jak i wysoce skomplikowanych – jak np. skok z
trampoliny. Ważne jest przy tym rozróżnienie między procesem
sensorycznym (zmysłowym) a percepcją.
Proces sensoryczny, jest bowiem aktem odbioru bodźca przez
dany narząd zmysłu. Percepcja to akt interpretacji tego bodźca
zarejestrowanego w mózgu przez jeden lub więcej
mechanizmów zmysłowych.
U osób z niepełnosprawnością wzroku kompensacja, jak
już wspomniano, obejmuje zastępcze sposoby odzwierciedlania
rzeczywistości głównie przez dotyk, słuch i węch. Wszystkie te
sposoby kompensacji mogą byd właściwie wykorzystane przez
osoby niewidome, bądź słabowidzące dopiero dzięki
prawidłowo ukształtowanym reakcjom na sygnały werbalne. To
tzw. II układ sygnałowy, właściwy jedynie człowiekowi. Tylko on
jest w stanie reagowad na słowa zastępujące naturalne bodźce
środowiskowe (człowiek reaguje nie tylko na dźwięk dzwonka,
lecz również na słowo dzwonek, czyli sygnał sygnału). II układ
sygnałowy stanowi podłoże myślenia abstrakcyjnego, wiąże się
z procesami wyższej analizy i syntezy: uogólnianie,
28
abstrahowanie, wnioskowanie, wiązanie elementów w logiczną
całośd, klasyfikowanie. U osób niewidomych dopiero na
poziomie II układu sygnałowego powstają wyobrażenia
zastępcze (surogatowe). Pozwalają one na wyższy stopieo
adekwatności w postrzeganiu rzeczywistości niż wskazywałaby
na to dysfunkcja wzroku, który jest głównym zmysłem
wykorzystywanym w jej percepcji. Istotną rolę w życiu osób z
dysfunkcją wzroku odgrywa również zmysł przeszkód. Jest on
trudny do przecenienia. Dużą rolę odgrywają również wyuczone
schematy zachowao w określonych sytuacjach.
Dziecko nawiązuje kontakt z otoczeniem najpierw przez
dotyk, następnie przez smak, potem poprzez słuch i w koocu
wzrok. Różnice w przypadku osób niewidomych i
niedowidzących dotyczą tego ostatniego zmysłu. Działanie
bodźców z otoczenia powoduje powstanie w świadomości
człowieka wrażeo, które stanowią elementarne procesy
poznawcze, odzwierciedlają one elementy przedmiotów i
zjawisk. Z kolei spostrzeżenia pozwalają na odzwierciedlenie
całego przedmiotu czy danego zjawiska. Osoby dotknięte
dysfunkcją wzroku mają uniemożliwione, lub ograniczone
doświadczenie doznao wzrokowych, co mobilizuje ich do
korzystania z pozostałych zmysłów. Tak więc kompensacja
zmysłów u osób niewidomych polega na odbieraniu wrażeo
poprzez pozostałe analizatory zmysłowe, a także pobudzanie
procesów korowych wyższej analizy i syntezy. Ważne jest by
pamiętad, że zmysły kompensujące narząd dotknięty dysfunkcją
nie mogą działad pojedynczo. Kompensacja jest zwykle efektem
współdziałania kilku analizatorów.
29
III. SPECYFIKACJA PROCESÓW POZNAWCZYCH U OSOBY
NIEPEŁNOSPRAWNEJ WZROKOWO (ONW)
Michał Kuchar
1. Procesy poznawcze ogólnie
Procesy poznawcze zachodzące w ludzkim umyśle to:
wrażenia (emocjonalnośd), postrzeganie (percepcja), tworzenie
wyobrażeo, myślenie, uwaga i pamięd.
Najprostszym z wymienionych procesów jest rozwój
emocjonalny, jego wynikiem są odczucia - emocje. Są to
zasadnicze
elementy
psychologicznej
refleksji,
czyli
podstawowe źródło życia psychicznego. Dzięki wrażeniom
człowiek może nawiązad kontakt ze światem. Są one także
częścią składową bardziej złożonych psychicznych zjawisk,
takich jak percepcja. Emocjonalnośd jest pierwotnie
uwarunkowana właściwościami i kondycją organizmu, jak i
wyposażeniem organów zmysłu. Odczucia dzielimy na dwie
grupy według tego, czy przyjmujemy bodźce z zewnętrznego
środowiska (dotykowe, cieplne, bólu, smaku, węchu, słuchu i
wzroku), czy z wewnętrznego środowiska (pozycja ciała i
równowaga, ruch ciała i wewnętrznych organów).
Kolejnym z poznawczych procesów jest postrzeganie
(percepcja), które jest uznawane za podstawowy proces
poznawczy. Percepcja jest zmysłowym zobrazowaniem i
odzwierciedleniem spójnych elementów rzeczywistości przy ich
bezpośrednim oddziaływaniu na receptory. W odróżnieniu od
emocjonalności percepcja jest wynikiem uczenia się, motywacji,
postawy i innych psychicznych czynników. Percepcja jest
uważana za podstawowy psychiczny regulator zachowania.
Zawiera się w nim skomplikowany obraz rzeczywistości, który
powstaje dzięki stopniowej analizie i syntezie zmysłowych
właściwości postrzeganego obiektu. W takim kształtowaniu
30
percepcji bierze udział także pamięd. Elementem percepcji jest
zawsze wcześniejsze doświadczenie, głównie w formie
wyobrażeo. Percepcja nie jest pasywnym przyjmowaniem
bodźców przez organy zmysłów, ale jest ona integralną częścią
psychicznych i praktycznych działao człowieka. Człowiek
porusza się w skomplikowanym środowisku, które zawiera
niewiarygodną ilośd bodźców. Nie jest to możliwe, aby odbierał
wszystkie bodźce w taki samym stopniu, dlatego zawsze
wybiera sobie te, które są dla niego ważniejsze i te faworyzuje.
Inne wręcz przeciwnie – selekcjonuje, pomija lub nie przyjmuje
ich w ogóle. Ten wybór ma obiektywne przyczyny (wielkośd
przedmiotu, siła, kontrast ze środowiskiem, oświetlenie i
odległośd), jak i subiektywne przyczyny (kondycja i właściwości
odbiorcy, koncentracja, stosunek do bodźców, zainteresowania,
osobiste doświadczenia itd.). Percepcję dzielimy na percepcję
właściwości przestrzeni (odbieranie kształtów, wielkości,
głębokości i kierunku), na percepcję czasu (długośd trwania,
długośd przebiegu i sekwencja zdarzeo), na percepcję ruchu
przedmiotu (tutaj jest połączenie percepcji przestrzeni i czasu,
postrzeganie kierunku i szybkości ruchu, czyli przemieszczania
przedmiotu w przestrzeni i czasie i na obserwowanie.
Obserwowanie jest systematyczną percepcją, bardziej lub mniej
celową. Natomiast sama percepcja to obserwacja obiektu w
celu dokładniejszego i bardziej szczegółowego przebadania. Jest
to percepcja z pełnym udziałem myślenia. Dzięki dwiczeniom
rozwija się systematycznośd, dokładnośd i intensywnośd
obserwacji.
Następnym procesem poznawczym jest tworzenie i
przetwarzanie wyobrażeo, które składają się na wyobraźnię.
Wyobrażenie jest wzorcowym psychicznym obrazem, którego
nie postrzegamy w danej chwili, tworem abstrakcyjnym i tym
właśnie różni się od percepcji, która jest wzorcowym obrazem
obiektu, który oddziałuje w danej chwili bezpośrednio na
narządy zmysłu.
31
Wyobrażenia dzielimy na dwie grupy, które czasami
ciężko jest od siebie odróżnid. Pierwszą grupę tworzy
wyobraźnia odtwórcza. Polega ona na odtworzeniu w
świadomości wcześniej poznanych i zanalizowanych obiektów.
Jest to dokładna kopia tego, czego człowiek doznał. Tworzenie i
odtwarzanie wyobrażeo jest uaktywnianiem pamięci w sferze
zmysłowych doznao. Wyobrażenia mogą byd indywidualne
(wyobrażenie jednego konkretnego obiektu) i obiektywne,
gdzie mamy do czynienia ze schematycznym psychicznym
obrazem przedmiotu określonego rodzaju, któremu brakuje
jednak znaków należących jedynie do konkretnych
poszczególnych obiektów (np. pies, dom, człowiek itd.).
Wyobrażenia wraz z uczuciami i percepcją definiują stopnieo
zmysłowego poznania. Umożliwiają przejście od percepcji do
myślenia ponieważ odłączają poznanie od zależności od
chwilowych bodźców. Według tego w której sferze zmysłów
wyobraźnia jest najsilniejsza, dzielimy ją na wzrokową
(wizualną, optyczną), słuchową (akustyczną), ruchową
(motoryczną, kinestetyczną), węchową (olfaktoryczną) i
smakową (gusto). U niektórych ludzi jest wyraźna przewaga
któregoś typu wyobraźni nad pozostałymi. Wyobrażenia, które
w życiu psychicznym nie znajdują odzwierciedlenia i nie
zakotwiczają się dzięki innym zmysłom, z czasem się uszkadzają,
rozpadają i znikają.
Drugą grupę wyobraźni tworzy wyobraźnia fantazyjna,
która powstaje poprzez wewnętrzne psychiczne przetworzenia
obrazów uzyskanych poprzez percepcję. Między pierwotnymi, a
nowymi wytworzonymi psychicznymi obrazami istnieje różny
stopieo zgody lub odmienności. Oryginalnośd oceniamy pod
aspektem psychologicznym i społecznym. Do wyobrażeo
fantazyjnych zaliczamy: fantazję (rekonstrukcja, konstrukcja,
sen na jawie i sen świadomy), iluzję i halucynację. Wyobraźnia
jest ważnym elementem w procesach poznawczych. Umożliwia
zrozumienie
zjawiska
poprzez
przypisanie
mu
charakterystycznych cech lub znaków. Pomaga odtworzyd
32
niejasne i niekonkretne doznania i doświadczenia. Wyobraźnia
może też czasem poznanie zniekształcad. Chodzi jednak o
bardzo ważną zdolnośd twórczą człowieka, która łączy się z
procesem myślenia przy odkrywaniu nowych rozwiązao,
hipotez i tworzeniu planu działania. Ważna jest także dla
emocjonalnego życia człowieka.
Najwyższym stopniem procesu poznawczego jest jednak
myślenie. Jest to umożliwienie poznania rzeczywistości, i w
ogólnym wymiarze, i w szczegółach jej podstawowych znaków i
relacji.
Dzięki myśleniu człowiek poznaje rzeczywistośd dogłębnie i
bardziej perspektywicznie wobec poznania zmysłowego.
Poznaje istotne właściwości i relacje pomiędzy rzeczami,
świadomie prowadzi swoje czynności i podejmuje codzienne
obowiązki. Myślenie to najważniejszy regulator zachowania
człowieka i jego relacji z otoczeniem. Ma ono dwie niezwykle
ważne funkcje – poznawanie otaczającego świata (poznawanie
struktury, właściwości i relacji rzeczy) i rozwiązywanie różnych
teoretycznych i praktycznych problemów. Te dwie funkcje
wzajemnie na siebie oddziaływają i się przenikają.
Myślenie może się realizowad za pośrednictwem wyobrażeo i
słów. Bez opanowania mowy rozwinięte ludzkie myślenie nie
byłoby możliwe. Podstawowym elementem mowy jest słowo,
które może dla człowieka występowad w formie wypowiadanej
(akt mowy), słuchanej i czytanej. Słowo jest środkiem dzięki
któremu możemy przetwarzad zmysłowe doświadczenia na
pojęcia. Ze słowem łączą się ogólnie powszechne właściwości
przedmiotów, które tworzą treśd pojęd. Myślenie jest w istocie
posługiwaniem się pojęciami, jest ruchem od pojęcia do
pojęcia. Mowa jest środkiem wymiany, przekazywaniem myśli i
doświadczeo między ludźmi.
33
Właściwości myślenia dzielimy na samodzielne (relatywnie
niezależne, ale bazujące na gotowych wzorcach), twórcze
(oryginalne myśli, odkrycia, odkrywanie nowych zależności przy
rozwiązywaniu problemów), elastyczne (zdolnośd szybkiego
opuszczania rozpoczętego toku myślenia, w przypadku kiedy
okaże się nieodpowiedni i znalezienie nowego według życzenia
dla zmienionych warunków), wynikowe (planowanie i logicznie
śledzenie rozwiązania problemu aż do koocowego dowodu)
oraz szybkie (szybkie tempo myślenia).
Kolejny procesem poznawczym jest uwaga, która jest
nieodzownym elementem i warunkiem tworzenia poznawczych
obrazów. Skupienie uwagi stwarza warunki do dokładnego,
konkretnego i efektywnego poznania przedmiotu lub
wykonania czynności. Proces skupiania uwagi uwzględnia
pewną stałośd i systematycznośd psychicznej aktywności, wnosi
do procesu myślowego określony porządek i kolejnośd. Uwaga
dzieli się na mimowolną (powstaje bez wysiłku czy zamiaru) i
celowa (wynika ze świadomości, potrzeby, lub obowiązku
poświęcania komuś uwagi).
Ostatnim ze sześciu procesu poznawczych jest pamięd. Pamięd
jest nieuniknionym warunkiem poznania, uczenia, celowych
czynności i psychicznego rozwoju każdej osoby. Bez niej nie
byłoby możliwe przechowywanie i używanie nabytych
doświadczeo. Podstawą pamięci jest zdolnośd systemu
nerwowego do zachowywania zmian i ożywiania śladów po
zmianach, które powstały podczas doświadczeo i motorycznych
działao. Procesy pamięciowe dzielą się na zapamiętanie
(wszczepianie), przechowywanie i zapominanie, odtwarzanie
(reprodukcja i ponowne poznanie). Te pojedyncze fazy mają
wprawdzie swoją kolejnośd, ale równocześnie się przenikają.
34
2. Rozwój procesów poznawczych
Wszystkie procesy poznawcze podczas naszego życia
nieustannie się rozwijają i zmieniają. Natomiast od cech
osobowościowych i środowiska, w którym człowiek funkcjonuje
zależy, jak się u niego te procesy rozwiną, jak i w jakim zakresie
będzie ich używad. Na pewnym etapie naszego życia docieramy
do stanu intelektualnej samodzielności, w którym sami
decydujemy już o kierunku uczenia, rozwoju pamięci i myślenia.
Jednak zanim to nastąpi, każdy z nas przechodzi przez okres
dzieciostwa, kiedy jakośd procesów poznawczych zależy od
innych ludzi. I właśnie ten okres w ludzkim życiu jest niezwykle
istotny.
Ci, którzy najwcześniej mają wpływ na człowieka i pomagają mu
orientowad się w otaczającej go rzeczywistości, to oczywiście
rodzice. Ich rola trudna jest do przecenienia, ponieważ to oni
dają dziecku fundament, z którego później będzie budowad
swój świat. Kwestia ta jest szczególnie widoczna w różnicach
pomiędzy małymi dziedmi z tzw. normalnych rodzin i dziedmi z
rodzin dysfunkcyjnych. W tym drugim przypadku, dzieci nie są
zachęcane do tego, aby badad, odkrywad, próbowad
rozpoznawad nowe rzeczy. Nie dwiczą sobie pamięci prostymi
wierszykami czy piosenkami. Dlatego mają cięższy start w
procesie edukacji i trudności w późniejszym życiu. Duży
problem stanowi również język. Jak już powiedzieliśmy,
myślenie nie może odbywad się bez użycia mowy. I właśnie to
jest u rodzin dysfunkcyjnych problemem, ponieważ rodzice
sami najczęściej nie znają formalnego języka, mają bardzo mały
zakres słownictwa, posługują się dużą ilością wyrazów
slangowych i wulgaryzmów. Tak samo jak uboga jest mowa
zewnętrzna, uboga jest również mowa wewnętrzna, której
każdy człowiek używa w swoich myślach. Jest oczywiste, jak
wczesne dzieciostwo predestynuje zdolności człowieka w jego
przyszłym życiu.
35
Kolejnym etapem, gdzie człowiek znajduje się pod silnym
wpływem innych ludzi, jest okres obowiązku szkolnego. Teraz
już nie oddziałują na niego jedynie rodzice, ale również
nauczyciele. Spoczywa na nich duża odpowiedzialnośd
ponieważ dzieci są im oddane pod opiekę na wczesnym etapie
rozwoju. To od nauczyciela zależy, jak „poprowadzi” każdego
ucznia i czy pomoże mu przy rozwijaniu jego wewnętrznego
potencjału. Warto podkreślid, że szkoła nie jest tylko miejscem,
gdzie człowiek uczy się faktów z różnych dyscyplin, jest również
miejscem, gdzie formuje się ludzka tożsamośd. Jeśli nauczyciele
nie będą zdolni z wyczuciem prowadzid swoich uczniów w
rozwijaniu ich myślenia, pamięci a przede wszystkim sztuki
uczenia się, mogą ich w tym względzie mocno upośledzid.
Dzisiejsze czasy charakteryzują się dużą ilością informacji
napływających ze wszystkich stron. Informacje nieustannie się
zmieniają, niektóre z nich są półprawdami, inne – zupełnym
kłamstwem. Jeśli człowiek nie ma właściwie rozwiniętych
procesów poznawczych, nie ma umiejętności selekcjonowania
wrażeo, w społeczeostwie informacyjnym może czud się mocno
zagubiony.
***
Chod wydaje się to oczywiste, byd może warto jednak
poczynid
założenie,
że
osoba
niewidoma
jest
pełnowartościowym człowiekiem. Wtedy problem odmienności
od osoby widzącej zawęża się do procesu poznawania
wewnętrznego jak i zewnętrznego. W obu przypadkach pojawia
się istotna specyfika. Wewnętrzne procesy poznawcze są
odmienne przede wszystkim w pierwszej fazie (sferze
odbieranych wrażeo) jak również w trzeciej fazie (wyobraźni).
Zakładając jednak proces myślenia jako całośd, z całym jego
emocjonalnym bogactwem, możemy przyjąd, że drugi proces
poznawczy w sferze percepcji nie koniecznie mysi byd
upośledzony.
36
W
powszechnej
świadomości
dotyczącej
osób
niepełnosprawnych wzrokowo (ONW) istnieją często
nieprawdziwe
twierdzenia
i
stereotypy.
Najbardziej
rozpowszechnionym poglądem jest ten, że niewidomi mają
wyostrzone zmysły, w sposób daleko wybiegający poza
możliwości ludzi widzących. To znaczy, mają lepszy słuch,
bardziej czuły dotyk, lepszy węch. Kolejny mit dotyczy talentu
muzycznego. Nic bardziej mylnego. ONW nie mają wrodzonych
predyspozycji muzycznych. Wszystko polega na konieczności
zmiany użytkowania zmysłów, do czego będą później przykłady.
Jeśli zaś chodzi o talent muzyczny, częste pojawianie się,
między niewidomymi, muzyków nawet śpiewaków czy stroicieli,
jest wynikiem rzetelnego systemu edukacji muzycznej, który
jest aplikowany u ONW już od pierwszej klasy szkoły
podstawowej. Jest tam uważnie obserwowany ich słuch
muzyczny, ich umiejętności i możliwości fizyczne z tym
związane, a w konsekwencji dopiero - pojawia się mozolna
nauka gry na wybranym instrumencie.
W zasadzie przy każdym upośledzeniu, a tym wzrokowym
szczególnie, dla prawidłowego bądź patologicznego rozwoju
istotny jest czas kiedy doszło do upośledzenia i jego rozległośd.
W przypadku, gdy niewidomy nie widzi od urodzenia, nie jest to
dla niego tak traumatyczne doznanie, jak utrata wzroku dla
nastolatków czy dorosłych. Natomiast z obiektywnego punktu
widzenia - nabyta wada wzroku jest korzystniejsza, ponieważ
zachowana zostaje pamięd wzrokowa, doświadczenia i
umiejętności, których dzieci z wrodzonym upośledzeniem nie
mają.
Wyróżniamy pierwotne upośledzenie, które obejmuje wadę
wzroku i zmiany wtórnego charakteru, które z niej wynikają.
Wtórnie są upośledzone te funkcje, których bezpośredni rozwój
jest uzależniony od wzrokowej percepcji i informacji
wizualnych. Jednym z głównych czynników, który ma znaczący
wpływ na psychiczny rozwój jednostki jest deprywacja
37
sensoryczna. Osoba upośledzona wzrokowo, ma znacznie mniej
informacji wizualnego charakteru niż osoba widząca, lub nie
odbiera ich wcale. Jej percepcja jest jakościowo inna, ponieważ
dominują inne bodźce zmysłowe. Niezdolnośd do szybkiego i
sprawnego orientowania się w przestrzeni, znajduje
odzwierciedlenie w ograniczonym samodzielnym poruszaniu.
Pod wpływem deprywacji sensorycznej obniża się aktywnośd
człowieka. Normalna oferta bodźców jest uboższa i jednolita.
Bodźce słuchowe mają stosunkowo niski poziom informacji,
dopóki dziecko nie mówi. Dotykowa percepcja wymaga dużo
większego wysiłku i nie wystarczą tu zwykłe bodźce w
niemowlęcym wieku dziecka stymulujące do spontanicznego
rozwoju. Niektóre dzieci stają się pod wpływem przytoczonych
czynników bardziej pasywne, wycofane, tracą zainteresowanie
otaczającym je światem. Niejednokrotnie pojawiają się u nich
cechy autystyczne. Przy niższym poziomie aktywności i
stymulowanej deprywacji pojawia się często niedorozwój cech
charakteru. Opóźniony rozwój uwagi wpływa na upośledzenie
wzrokowe wtórnie. Uwaga w wieku przedszkolnym jest
niedojrzała, słabo koncentrowana, powierzchowna i słabo
przyciągana. Uwaga skupia się raczej na własnym ciele i jego
aktywnościach. Do tego, aby upośledzona osoba osiągnęła
adaptacje społeczną - nieustannie zmuszana jest do korzystania
z technik kompensacyjnych, które pomagają rozwiązywad
trudne sytuacje. W cechach charakteru ONW nie należy
doszukiwad się więc jakościowej odmienności. To raczej tylko
niektóre strony charakteru, niektóre cechy, jakie u zdrowej
osoby nie muszą wysuwad się na pierwszy plan, u osób
niepełnosprawnych wzrokowo (ONW) są częściej spotykane,
np. troskliwośd, chorobliwa podejrzliwośd itp. W kontaktach
społecznych z innymi pojawia się u ONW przeszkoda w postaci
braku kontaktu wzrokowego, co wyraźnie zubaża komunikację
pozbawiając ją mimiki i gestów. Każde nawiązanie interakcji
pomiędzy ludźmi, zwykle zaczyna się od kontaktu wzrokowego,
a więc niewidomy nie ma możliwości przejścia tej wstępnej fazy
komunikacji. To zwłaszcza u widzących partnerów może
38
wywoład napięcie i tym samym komunikację zakłócid. Ta krótka
wycieczka do sfery rozwoju ONW niezbędna jest dla
zrozumienia następującej terminologii. Pozwoli nam także
łatwiej zrozumied poszczególne pojęcia i odpowiedzied na
kluczowe pytania związane z psychologią ONW.
3. Podstawowe pojęcia
Doznanie: prostsza forma percepcji, składająca się ze
spostrzeżeo, tworząca naszą percepcję
Percepcja: psychiczny proces rejestrowania wszystkiego, co
działa na nasze organy zmysłu. Odróżniamy percepcję
wzrokową, słuchową, węchową, dotykową i smakową.
Percepcja zależy od momentalnego stanu, wypływa z potrzeb
konkretnej sytuacji itd. Zależy od wcześniejszych doświadczeo,
wspomnieo, emocji, psychicznego stanu. Na podstawie
percepcji się rozwija wyobraźnia i fantazja.
Upośledzenia percepcji: dzielimy zasadniczo na dwie grupy:
ilościowe – np. utrata wzroku i jakościowe – iluzja, halucynacje,
inna percepcja rzeczywistości. W przypadku ONW warto
wspomnied o zagadnieniu psychologii postaci (gestaltyzmu).
Przejawia się ona w kilku regułach, którymi kieruje się mózg w
odbieraniu obrazów: 1. prawo bliskości – kiedy elementy, które
są blisko siebie postrzegamy jakby należały do jednej grupy, 2.
prawo zamknięcia – jeśli brakuje części jakiegoś określonego
kształtu, mamy tendencję, aby ją dotworzyd, 3. prawo szczegółu
– elementy, które są do siebie podobne postrzegamy jakby były
takie same, 4. zmysłowe złudzenia – wynikają z faktu, że
postrzeganie konkretnej części determinowane jest całością, do
której ta częśd należy.
39
Wyobrażenia: wzorcowy obraz czegoś, co w danym momencie
nie oddziałuje na nasze zmysły, zbudowany na podstawie
wcześniejszych doświadczeo.
Fantazja: marzenia
Myślenie i mowa: myślenie jako psychologiczny proces służy do
rozwiązywania problemów, ma ścisłe powiązanie z percepcją i
pamięcią. Proces myślenia przebiega na bazie pojęd, a pojęcia
wyrażane są werbalnie za pomocą słów.
Pamięd: zbiór psychologicznych procesów, umożliwiający
oswojenie doświadczenia. Dzieli się na trzy procesy: 1.
zapamiętanie – wszczepienie, 2. przechowywanie, 3.
odtwarzanie. W odniesieniu do ONW trzeba wspomnied o
stosunkowo szybkim procesie zapominania, który jest
powiązany z utrudnionym procesem poznania.
Pamięd dzieli się na: węchową, wzrokową, dotykową, słuchową,
pamięd ruchu, pamięd logiczną – to co jest wyrażone słowami.
Dalej pamięd dzieli się według rodzajów czynności: np.
techniczna, muzyczna, krótkoterminowa, długoterminowa,
świadoma, podświadoma.
Zaburzenia pamięci: hipermnezja – podwyższona funkcja
pamięci, hipomnezja – obniżona funkcja pamięci, amnezja –
częściowa lub całkowita utrata pamięci, konfabulacja –
tworzenie wyobrażeo o tym co się stało (chod nigdy nie miało
miejsca)
Motywacja: zbiór aktywujących aspektów. Motywacja według
potrzeb, zainteresowao i upodobao, nawyku, perspektyw i
celów, wartości i postaw, uczud i emocji.
Potrzeby: potrzeby podstawowe – fizjologiczne – jedzenie, sen
itp., potrzeby wtórne – psychologiczne – potrzeba
40
bezpieczeostwa, potrzeba miłości i przynależności, potrzeba
szacunku, potrzeba samorealizacji itp.
Zainteresowania: pozyskane motywy, relacja wyrażająca
stosunek osoby względem konkretnej czynności, na której się
skupia.
Nawyk: sposoby reagowania i zachowania się w konkretnych
sytuacjach.
Perspektywa i cele: łączy się z realizacją działao i zamierzeo
Wartości: duchowe, kulturowe, materialne – hierarchia
wartości.
Postawy: są motywem do określonego zachowania
Uczucia i emocjonalne relacje:
wpływające na nasze działanie
bardzo
silne
motywy
Analizując mechanizm percepcji osoby niepełnosprawnej
wzrokowo i osoby zdrowej wskazad należy na istotne różnice
jakie między nimi powstają. Ta pierwsza tworzy wyobrażenia o
działaniach, a druga ma percepcję poznawczą. Przypomnijmy
tutaj, że ponad osiemdziesiąt procent informacji o otaczającym
nas świecie uzyskujemy dzięki wzrokowi. Stąd upośledzenie
ONW jest na tym polu olbrzymie. Trzeba również wiedzied, że
wzrokowa percepcja niesie z sobą element wychowawczy i
edukacyjny, jakim jest naśladownictwo. Rozwinięcie tego
problemu jest absolutnie konieczne do zrozumienia różnic w
psychologii poznawczej ONW i człowieka bez wady wzroku. Ten
ostatni od niemowlęcia będzie dzięki bodźcom wzrokowym
wychowywany do poznawania na podstawie pamięci
wzrokowej: swoich bliskich, przestrzeni i podstawowych
ludzkich czynności. Naśladownictwo jest w tym przypadku
główną cechą.
41
Tymczasem dla człowieka niewidomego od urodzenia
naśladownictwo staje się dużym problemem, ponieważ
ograniczone jest wyłącznie do jego zmysłów, które są częściowo
kompensowane brakiem wizualnych bodźców. Różnicą w
zabawie dziecka niepełnosprawnego i dziecka bez zaburzeo
wzroku jest wynik ich działania. Dziecko bez wady wzroku
postawi wieże z klocków i okazuje swoją radośd, z powodu
budowli, tym, że podziwia wysokośd tej budowli, jej stabilnośd
itd. Wieża postawiona przez niewidome dziecko mu przynosi
radośd tylko wtedy, kiedy ją zrzuci i cieszy się z dźwięku, który
towarzyszy upadającej wieży. Od najmłodszych lat małe
dziewczynki naśladują czynności swoich matek, mali chłopcy
działania swoich ojców. Nikt ich nie musi długo i mozolnie uczyd
jak posługiwad się łyżką, jak wycisnąd pastę do zębów z tubki na
szczoteczkę. Wszystko już tyle razy było obserwowane.
W związku z powyższym przykładem narzuca się
koniecznośd rozróżniania osób wcześniej, lub później
ociemniałych. Dla ich pamięci wzrokowej ważny jest oczywiście
czas utraty wzroku. Całkiem inną pamięd wzrokową ma dziecko,
które oślepło w niemowlęcym wieku, ewentualnie osoba
starsza upośledzona utratą wzroku na skutek cukrzycy. Zasadne
staje się tu pytanie, czy dla pracy w audiodeskrypcji są to
informacje istotne? Z dużą dozą pewności możemy powiedzied,
że nie. Jeżeli tworzymy fundamentalny opis danej rzeczy, chodzi
w nim o możliwie obiektywne przetworzenie informacji
wizualnych, na słowa umożliwiające wywołanie naturalnych
skojarzeo, pozwalające na zbudowanie właściwych obrazów w
percepcji ONW. Czas utraty wzroku nie powinien mied wpływu
na prace twórców audiodeskrypcji i w żadnym wypadku ich nie
ogranicza. Dlatego w kolejnej części rozdziału będzie
skoncentrujemy się na ludziach najbardziej upośledzonych, czyli
zupełnie niewidomych.
Jak już było powiedziane, znakomitą większośd informacji z
naszego otoczenia uzyskujemy dzięki wzrokowi. Powstaje więc
42
pytanie, czy pozostałe zmysły są jakkolwiek zdolne do
kompensacji tak dużego braku? Odpowiedź nie jest
jednoznaczna, ponieważ trudna do jednoznacznej definicji jest
wyjątkowośd procesu poznawania bez udziału wzroku. Procesu,
w którym inne zmysły pełnią funkcję kompensującą. Są to
bowiem specyficzne środki zamienne i warto zastanowid się jak
bardzo deformują proces zmysłowego poznania. A w
konsekwencji również – jak bardzo deformowane są produkty
tego niewłaściwego poznania, czyli percepcja. Procesy
kojarzenia przebiegają u ONW tak, jak u osób bez wady
wzroku. Jeśli jednak przetwarzają informacje wstępnie
zdeformowane, to zjawiskiem naturalnym będzie również
deformacja rezultatów. Co często prowadzi do frustracji i
poczucia dyskomfortu.
Czy zatem znaczy to, że niewidomi na skutek swej
niepełnosprawności
otrzymują
niepełnowartościowe
i
niekonkretne informacje? Niekoniecznie. Prawda jest taka, że w
zakresie percepcji może zmieniad się zarówno ich ilośd, jak
również jakośd. Nieuprawnione jest jednak twierdzenie, że
ONW będzie mied zawsze mniej wartościową percepcję i z
związane z nią poznanie. Osoba niewidoma, będzie miała
zawsze problemy z abstrakcyjnymi pojęciami. Dlatego trzeba je
ograniczyd do minimum. Przykładem niech będzie termin Droga
Mleczna. Możemy go osobie niewidomej opisad jako pasmo
gwiezdnego skupiska ciągnącego się po części nocnego nieba.
Spróbujmy jednak pomyśled o tym problemie trochę szerzej.
Mleko, jak wie każdy niewidomy i jak jest zdolny to poznad, ma
swój smak i konsystencję. Większy problem przychodzi w chwili,
gdy przychodzi skojarzenie z kolorem, mleko jest białe. Każdy
niewidomy wie jak narażony na zabrudzenie jest biały kolor,
ponieważ jest o tym z zewnątrz poinformowany. To na tym
przede wszystkim będzie koncentrował uwagę. Białe meble, tak
samo jak białe ubranie, są narażone na zabrudzenie. Czym jest
zatem Droga Mleczna? Mleko jest też białe jak śnieg. Możemy
więc użyd porównania, że Droga Mleczna sprawia wrażenie
43
chłodu. Ale czy dzięki temu wiemy już wszystko, wiemy czym
jest droga mleczna i potrafimy ją sobie wyobrazid? Informacja
wciąż jest niekompletna i należy użyd kolejnych środków do
stworzenia opisu gwiazd, ich skupienie i odległośd, aby ONW
wykreowała sobie to właściwe wyobrażenie, ale i tak u
poszczególnych osób te wyobrażenia będą się różnid w
szczegółach. Musimy zatem pogodzid się z faktem, że percepcja
u ONW przebiega inaczej i jej efekty też mogą się różnid, nie
tylko w odniesieniu do osób widzących, ale i w odniesieniu do
innych niepełnosprawnych.
Podstawowymi środkami kompensującymi są słuch,
dotyk, węch i smak. Pierwsze dwa bardzo wyraźnie przyczyniają
się do uspołecznienia ONW, ponieważ umożliwiają jej
mobilnośd,
która
jest
podstawowym
założeniem
pełnowartościowego życia. Oprócz tego mają niezmiernie
ważną funkcję poznawczą. Za najbardziej istotny zmysł
kompensujący trzeba uznad słuch. Ten już od najwcześniejszego
dzieciostwa prowadzi ONW i staje się najważniejszym źródłem
poznania. Na drugim miejscu możemy postawid dotyk. Na
problematykę psychologii poznawczej związaną ze słuchowymi
wrażeniami już zwracaliśmy uwagę, dalej opiszemy możliwości i
ograniczenia poznawania dotykiem.
Szczególnie w procesie mobilności dotyk, w tym przypadku
biała laska, jest niezastąpiony. Słuch w tym procesie jest
pełnowartościowym partnerem dotyku i jeden od drugiego
trudno jest odłączyd. W rozwoju poznawania dotyk gra ważną
rolę. Możemy ją podzielid na kilka sfer. Jest to dotyk oralny,
dotyk najpowszechniejszy, związany z używaniem rąk i palców,
znaczący jest też dotyk nogą i oczywiście całą powierzchnią
ciała. Dotykowe informacje owszem mają swoje ograniczenia.
Istnieje cała skala haptycznych (dotykowych) metod, których
celem jest poprawienie jakości wychowania i edukacji ONW. Już
od wczesnego wieku utrwalają się dotykowe doznania, które
następnie przekierowywane są do pamięci dotykowej. Nie
44
istnieje chyba niewidomy człowiek, który nie odróżniłby jabłka
od pomaraoczy, łyżki od widelca itp. Jednakże po zapoznaniu
się z trójwymiarowymi przedmiotami codziennego użytku
przychodzi kolej na poznanie abstrakcyjne, na przykład
poznanie płaskorzeźby. Tutaj już skala funkcjonalności zmienia
się w zależności od odbiorcy i jego umiejętności, bądź jej braku,
w zakresie abstrakcyjnego myślenia. O ile łatwo jest zrozumied
różnicę pomiędzy stylem doryckim a jooskim antycznych
kolumn, o tyle szczegółowa plastyczna mapa Europy sprawia już
wrażenie chaotyczne. To przez łączenie zbyt wielu detali w
całośd np. wygląd partnera, jego twarz, która jest bardzo
skomplikowaną mozaiką z natury trudną do poskładania, może
mied minimalną wartośd informacyjną. Tak jak słuch jest
znaczący w procesie orientacji w przestrzeni i to nie tylko z
przeznaczeniem do identyfikacji ulicy, tak i dotyk np. nogą jest
w tym systemie równie ważny.
Trzecim ze znaczących zmysłów jest węch. Zwłaszcza ci z
niewidomych, którzy nie palą, nauczyli się używad tego zmysłu
do tego stopnia, że są zdolni przy spacerze po mieście
definiowad konkretny rodzaj sklepów, lokali usługowych, fabryk
itd. Węch jest też bardzo ważny podczas komunikacji. Tak jak
widzący człowiek preferuje piękno, tak i ONW będzie
preferowad człowieka, który będzie dla niego ładnie pachnied.
Oczywiście działa tu również preferencja odwrotna. Nie sprawia
przyjemności przebywanie w towarzystwie osoby, która
brzydko pachnie.
Smak jest ostatnim ze zmysłów, w żadnym razie nie
mniej cennym niż inne. Na podstawie smaku niewidomych
człowiek jest zdolny rozróżnid całą skalę artykułów spożywczych
i na podstawie smaku także może żywid sympatię do kogoś, kto
potrafi mu takiego smaku dostarczyd.
***
45
Życie niewidomego człowieka nie jest w żaden sposób
uboższe, ani bogatsze, niż człowieka pełnosprawnego. Są to
jednak dwa światy, bardzo różniące się od siebie i trzeba o tym
pamiętad. Kiedy człowiek widzący w wyborze swojego partnera
w druzgocącej większości podlega wszystkim atawizmom, do
których przede wszystkim zalicza się wygląd przyszłego
partnera, według indywidualnego kryterium piękna, tak
człowiek niewidomy ma całkiem inną hierarchię wartości, która
jego wybór partnera warunkuje. Tak jak niewidomy nie jest
zdolny zrozumied humoru mima, chod staramy się przybliżyd go
opisem jak najlepiej, tak wielokrotnie będziemy zaskoczeni
specyficznym humorem ONW, którego treśd nam umknie. Ze
świadomością tej specyfiki musi podejśd i twórca
audiodeskrypcji do swojej pracy. Może byd pewnym, że podczas
spaceru po muzeum jemu sami niewidomi będą zwracad uwagę
na fakt przechodzenia obok stoiska z pamiątkami już tylko po
specyficznym zapachu druków. Musi się liczyd z tym, że nigdy
nie będzie mógł stuprocentowo spełnid oczekiwania wszystkich
niewidomych, ale powinien dołożyd wszelkich starao, aby się
maksymalnie do tego celu zbliżyd.
Kompensacja wzroku nie odbywa się wyłącznie za
pośrednictwem innych zmysłów. Istnieje bardzo wiele pomocy
technicznych, które ONW deficyt wzroku pomagają zmniejszyd.
Bezspornie największym wynalazkiem jest biała laska. Ona jest
pierwszą przesłanką mobilności. Niemniej ważnym elementem
w obszarze edukacji osoby ONW jest Alfabet Braille'a. Granice
możliwości edukacji wyraźnie się poszerzyły wraz z
pojawieniem się technologii komputerowej. Do pomocy
powszechnie używanych należy komputer z syntezatorem
mowy, ich peryferiami mogą byd zarówno czarnodrukowa
drukarka jak i drukarka Braille'a. Co więcej te komputery mogą
byd uzupełnione o tzw. brajlowski monitor. W przypadku osób
niedowidzących znaczącą pomocą stały się lupy optyczne, czy
programy powiększające czcionkę według życzenia, ale i skaner
46
umożliwiający zmianę druku na dźwiękową formę cyfrową.
Kolejną pomocą stają się różnego rodzaju urządzenia
codziennego użytku np. sprzęt do rozróżniania kolorów,
zegarek, czy telefon komórkowy z syntezatorem mowy, a
głównie głosowa nawigacja w nich zaimplementowana. Rozwój
techniki wyraźnie ułatwia prace domowe zaczynając od
urządzenia do określania ilości nalanego napoju, a koocząc na
Penfriends umożliwiającym głosowy opis przedmiotów takich
jak pudełka na przyprawy, leki itp.
47
IV. ZASADY POSTĘPOWANIA Z OSOBĄ NIEPEŁNOSPRAWNĄ
WZROKOWO (ONW).
Michał Kuchar
Użycie tego terminu wynika z faktu poruszania się w
świecie osób niepełnosprawnych, w większości są to osoby z
lekkimi wadami wzroku, które można kompensowad okularami
lub soczewkami. Praktycznie co czwarty człowiek ma lekką
wadę wzroku, przy czym wiele z tych osób, nie wie o swoim
problemie ze wzrokiem i, co za tym idzie, nie robi nic, aby go
poprawid. To oni, paradoksalnie, nie dowiedzą się o swoim
niedowidzeniu do kooca życia i nie poznają nigdy prawdziwej
jakości zdrowego zmysłu wzroku.
Osoby z ciężką wadą wzroku, to osoby dotknięte wszystkimi
stopniami niepełnosprawności wzrokowej, które nie są
kompensowane przez klasyczne pomoce optyczne, od
połowicznego niedowidzenia, aż po całkowitą ślepotę, gdzie nie
jest zachowane poczucie światła.
1. Asystowanie przy okazji audiodeskrypcji
1.1 Samodzielne poruszanie się ONW jako podstawa
mobilności
Umiejętnośd samodzielnego poruszania się w terenie
jest najistotniejszym celem nauki orientacji w przestrzeni, gdzie
staramy się osiągnąd niezależnośd. To pojęcie rozumiemy jako
zdolnośd powtarzalnego poruszania się ONW w terenie, bez
udziału widzącego asystenta, przy pomocy białej laski, lub psa
przewodnika. Niezależnośd w przemieszczaniu się jest
48
kamieniem węgielnym wolności, ponieważ umożliwia ona ONW
samorealizację w życiu społecznym, jak i zawodowym.
Mobilnośd jest efektem dokładnego wydwiczenia topografii
trasy i nauczenia się jej na pamięd. Z całą pewnością ONW nie
jest zdolna do samodzielnego poruszania się w przestrzeni
takiej jak muzeum, teatr itp. Z tego powodu skupimy się na
fundamentalnych zasadach asystowania osobie niewidomej
przy okazji audiodeskrypcji w intytulacjach kultury.
1.2 Nauka orientacji w przestrzeni
Mimo wielu trudności związanych z tym rodzajem
niepełnosprawności, niewidzące dziecko od najmłodszych lat
zapoznaje się z otoczeniem, za pośrednictwem dotyku i z
maksymalnym udziałem słuchu. Już raczkujący maluch
zapoznaje się nie tylko z powierzchnią płaską, po której się
porusza np. raczkując po podłodze, ale również z innymi
wymiarami, jak np. wysokośd. Dzięki pomocy rodziców, dziecko
powinno poznawad wysokośd drzwi, szafy, innych mebli itd., tak
aby kształtowało się podstawowe pojęcie o przestrzeni.
Poruszanie się ułatwia również węch, który pomaga mobilnemu
maluchowi przemieścid się np. z pokoju do kuchni. Orientacja w
przestrzeni jest absolutnie podstawowym zagadnieniem,
którego ONW się uczy. Dzięki niej będzie mogła poruszad się w
mikrośrodowisku i makrośrodowisku, przy pomocy białej laski.
1.3 Orientacja w mikrośrodowisku
Mikrośrodowisko jest sferą, którą ONW może objąd
swoimi ramionami. Zaliczyd do tej kategorii możemy np. biurko,
stół, częśd samochodu, w którym siedzi itd. Jeżeli pracujemy z
ONW w mikrośrodowisku, powinniśmy ją zapoznad z tą
przestrzenią. Jeśli czas na to pozwoli, winniśmy informację
przekazaną jej werbalnie, pozwolid poznad za pomocą dotyku.
49
Jedynie ONW, która pewnie porusza się w mikrośrodowisku,
będzie zdolna do przemieszczania się w makrośrodowisku przy
wsparciu asystenta. Jeśli chodzi o posiłki, dobrze jest zapoznad
niewidomego z rozmieszczeniem szklanek na stole, przy naszym
udziale umożliwid mu znalezienie tych przedmiotów. W tej
sytuacji nie unikniemy bezpośredniego kontaktu fizycznego z
ONW, o którym trzeba niewidomego poinformowad. Jeżeli
chodzi o miejsca, których nie można zbadad dotykiem, wtedy
polecamy prostą receptę np. umiejscowienie potraw na talerzu
według rozmieszczenia godzin na zegarze, tzn. na dwunastej
jest mięso, na dziewiątej surówka, między trzecią a dziewiątą
znajduje się ryż.
1.4 Orientacja w makrośrodowisku
W tym miejscu dochodzimy do sedna sprawy, ponieważ
orientacja w nowej, niezbadanej przestrzeni jest bezpośrednio
już związana z asystowaniem ONW. Celem tego rozdziału nie
jest nauka technik orientacji w makrośrodowisku, ale opis
zadao asystenta. Te dzielą się na kilka części.
1.4.1 Przedstawianie się
To o czym musimy pamiętad przede wszystkim, to tzw.
strefa osobista. Niezwykle ważna dla osoby niewidzącej. W
żadnym przypadku nie powinniśmy popełniad błędu,
polegającego na ograniczeniu dystansu personalnego ONW,
tzn. nie podchodzimy do niej zbyt blisko i nie pozwalamy sobie
na fizyczny kontakt. Dystans personalny jest wyznaczony
odległością co najmniej osiemdziesięciu centymetrów między
dwoma osobami. Spokojnym zrównoważonym głosem,
powinniśmy zwrócid się do niewidomego, przedstawid się i
poinformowad o swoich zamiarach. Zaproponowad pomoc,
adekwatną do sytuacji. W tym pierwszym kontakcie, bardzo
ważne jest przestrzeganie bon tonu. Podanie ręki musi byd
50
zgodne ze społecznymi normami. Dla przykładu starszy
mężczyzna po przedstawieniu się podaje dłoo młodszemu
mężczyźnie, informując wcześniej ONW komunikatem: „Podaję
panu rękę”. Mając już wiedzę jak należy się przedstawiad,
przejdźmy do kolejnego kroku jakim jest poruszanie się z ONW.
1.4.2 Poruszanie się z ONW
Technika tutaj prezentowana skierowana jest przede
wszystkim do osób niewidomych. Wychodzimy z założenia, że
osoby niedowidzące możemy wykluczyd, ponieważ nie
potrzebują one pomocy asystenta w tak szerokim zakresie.
Zacznijmy od tego, że to ONW pozostawiamy decyzję, którą
ręką będzie się trzymad asystenta podczas wspólnego
chodzenia. Chwyta nas ręką w odpowiedni sposób, nad
łokciem, ewentualnie jeśli się upiera, może położyd dłoo na
ramieniu. Jeżeli pani chce byd prowadzona pod rękę, oczywiście
jest to możliwe. Wszystkie metody umożliwiają wspólne
chodzenie, pod warunkiem, że asystent jest - co najmniej - o pół
kroku przed osobą prowadzoną. Ma to duże znaczenie przy
pokonywaniu nierówności w terenie, takich jak np. schody,
gdzie ONW, jest informowana, już zmianą wysokości ręki, o
zbliżającej się przeszkodzie. Dodatkowo instruujemy jaka
przeszkoda będzie pokonywana. Przykładowo: „Schodzimy z
chodnika na ulicę”. Przy wchodzeniu po schodach informujemy
o pierwszym i o ostatnim stopniu. Jest to podstawowa technika,
za pomocą której jesteśmy zdolni do poruszania się po znanym
nam terenie.
1.4.3. Poruszanie się z grupą
Znacznie bardziej wymagające niż prowadzenie jednej
osoby, jest poruszanie się z grupą. Technika jaką zastosujemy
51
uzależniona jest od ilości osób, którą zamierzamy przemieścid z
punktu A do punktu B. Jeżeli prowadzimy np. cztery osoby, a
teren nam to umożliwia, możemy wykorzystad następującą
technikę: z każdej strony asystenta, trzymając go w sposób
opisany powyżej, idzie jedna ONW. A tych z kolei, tak samo jak
asystenta, trzymają się dwaj pozostali niewidzący. Jeśli warunki
na to nie pozwalają, wtedy musimy stworzyd tzw. pociąg, który
może byd tak samo jak w pierwszym przypadku, jedno lub
dwustronny a prowadzone osoby ustawione są gęsiego.
1.4.4. Asystowanie
Warto w tym miejscu zaznaczyd, że stosunek asystenta
do wykonywanego zadania, ma istotny wpływ na jego
powodzenie. Jeśli asystent nie sprawia wrażenia pewnego
siebie, lub zachowuje się nietaktownie względem
prowadzonych osób, wspólne chodzenie dla ONW może okazad
się bardzo nieprzyjemnym, lub wręcz traumatycznym
doświadczeniem. Z drugiej strony jednak wystarczy kilka
ciepłych słów, mały żart, aby wspólne poruszanie się w terenie
stało się źródłem dobrego humoru, gdzie potknięcie o nogę
osoby idącej przed nami nie budzi zgorszenia, a raczej wywołuje
uśmiech.
Wiele zależy od asystenta. Ważne jest, aby dobrze ocenił
stopieo sprawności fizycznej każdego niewidzącego. Jeżeli
osoby prowadzone nie upomną się o to same, staramy się w
technice pociągu tak ustawid kolejnośd, aby osoby słabsze
fizycznie znajdowały się w bezpośrednim kontakcie z
asystentem.
52
1.4.5. Pokonywanie przeszkód podczas wspólnego
poruszania
Podstawy poruszania się w terenie i w pomieszczeniach
zostały już opisane. W miejscach takich jak muzeum,
dodatkowym utrudnieniem są przede wszystkim drzwi. Drugą
kwestią o której należy pamiętad jest trudnośd z utrzymanie
bezpiecznej odległości od eksponatów. W momencie
przechodzenia ONW przez wąskie drzwi, należy podzielid grupę
na części, a te przeprowadzad osobno. Jeżeli sytuacja będzie
sprzyjająca, możemy poprosid niewidomego idącego na czele:
„Idź dziesięd kroków do przodu ”. W tym czasie wracamy do
drzwi i tam informujemy przechodzących o ewentualnych
przeszkodach. Ważne jest, aby utrzymywad ciągły kontakt z
grupą. Mówimy zawsze stojąc przodem do słuchaczy tak, aby
wszyscy mogli nas usłyszed. Przekazując komunikat,
jednocześnie obserwujemy zachowanie grupy. W ten sposób
łatwo zweryfikowad, czy informacja została właściwie przez
wszystkich zrozumiana. Tak samo ważna jest świadomośd
indywidualnych cech każdej ONW, związanych ze stopniem
upośledzenia wzroku czy czasem powstania wady wzroku. Tych
informacji najpewniej nie będziemy posiadad wcześniej.
Dlatego konieczna jest wnikliwa obserwacja zachowao naszych
podopiecznych, abyśmy mogli odpowiednio szybko reagowad
na ich gesty i mowę ciała.
1.4.6. Zasiadanie do stołu.
Oddzielnym zagadnieniem w asystowaniu osobom
niewidomym jest zajmowanie miejsc siedzących. Niezależnie od
tego czy są to miejsca przyjmowane na czas posiłku, czy na
okolicznośd wysłuchania prelekcji, czy audiodeskrypcji, w
pierwszym przypadku omówimy sposób rozmieszczania ONW
przy stole, chwilę później powiemy jak ten sam proces będzie
wyglądał w rzędach.
53
Zdecydowanie zalecamy ONW przy stole usadzad pojedynczo.
Po wprowadzeniu ONW do pomieszczenia, w którym słuchacze
będą siedzied, prosimy ich, aby zatrzymali się w jednym
miejscu. W tym czasie pojedynczo doprowadzamy
niewidomych do stołu. Jeżeli warunki na to pozwalają, można
doprowadzid do stołu całą grupę, a następnie pojedynczo
posadzid ich na krzesłach. Zalecamy następujące postępowanie:
prawą rękę niewidomego, po uprzednim poinformowaniu,
położymy na oparciu krzesła a lewą rękę na granicy stołu, do
którego zasiada. Później tylko kontrolujemy poprawnośd
twarzowego zasiadania do stołu. Tę samą czynnośd
powtarzamy z pozostałymi osobami. Zaraz po tym polecamy
przeprowadzid zapoznanie ich z mikrośrodowiskiem, aby ONW
same wyznaczyły swoje terytorium i umiały się w nim
orientowad. Nie zaszkodzi zaznajomid je także z
pomieszczeniem w którym się znajdują.
1.4.7. Zasiadanie w rzędzie
w przypadku dwóch asystentów, prostym rozwiązaniem
jest podział ról. Pierwszy z nich prowadzi ONW w rzędzie
krzeseł a drugi kontroluje ich wejście w alejki między rzędami.
Po wypełnieniu się rzędu, ONW same siadają.
Wyjście z rzędów czy odejście od stolików jest procesem
odwrotnym do obu wyżej opisanych i znacznie łatwiejszym.
Trzeba jednak robid to w sposób przemyślany, aby nie
doprowadzid do ewentualnych kolizji i nie powodowad
zbędnego zamieszania.
1.4.8. Asystowanie w toalecie
Jest oczywiste, że w czasie asystowania osobie
niewidzącej, prędzej czy później powstanie potrzeba
odprowadzenia ONW do toalety. W tym przypadku zalecamy
54
odprowadzad maksymalnie dwie osoby. Aby w pełni zaspokoid
życzenie ONW powinniśmy zapytad, czy chce skorzystad z
toalety, czy z pisuaru. W toalecie wskazujemy spłuczkę i rolkę
papieru toaletowego. Jeżeli zaś chodzi o pisuar, powinniśmy
doprowadzid przed niego osobę niewidzącą w taki sposób, aby
o miejscu pisuaru nie musiała się przekonywad namacalnie. W
tym celu wystarczy dotyk nogą, lub kolanem koocówki pisuaru.
Następnie po załatwieniu potrzeby, umożliwiamy ONW
kompleksowe mycie rąk włącznie z ich osuszeniem. W
przypadku asystowania do toalety paniom, zalecamy poprosid o
to inną kobietę. Musimy pamiętad o tym, że powinniśmy ją
wcześniej poinformowad o postępowaniu w tej sytuacji.
***
Asystowanie w ramach audiodeskrypcji nie jest
wymagającym procesem, nie łączy się z długimi i żmudnymi
przygotowaniami. Ważna jest jednak świadomośd kilku
kluczowych zasad w kontakcie z ONW. Do osoby, której chcemy
pomóc zwracamy się łagodnie i uprzejmie. Zanim nastąpią
dalsze działania, cierpliwe czekamy na jej reakcję i dopiero
wtedy jej asystujemy. W żadnym wypadku osoby niewidomej
nie puszczamy przed siebie i nie wypychamy do przodu, nawet
kiedy wsiadamy do środka komunikacji miejskiej. Wręcz
przeciwnie, idziemy nieznacznie przed ONW, informując ją,
gdzie może się przytrzymad. To wszystko robimy ze
świadomością, że asystowanie to nie tylko odprowadzenie, lub
przyprowadzenie człowieka, ale przede wszystkim to chronienie
osoby, która nam zaufała i oddała pod naszą opiekę. Zdarzają
się też przypadki, kiedy proponowana pomoc zostaje przez
osobę niewidzącą odrzucona. Nie należy wtedy nalegad, ale i
nie powinniśmy się zniechęcad. W życiu tak już czasem bywa, że
55
nie każda osoba, która wygląda na potrzebującą pomocy,
rzeczywiście tej pomocy oczekuje i odwrotnie. Osoby bardzo
potrzebujące pomocy często pozostają niezauważone.
56
V. KOMUNIKACJA I RETORYKA W PROCESIE
AUDIODESKRYPCJI
Michał Kuchar
Analizując
mechanizm
percepcji
osoby
niepełnosprawnej wzrokowo, wskazad należy na kluczowe
znaczenie relacji pomiędzy mową, a myśleniem, zwłaszcza w
przypadku bardziej złożonych form społecznej percepcji.
Szczegółowo zagadnienie to opisane zostało w rozdziale III
niniejszego podręcznika - Specyfikacja Procesów Poznawczych
ONW – teraz koncentrujemy się już na praktycznych funkcjach
mowy i ich przełożeniu na komunikację z osobami z dysfunkcją
wzroku.
W mowie nazywamy pojęcia, wyrażamy myśli, a przede
wszystkim komunikujemy. To wszystko wywołuje proces
myślenia, podczas którego rozwiązujemy problemy.
Rozwiązujemy je, albo za pomocą algorytmu, kiedy to
wykorzystujemy znane nam już procedury i ścieżki
postępowania, albo też za pomocą metody twórczej, kiedy
spotykamy
się
z
problemem
nowym,
dotychczas
nierozpoznanym.
Twórcze rozwiązywanie problemów ma 4 fazy:
1.
2.
3.
4.
napotkanie problemu – w naszym przypadku: przekaz
werbalny lub, dla ONW, przy pomocy dotyku, słuchu
czy węchu.
wstępna faza – odkrycie problemu, zaznajomienie się z
nim, objawienie istoty problemu
własna odpowiedź na problem (wypracowanie
rozwiązania) – wpadłem na pomysł...
weryfikacja – sprawdzenie pomysłu.
57
Świadomośd problemu, iż w przypadku ONW dochodzi do
dwóch zasadniczych zaburzeo percepcji, zarówno ilościowej jak
i jakościowej, prowadzi do ważnej konkluzji. Komunikacja jako
podstawowy środek audiodeskrypcji musi minimalizowad
powstawanie tych zakłóceo. A osiągamy to przede wszystkim
poprzez zastosowanie jednej z głównych zasad pedagogicznych,
zasadę adekwatności. Jej fundamentem jest akceptacja innych
dla ONW sposobów percepcji, długości czasu potrzebnego do
przetworzenia informacji i zdolności reakcji, kiedy to pojawia
się dobra odpowiedź na zadane pytania, trafione porównania
itp.
Sam przedmiot komunikacji w odniesieniu do jego zawartości i
części składniowej (znaczenie słów, używanie pojęd, ich
hierarchia itp. ) nie będzie w tym miejscu opisywany. Po
pierwsze dlatego, że więcej uwagi poświęcimy mu w
rozdziałach dwiczeniowych, bezpośrednio związanych z
tworzeniem audiodeskrypcji. Po wtóre, czynimy założenie, że
pewne predyspozycje językowe osoby pozostające w kontakcie
z ONW, albo już posiadają, albo też empirycznie ich nabiorą. W
kolejnej części tego rozdziału skupimy się raczej na technikach
komunikacji oraz ich zasadach.
1. Zasady komunikacji
 Głośnośd – używamy natężenia głosu dostosowując je do
przestrzeni, w której aktualnie się znajdujemy i ilości
słuchaczy. Wypowiedź ustna musi byd łagodna i melodyjna. Z
jednej strony nie za cicha, tak aby wszyscy zainteresowani
mogli ją usłyszed, ale i nie za głośna. Pamiętajmy!
Niewidomy nie oznacza również niedosłyszący.
58
 Zrozumiałośd – mowa nie może byd pośpieszna, niedbała i
nieprzemyślana. Niedopuszczalne jest jąkanie, bełkotanie i
zalewanie słuchacza niepotrzebnym potokiem słów (z dużym
prawdopodobieostwem ich nie zrozumie, a przy okazji
nabierze wątpliwości co do naszego profesjonalizmu i
przygotowania)
 Ukierunkowanie się na słuchacza – nigdy nie mówimy
podczas chodzenia odwróceni do słuchaczy plecami, nie
mówimy też z głową odwróconą przez ramię. Zawsze stoimy
do słuchaczy zwróceni twarzą. Jedynie ta postawa
gwarantuje nam zrozumiałośd naszego przekazu.
 Interakcja - już we wcześniejszym rozdziale „Sposoby
postępowania z ONW” opisane zostały zasady pierwszego
kontaktu z ONW. Trzymanie się tych zasad jest podstawową
przesłanką do konstruktywnej komunikacji. Komunikacja nie
jest procesem jednostronnym! Oznacza to, że jako twórcy
audiodeskrypcji, musimy potrafid precyzyjnie sformułowad
wszystko to, co chcemy słuchaczom przekazad, ale
równocześnie przyjmowad informację zwrotną i właściwie na
nią reagowad.
 Dostosowanie – jakkolwiek środki komunikacji pozostają
niezmienne, ich forma i sposób wykorzystania powinny byd
dostosowane do stopnia niepełnosprawności, czasu jej
powstania itp. Zupełnie inaczej podchodzid przecież
będziemy do komunikacji z małymi dziedmi, inaczej do osób
starszych, gdzie możemy również oczekiwad starczych zmian
percepcji słuchowej. Odrębną kwestią są osoby
głuchoniewidome, a to dlatego, że praca z osobą
głuchoniewidomą możliwa jest tylko w trybie indywidualnym
59
i to jedynie przy założeniu, że dobrze posługujemy się
dedykowanym osobom głuchoniewidomym alfabetem
Lorma. Należy jednak założyd, że jeśli taka osoba
uczestniczyłaby w wydarzeniu związanym z audiodeskrypcją,
najpewniej zostanie przyprowadzona przez swojego
asystenta, który będzie w stanie werbalny komunikat
tłumaczyd osobie głuchoniewidomej na bieżąco.
 Retoryka – dla naszych potrzeb, została ona odrobinę
przedefiniowana. Retoryki nie rozumiemy tu jako środka
wywierającego wpływ na odbiorcę, gdzie oprócz
konstruowania werbalnego przekazu, nieodłączną częścią
jest również mowa ciała. Retorykę pojmujemy bardziej jako
krasomówstwo, które opiera się przede wszystkim na
zwięzłych i zrozumiałych komunikatach, na zdolności do
barwnego opisu z szeroką skalą porównao.
***
Wszystkie przytoczone wyżej wskazówki, dotyczące
sposobu wypowiadania się i komunikacji, powinny prowadzid
do skutecznego nawiązania kontaktu pomiędzy osobą
udostępniającą audiodeskrypcję, a ONW. Nawiązanie
skutecznej dwustronnej komunikacji jest podstawowym
warunkiem umożliwiającym osiągnięcie celu, jakim jest dobry
audiodeskrypcyjny opis obiektu, znajdującego się w kręgu
naszego bezpośredniego zainteresowania. I w tym właśnie
miejscu docieramy do najważniejszej części audiodeskrypcji,
którą jest zdolnośd precyzyjnego opisu danego zamówienia.
Ważna jest świadomośd, że jakąkolwiek techniką będziemy
pracowad, nigdy nie będzie ona idealna dla każdej ONW. Jest to
uzależnione od zbyt wielu zmiennych, na które nie mamy
wpływu. To przede wszystkim stopieo upośledzenia wzroku i
czas powstania tej wady. W praktyce – nigdy nie będziemy w
stanie wyselekcjonowad grupy osób, która straciła wzrok w
późniejszym okresie życia. Nigdy nie będziemy mogli każdemu z
60
osobna sprawdzid śladów pamięci wzrokowej i do tych
parametrów dostosowad treści naszego wykładu. Wręcz
przeciwnie, na różne spotkania przychodzid różne grupy
odbiorców. Będą w nich uczestniczyd zarówno osoby zupełnie
niewidome, jak i niedowidzące, osoby z różnym
wykształceniem, inteligencją, w różnym wieku, a nawet w
różnym nastroju. Musimy się liczyd również z tym, że w naszym
przekazie będą fragmenty bardziej i mnie interesujące. Jeśli
będziemy dla przykładu odtwarzad dzieła malarskie, to oprócz
opisu treści obrazu i tego, co artysta chciał nim opowiedzied,
warto wspomnied również o kolorach, użytej technice itp.
Niestety są to informacje bardzo mało użyteczne dla osób
niewidomych od urodzenia, które mają raczej słabo rozwinięte
poczucie kolorów. Stąd koniecznośd umiejętnego i wyważonego
tworzenia takiego opisu. Musimy bardzo uważad, aby
audiodeskrypcja zamiast źródła ciekawych informacji nie stała
się jedynie nudnym wykładem. Uważad tym bardziej, że osoba
która raz zrazi się do tej techniki, bardzo trudno przekonuje się
do niej ponownie.
Innym znamiennym przykładem może byd wizyta w muzeum,
gdzie oprócz opisów dzieł sztuk, powinny się znaleźd miniatury
eksponatów, tak aby ONW miały możliwośd także haptycznego
(dotykowego) poznawania ekspozycji. Tylko wtedy wizyta w
muzeum będzie dla nich satysfakcjonująca, jeśli będą mogli
dotknąd rzeźby lub jej miniatury. Często, przez wzgląd na dobre
wychowanie niewidomi nie mówią nam całej prawdy i o tym
także należy pamiętad. Zwiedzanie źle zorganizowanej wystawy,
będzie w „oficjalnej” recenzji ONW ciekawym doświadczeniem,
podczas gdy tak naprawdę, wrażenia mogą byd zgoła odmienne.
Tak samo jak żmudny jest opis abstrakcyjnych obrazów,
ciężki jest opis abstrakcyjnej rzeźby, niełatwo jest również
opisywad
techniczne
zagadnienia.
Dlatego
należy
wykorzystywad wszelkie nadarzające się okoliczności do
skoncentrowania i utrzymania uwagi słuchaczy. Kiedy mamy
61
możliwośd dotknięcia olbrzymiego koła lokomotywy parowej,
możemy spodziewad się, że uda się tym wzbudzid
zainteresowanie ONW i na podstawie całego szeregu
odpowiednich porównao, zapoznad ją z całą skomplikowaną w
swej konstrukcji lokomotywą.
Dla uświadomienia sobie stopnia trudności stworzenia wysokiej
jakości audiodeskrypcji na poziomie abstraktu, zalecamy
każdemu, aby spróbował chociaż raz osobie widzącej, lub
nawet samemu sobie, opisad tak prosty przedmiot codziennego
użytku, jakim jest łyżka. Starajmy się jednak trzymad
abstrakcyjnego charakteru opisu i nie podawad sposobu użycia
opisywanego przedmiotu…
Kolejnym specyficznym przedmiotem opisu, jest opis
wnętrza pomieszczeo czy budynków. Tutaj mamy już znacznie
większe szanse na umożliwienie ONW dotykowego kontaktu z
opisywanym obiektem. Możemy na przykładach zaznajomid ją z
monumentalnością budowy, jej rozmiarami, wielkością
przestrzeni, przede wszystkim jednak z wystrojem i dekoracją. Z
drugiej strony, koniecznie musimy sobie uświadomid, że i w tym
przypadku istnieją granice możliwości poznania. Barierą może
okazad się różny poziom skuteczności odtwarzania obiektów w
wyobraźni i różny sposób przetwarzania bodźców w
szczególności u osób niewidomych od urodzenia.
Niezmiernie ważną częścią audiodeskrypcji są obrazowe
przykłady. Ich znaczenie było już wyżej opisane. Proces
poznawania opierający się na werbalnych i dotykowych
informacjach jest niezastąpiony i znacznie bardziej skuteczny.
W momencie zapoznawania ONW przez dotyk z danym
przedmiotem tj. zwiedzania haptycznego, zalecamy wcześniej
precyzyjne przygotowanie. Idealnym rozwiązaniem jest
współpraca z niewidomym człowiekiem, który najlepiej doradzi
jak mają wyglądad poszczególne fazy i postępowanie
62
haptycznego zwiedzania danego obiektu i sposobu słownego
opisu.
I jeszcze jedna ważna uwaga, zdolnośd precyzyjnej
audiodeskrypcji wymaga wysokiej kultury słowa i jakości
mówionego wystąpienia. Powinno ono dotrzymywad
wszystkich zasad językowych i gramatycznych, włącznie z
bogatym słownictwem i podstawowymi informacjami
retorycznymi.
63
VI. AUDIODESKRYPCJA W KINIE, TEATRZE I MUZEUM.
WPROWADZENIE DO DZIAŁAO PRAKTYCZNYCH
Agnieszka Szarkowska i Izabela Künstler
Hasło Audiodeskrypcja już wielokrotnie przewijało się w
niniejszym opracowaniu, teraz jednak przechodzimy do jego
bardziej praktycznego wymiaru. I w tym właśnie kontekście
audiodeskrypcja (AD) definiowana jest jako technika
opisywania filmów osobom niewidomym i słabowidzącym. To:
„co”, „kto”, „kiedy”, „jak” i „gdzie” danego filmu, dołączone w
postaci dodatkowej ścieżki dźwiękowej z odczytanym przez
lektora opisem: wydarzeo, wyglądu bohaterów, miejsca akcji
itp. Tekst audiodeskrypcji dyskretnie wplata się pomiędzy
dialogi i inne dźwięki, tworząc z nimi jednorodną całośd.
W Polsce audiodeskrypcję tworzy się najczęściej do filmów
fabularnych – na potrzeby DVD i kina, także na potrzeby
filmowych festiwali. Od niedawna filmy z AD można również
oglądad w polskiej telewizji. Uchwalona w 2011 r.
znowelizowana ustawa medialna nakazuje nadawcom
telewizyjnym, by częśd swoich programów nadawali z AD,
jednak do połowy 2012 roku takich programów wyemitowano
niewiele. Można jednak przyjąd, że najbliższa przyszłośd
przyniesie zmiany.
Wśród filmów z polską audiodeskrypcją zdecydowaną
większośd stanowią polskie filmy fabularne, chod podjęto też
próby stworzenia audiodeskrypcji do filmów zagranicznych, o
czym będzie mowa w dalszej części tego rozdziału. To jednak
nie wszystko. Audiodeskrypcją opatrzono też filmy
dokumentalne (np. Człowiek na linie, La Soufriere: pod
wulkanem), filmy przyrodnicze (Rok w puszczy, Na skraju lasu,
Moczary i uroczyska) oraz zarejestrowany i wydany na DVD
64
koncert Zespołu Pieśni i Taoca „Mazowsze”. Laboratorium
Przekładu Audiowizualnego na Uniwersytecie Warszawskim
stworzyło również audiodeskrypcję do filmów edukacyjnych z
serii Było sobie życie, Był sobie człowiek i Byli sobie wynalazcy.
Czy wszystkie programy wymagają audiodeskrypcji?
Nie. Treśd wielu programów zawiera się w ich warstwie
słownej. Audiodeskrypcja nie jest konieczna, aby zrozumied
programy informacyjne, publicystyczne, nazywane popularnie
„gadającymi głowami”, teleturnieje i inne podobne formy.
Ponadto w tego typu programach pomiędzy dialogami
zazwyczaj jest bardzo niewiele czasu na dodanie opisów.
Dla porównania – wyobraźmy sobie film z minimalną ilością
dialogów. W trwającym ponad 100 minut filmie Jana Jakuba
Kolskiego Afonia i pszczoły, dialogi zajmują około 10 minut.
Treśd pozostałych 90 minut filmu niewidomi mogą poznad
wyłącznie dzięki audiodeskrypcji.
1.
Audiodeskrypcja do filmów fabularnych
Co opisujemy tworząc audiodeskrypcję? Przede
wszystkim obrazy: co się dzieje na ekranie, gdzie ma miejsce
akcja, kiedy, kto i jak wykonuje opisywane czynności. To jednak
nie wszystko.
W niektórych przypadkach audiodeskrypcja zaczyna się, zanim
jeszcze zacznie się film. Nazywa się ją wtedy audio wstępem.
Jego zastosowanie nie jest konieczne przy wszystkich filmach,
65
ale czasami znacznie ułatwia ich odbiór. Szczególnie wtedy,
kiedy mamy do czynienia z filmami autorskimi, o nietypowym
lub szybkim montażu czy takimi, których akcja rozgrywa się na
różnych płaszczyznach czasu i przestrzeni (np. film Godziny,
rozgrywa się równolegle w teraźniejszym Nowym Jorku oraz na
przedmieściach Londynu na początku lat 20. ubiegłego wieku).
Audio wstęp może zawierad ogólne informacje o filmie,
reżyserze, obsadzie, fabule, zastosowanych technikach
montażowych itp. Właściwie może zawierad wszystko to, co
pomaga w odbiorze filmu. Poniżej załączamy przykładowy
fragment audio wstępu do filmu "Człowiek na Linie":
Akcja filmu rozgrywa się w trzech planach. Pierwszy plan
utrzymany jest w konwencji „gadających głów”*...+ Drugi
plan to rekonstrukcje pokazujące przygotowania Filipa i
jego współpracowników do kolejnych przedsięwzięd.
Fragmenty te zagrane są przez młodych aktorów bardzo
podobnych do bohaterów wydarzeo. *...+Gadające głowy” i
rekonstrukcje przeplatane są trzecim planem – zarówno
kolorowymi, jak i czarno-białymi ujęciami archiwalnymi.
By przekazad treśd filmu i intencje jego twórców nie wystarczy
sam opis tego, co widad na ekranie. Obrazy, składające się na
film, następują po sobie w nieprzypadkowej kolejności,
wynikającej z języka filmu. Audiodeskryptor odczytuje język i
jego znaki, zaś ich sens zapisuje w tekście audiodeskrypcji.
Przykładowo: wspomnienia, marzenia, sny, retrospekcje,
wszelkie sceny nierealistyczne, pojawiające się w filmie,
powinny byd nazwane, aby ułatwid odbiorcy zrozumienie
intencji twórców filmu i nie zostawid go samego z domysłami.
66
Inny przykład - z filmu Kostka (seria Magiczne drzewo): Mały
chłopiec idzie dworcowym peronem. Na ekranie widad go w
oddali. Nagle na pierwszym planie pojawiają się dwie pary nóg
w czarnych spodniach. Osoba widząca kojarzy taki kadr z
zagrożeniem, niebezpieczeostwem grożącym chłopcu, a na
pewno domyśla się, że w ten sposób ukazani właściciele nóg
obserwują chłopca. W tekście audiodeskrypcji nie możemy tego
pominąd. Opisanie sytuacji ograniczające się do stwierdzenia, że
na jednym peronie jest chłopiec, a na sąsiednim - nieznani dwaj
mężczyźni, pozbawiłoby osoby niewidome istotnej informacji.
Tekst audiodeskrypcji brzmi:
„Wiki nie wie, że jest obserwowany…”
Kolejną ważną rzeczą w audiodeskrypcji jest opis dźwięków,
które są trudno rozpoznawalne dla odbiorców z dysfunkcją
wzroku. Nie opisujemy jednak dźwięków oczywistych, np.
„dzwoni telefon” i takich, których łatwo się domyślid z
kontekstu.
Nie można też zapomnied o włączeniu do skryptu AD
wszelkiego rodzaju tekstów pojawiających się na ekranie. Mogą
to byd napisy początkowe, koocowe lub w środku filmu, a także
logo, nazwy budynków, stacji, wiadomości na ekranie
komputera/telefonu, itp. Powinny się one znaleźd w AD
zwłaszcza jeśli stanowią ważny element fabuły. Poniżej przykład
z filmu „Bitwa warszawska”:
[15:05-15:26]
Kawalerzyści zjeżdżają z mostu na czarną drogę. Na jej
skraju, w bramie fabrycznej, stoi kilkadziesiąt osób.
67
Trzymają ogromną czerwoną płachtę z napisem: „Ręce
precz od Rosji Sowieckiej”.
O ile określenie tego, kiedy może pojawid się audiodeskrypcja
jest dośd proste: w przerwach między dialogami i gdy nie
słychad ważnych dźwięków. Warto jednak pamiętad, aby
audiodeskrypcja nie zdominowała filmu. Nie można i nie trzeba
opisywad wszystkiego. Przeładowana audiodeskrypcja jest
trudna do przyswojenia i wymaga nieustannego wysiłku.
Tymczasem niewidomi - jak większośd z nas - chodzą do kina dla
przyjemności.
Zasady dotyczące tego, jak należy opisywad warstwę wizualną
są już o wiele bardziej skomplikowane i kontrowersyjne. Istnieje
wiele szkół. Do niedawna dużą popularnością cieszyły się różne
standardy czy zalecenia tworzenia audiodeskrypcji. Powstały
one w wielu krajach - poniżej przedstawiamy krótkie
zestawienie:
68

Wielka Brytania: “ITC Guidance on Standards for Audio
Description”

USA: “Audio Description Coalition Guiding Principles”

Hiszpania: Standard UNE 153020:2005

RNIB: “International AD Standards. A comparative
study.”

Kanada: “Descriptive Video Production And
Presentation Best Practices Guide For Digital
Environments”
Również i Polska doczekała się swoich standardów
opracowywania AD: Audiodeskrypcja. Obraz słowem malowany.
Standardy
tworzenia
audiodeskrypcji
do
produkcji
audiowizualnych. Powstały one bezpośrednio na zamówienie
Uniwersytetu Warszawskiego na potrzeby zajęd z przekładu
audiowizualnego i zostały sfinansowane z Funduszu Innowacji
Dydaktycznych UW. Ich autorami są Barbara Szymaoska i
Tomasz Strzymioski z Fundacji Audiodeskrypcja (FA). Standardy
są dostępne zarówno na stronie internetowej Fundacji, jak i
Laboratorium Przekładu Audiowizualnego UW:
(Pełny tekst opracowania do pobrania...)1.
W tym miejscu pozwolimy sobie na dygresję - chociaż będzie
ona na temat. Angielskie słowo "guidance" czy "guidelines" na
polski tłumaczy się jako wskazówki. I tak właśnie należy
powyższe dokumenty traktowad. Są to wskazówki, jak radzid
1
Przekierowanie aktywne tylko w przypadku korzystania z elektronicznej wersji
podręcznika
69
sobie z pewnymi problemami. Jednak brutalnie mówiąc,
wskazówki nie zwalniają od myślenia i nie dają się zastosowad
w każdej sytuacji, nawet pozornie podobnej. Różne filmy
wymagają różnych rozwiązao, aby audiodeskrypcja mogła
spełnid swoje zadanie, jakim jest ułatwienie nadążania za
fabułą.
W większości z wyżej przytoczonych dokumentów podkreśla się
koniecznośd opisu obiektywnego i nakazuje się autorom
skryptów
unikanie
wszelkiego
rodzaju
interpretacji.
Przykładowo, zamiast pisad, że bohater jest zdziwiony,
należałoby powiedzied, że unosi brwi i otwiera usta. Uzasadnia
się to tym, że osoby niewidome chcą same dochodzid do
zawartych w filmie treści, nie chcą dostawad wszystkiego “na
tacy”. Wytyczne z USA zawierają wiele przykładów, jak unikad
subiektywnego opisu na rzecz bezstronnego obiektywizmu. Oto
kilka z nich:
–”Mary is furious.” →“Mary clenches her fists.”
(Mary jest wściekła. → Mary zaciska pięści.)
–”She is upset.” →“She is crying.”
(Jest zdenerwowana. → Płacze.)
–”It’s a dream.” →“Now, through a white mist, Joan runs
through a field.”
(Zdarzenie we śnie. → Joan biegnie po polu przez białą
mgłę.)
–”He dies.” →“His head lolls back and his eyes close.”
(Umiera. → Jego głowa opada, a oczy się zamykają.)
Obecnie odchodzi się już powoli od dyktatu
obiektywizmu, ponieważ każdy wybór dokonany przez autora
70
skryptu jest z natury rzeczy subiektywny (zob. Kruger & Orero
2010). Poza tym, suchy obiektywny opis nie zawsze dobrze
oddaje to, co dzieje się na ekranie. Jeśli powiemy, że bohater
marszczy brwi, nie wiemy, czy jest smutny, zdenerwowany, zły
czy może po prostu intensywnie myśli. Jak opisad obiektywnie
ironiczny uśmiech? Mieszane uczucia? Takie przykłady można
by mnożyd. Co więcej, wydaje się, że „AD obiektywna” wymaga
często dłuższego opisu, a na taki nie ma zwykle w filmie czasu.
Bardziej szczegółowo na ten temat piszą Chmiel i Mazur (2011),
omawiając przykład trudności dotyczących obiektywnego opisu
sceny, w której dwaj bohaterowie wymieniają zdziwione
spojrzenia: Po pierwsze, bardzo trudno jest znaleźd słowa, które
pozwolą precyzyjnie opisad spojrzenie, które osoba widząca
postrzega jako „zdziwione”, a po drugie, nawet jeśli można by
to wyrazid w sposób bardziej szczegółowy, przerwy między
dialogami są często zbyt krótkie, aby umieścid w nich tak
dokładny opis. Warto też odwoład się do scenariusza
filmowego, którym często audiodeskryptorzy mają okazję się
wesprzed w procesie pisania audiodeskrypcji. Scenarzyści w
didaskaliach często opisują emocje, jakie mają okazad postacie.
Sposób ich wyrażenia pozostawiają aktorom i reżyserowi. To,
czy wpisane w scenariusz "załamanie" zostanie przedstawione
przez opuszczenie ramion, czy pochylenie głowy, jest kwestią
drugorzędną.
Ciekawe badania na temat subiektywizmu i
obiektywizmu przeprowadziły badaczki z UAM, Agnieszka
Chmiel i Iwona Mazur. Na pytanie, czy audiodeskrypcja
powinna zawierad przymiotniki wartościujące (np. piękny,
wspaniały, okropny, brzydki), 71 proc. badanych odpowiedziało
twierdząco. Zapytani, czy opisy powinny byd jak najbardziej
obiektywne, respondenci byli już bardziej podzieleni: 46 proc.
71
popierało opis zawierający subiektywną interpretację, podczas
gdy 54 proc. była interpretacji przeciwna. Następnie badaczki
zapytały uczestników badania, czy sformułowania typu:
elegancko ubrany, zmartwiony Stefan czy też wymieniają
zdziwione spojrzenia zawierają według nich subiektywną
interpretację - co ciekawe, większośd osób badanych (ponad 60
proc.) uznała, że powyższe opisy nie zawierają opisu
subiektywnego.
Jak opisad emocje? – O północy w Paryżu
(Gil poznaje Scotta i Zeldę Fitzgerald)
I jeszcze garśd zasad, o których autorzy audiodeskrypcji
wiedzied powinni i rad, z których warto skorzystad:

W audiodeskrypcji niepotrzebne są sformułowania typu
„widzimy”, „widad” itp. Jeśli o czymś piszemy – to znaczy,
że jest widoczne na ekranie. To konwencja, którą z
założenia przyjmujemy wszyscy: piszący i oglądający film
dzięki audiodeskrypcji. Zamiast pisad: „Widzimy szeroką
72
aleję” wystarczy użyd równoważnika zdania: „Szeroka
aleja”.

Tekst audiodeskrypcji formułujemy w czasie teraźniejszym.
Ponieważ zadaniem audiodeskrypcji jest prowadzenie
odbiorcy przez świat filmu, dajemy osobom niewidomym
radośd odbierania treści na bieżąco, jednocześnie z
odbiorcami widzącymi. Audiodeskrypcja nie zapowiada
wydarzeo i nie relacjonuje ich po fakcie. Zatem czas
teraźniejszy jest naturalnym sposobem przekazywania
informacji.

Wszystkie środki językowe powinny byd dobierane
świadomie. Przykładowo: opisując na bieżąco losy
bohatera filmu, najczęściej stosujemy stronę czynną
czasowników. Jeśli jednak opisujemy wydarzenie, w którym
wykonawca jakiejś czynności jest nieznany i nieistotny,
zależy nam natomiast na opisaniu samej czynności
posłużymy się stroną bierną - jak w filmie Man on
Wire/Człowiek na linie:
Angielska AD:
- More girders and steel sections are craned towards the top of
the building.
- Another piece of WTC is craned into position.
Polska AD:
- Z ziemi na linach wciągane jest blaszane pokrycie dachu.
- Między rusztowania wciągane są belki stropowe i wsporniki.

Unikamy niepotrzebnej terminologii filmowej. Przykładowo
– zdanie: Kamera zwraca się w stronę patrzących może byd
73
przez odbiorcę źle zrozumiane. Osoby niewidome, którym
przedstawiono podobne sformułowania, podejrzewały, że
kamerę widad na ekranie. Zdarzają się jednak sytuacje, w
których słownictwo filmowe jest potrzebne. Oto przykład
opisu z filmu Wernera Herzoga La Soufriere: pod
wulkanem:
Widok z lotu ptaka na skąpane w słoocu miasto.

Im mniej słów – tym lepiej. Język audiodeskrypcji powinien
byd jasny i zwięzły, a zdania proste. Mogą to byd również
równoważniki zdao, które brzmią dobrze w opisie
dynamicznej akcji filmu, podkreślają tempo. Słowa –
dobieramy świadomie i precyzyjnie. Szukamy takich, które
niosą jak najwięcej potrzebnych nam skojarzeo i znaczeo.
Zamiast neutralnego słowa „idzie” lepsze będzie jedno z
wielu bliskoznacznych, ale bardziej obrazowych: „kroczy”,
„przechadza się”, “stąpa”, “człapie”, “posuwa nogami”,
“kuśtyka”, “przemyka” itp.

Jeśli używamy terminów specjalistycznych, za pierwszym
razem powinniśmy je objaśnid, np. „trzyma balanserkę –
długi kij, służący do utrzymania równowagi”.
74

Chod audiodeskrypcja powinna byd zsynchronizowana z
obrazem zdarzają się sytuacje, gdy konieczne są niewielkie
odstępstwa. Przykładowo: gdy nowa scena od pierwszej
sekundy zaczyna się dialogiem, możemy posłużyd się
„antycypacją”, czyli o dwie, trzy sekundy wyprzedzid to, co
dzieje się na ekranie. Zazwyczaj zapowiadamy wówczas
miejsce, osoby, okoliczności… Np. „Wieczór. Leśniczówka”,
„Dom Piotra. Paula śpi na kanapie”. – przykłady pochodzą z
serialu Telewizji Polskiej „Determinator”, w którym sposób
montażu wszystkich odcinków narzucił autorom
audiodeskrypcji właśnie taki sposób wprowadzania
kolejnych scen. Zdarzają się też sytuacje odwrotne. Jednak
pamiętajmy, że mogą to byd tylko uzasadnione wyjątki.
Brak synchronizacji utrudnia odbiór szczególnie osobom
słabowidzącym.

Informacje powinniśmy przekazywad, konstruując tekst
zgodnie z zasadą „od ogółu do szczegółu” (inaczej - zasada
„odwróconej
piramidy”).
Najlepiej
zacząd
od
75
przedstawienia miejsca, a potem dokładnego opisu, np.
zamiast: Szeregi zielonych latarni ciągną się po obu
stronach Pól Elizejskich, lepiej napisad: Po obu stronach Pól
Elizejskich ciągną się szeregi zielonych latarni.
I jeszcze kilka podobnych przykładów:
1. Noc. Most nad Sekwaną. Pociąg przejeżdża pod
rozświetloną Wieżą Eiffla. →Noc. Most nad Sekwaną. Pod
rozświetloną Wieżą Eiffla przejeżdża pociąg.
2. Statek wycieczkowy płynie po Sekwanie. → Po Sekwanie
płynie statek wycieczkowy.
3. Zamglony zarys Wieży Eiffla wyłania się zza kremowych
budynków. → Zza kremowych budynków wyłania się
zamglony zarys Wieży Eiffla.
76

Audiodeskrypcja powinna brzmied tak, jakbyśmy
opowiadali film niewidomemu znajomemu, który siedzi
obok nas w kinie.

Filmy czy nawet poszczególne sceny mają swój rytm i
nastrój. Audiodeskrypcja nie powinna ich zaburzyd. Np.
bardzo obszerny tekst, wymagający szybkiego czytania
zakłóci odbiór melancholijnej i spokojnej sceny.
Pamiętajmy, że AD ma byd częścią filmu.
Ciekawym problemem w audiodeskrypcji jest od
pewnego czasu tzw. lokowanie produktu („product
placement”). W ostatnich latach wiele polskich produkcji
zawiera lokowanie produktu - mogą to byd marki
samochodów, galerie handlowe, produkty spożywcze, telefony
komórkowe, komputery, itd. Wydaje się, że tego rodzaju
informacje powinno się również uwzględniad w skrypcie AD,
chod nie ma w tym wymiarze żadnych twardych wytycznych.
77
AD: Czarny elegancki samochód czy czarne Volvo?
AD: Centrum handlowe czy Centrum Handlowe „Arkadia”?
78
AD: W studiu radiowym czy w Studiu Radia Zet?
2.
Proces tworzenia AD
Audiodeskrypcja to proces złożony. Osoba pisząca skrypt
audiodeskrypcji - po polsku audiodeskryptor - może, lecz nie
musi byd również osobą czytającą skrypt. W Polsce przyjęło się,
że autor tekstu zwykle nie czyta swojej AD. Robią to
profesjonalni lektorzy i lektorki.
Warto tu wspomnied o tym, że na świecie głos lektora dobiera
się do filmu - skrypty AD są czytane zarówno przez mężczyzn,
jak i przed kobiety. W Polsce do niedawna skrypty były czytane
wyłącznie przez mężczyzn-lektorów, prawdopodobnie ze
względu na długą tradycję lektorską odczytywania tłumaczeo
filmowych. Wydaje się jednak, że głos powinien byd dobrany do
charakteru filmu. Co więcej, w przypadku filmów zagranicznych,
79
gdzie tekst tłumaczenia odczytuje lektor mężczyzna, głos
kobiecy ułatwia widzom odbiór filmu i odróżnienie dialogów od
skryptu AD.
Przeprowadzono również kilka eksperymentów, gdzie zamiast
lektora człowieka, czytającego skrypt AD, zastosowano
programy do syntezy mowy (ang. text-to-speech audio
description, TTS AD). Pomysł ten został przyjęty przez częśd
środowiska niewidomych jako dobre rozwiązanie, zwłaszcza
jeśli ma to pomóc w zwiększeniu liczby filmów z AD. Obecnie
również w innych krajach (Szwajcaria, Hiszpania) trwają
eksperymenty dotyczące zastosowania syntezy mowy do
audiodeskrypcji.
Przystępując do pracy autor skryptu AD rozpoczyna od
obejrzenia filmu w całości. Wtedy podejmuje najważniejsze
decyzje, np. od kiedy i jak nazywad poszczególnych bohaterów
występujących w filmie. Zwykle imiona postaci podajemy
dopiero, gdy zostaną one przedstawione w dialogu filmowym,
jednak zależy to oczywiście od filmu. Dla przykładu, w filmie
Dzieo świra imię głównego bohatera, Adama Miauczyoskiego,
pada dopiero w 47 minucie, dlatego też w skrypcie AD
zdecydowano, by bohatera od początku nazywad „Adamem”, a
nie „mężczyzną”.
Skrypt pisze się albo w edytorze tekstów, np. MS Word,
przepisując ręcznie kody czasowe, bądź też w specjalnym
programie do opracowywania audiodeskrypcji. Na rynku
dostępnych jest kilka takich programów, np. Adept, Starfish,
AutoDescription, Magpie.
Oprócz kodów czasowych, bardzo pomocne podczas nagrania
jest zapisywanie kilku słów dialogu poprzedzających dany
80
fragment AD. Oto przykładowy fragment skryptu AD z filmu
„Dzieo po jutrze”:
00:01:22 Czyści siedzenie pasażera.
…psiakrew.
00:01:25 [szybko] Dziewczyna bierze torebkę i odchodzi.
Przepraszam za kłopot.
00:01:30 Idąc, odchyla głowę do tyłu i przytrzymuje
chusteczkę blisko nosa. Mężczyzna prostuje się i
patrzy za nią.
Podobnie jak w przypadku tłumaczenia w wersji lektorskiej,
skrypt AD powinien zawierad informacje przydatne lektorowi,
tzn. fonetyczny zapis obcojęzycznych nazw, np. Dżon zamiast
John, czy też oznaczenie pauz:
^ - krótka pauza
/ średnia pauza
// długa pauza
Przykład z tego samego filmu („ Dzieo po jutrze”):
00:01:40 Kierowca zerka na siedzenie pasażera i spogląda
za dziewczyną. ^ Z dwoma kanapkami w ręku
podchodzi do siedzącej na trawie pasażerki.
A skoro mowa o czytaniu warto jeszcze raz podkreślid
koniecznośd "trzymania w ryzach" długości audiodeskrypcji.
81
Trzeba pamiętad, że lektorzy czytają wolnym i dośd
równomiernym
tempem.
Oczywiście
czasami
mogą
przyśpieszyd, lub zwolnid. Jednak słuchanie audiodeskrypcji
czytanej szybko i niewyraźnie - "byle się zmieścid" mija się z
celem. W tym wypadku zasada "mniej znaczy więcej" sprawdza
się doskonale.
W trakcie pisania skryptu, autor AD – podobnie jak
tłumacz – prawdopodobnie natknie się na rzeczy, których po
prostu nie wie i które należy zweryfikowad. Przyjrzyjmy się
temu na przykładzie AD do „Bitwy warszawskiej”.
Przygotowując się do pracy, autorka skryptu AD obejrzała film
dokumentalny „Wielka Wojna na Wschodzie, 1919-1921”,
dzięki któremu zdobyła wiedzę o przebiegu działao wojennych
(nie zawsze jasno przedstawionych w filmie) i skąd zaczerpnęła
specjalistyczne określenia, takie jak „taczanki” czy
„budionówki”. Przydała się jej również lektura pisma „Szabla i
Koo”, gdzie znalazła opisy szarży z bitwy pod Komorowem
wzięte z pamiętników żołnierzy, a także recenzja z „Kina”,
zawierająca szczegółowy opis zdjęd Idziaka i technice 3D
zastosowanej w tym filmie. Scenariusz filmu posłużył do
identyfikacji miejsc i bohaterów, chod niekiedy wprowadzał w
błąd: w jednej ze scen w scenariuszu taniec opisany był jako
fokstrot, chod okazało się, że w rzeczywistości był to charleston.
Nie obyło się także bez współpracy z konsultantem, statystą
konnym, który pomógł autorce skryptu przy nazwach
mundurów, broni i formacji wojskowych. Należało również
trafnie zidentyfikowad miejsce akcji i tak na przykład określenie
„step” zostało użyte tylko w przypadku scen na froncie
ukraioskim.
Poniżej kilka przykładów:
82
[3:36-4:14]
Szeroka równina. Na horyzoncie niezliczone szeregi
jeźdźców. Na przedzie uzbrojone wozy konne – taczanki –
oraz zwykłe bryczki. Z tyłu taczanek tkwią przymocowane
karabiny maszynowe. Za wozami w luźnym szyku jadą
kawalerzyści. Powiewają czerwone sztandary. Na jednym z
nich złoty sierp i młot. Bolszewicy kiwają się w siodłach.
Niektórzy jedzą, inni rozmawiają lub drzemią. Częśd
żołnierzy nosi pełne mundury i oficerki, na plecach
karabiny, przy boku szable. Inni mają tylko brudne koszule i
kożuchy. Konie idą stępa.
[8:32-8:59]
Pod sufitem wiruje lustrzana kula. W dole panowie w
garniturach i panie w secesyjnych sukniach taoczą
czarlstona2. Panie mają na sobie sznury pereł, opaski z
piórkami i jedwabne rękawiczki. Panowie noszą muszki i
wypolerowane półbuty.
[12:44-13:07]
Przed kościołem św. Anny. Dwa rzędy szwoleżerów w
galowych mundurach wznoszą szable. Jan, także w
mundurze, bierze Olę na ręce. Kobiety w barwnych
kapeluszach sypią ryż. Jan przenosi Olę pod sklepieniem z
szabel.
2
Wymowa dla lektora
83
Kolejny krok w tworzeniu skryptu AD to konsultacje.
Dobrą praktyką jest skonsultowanie skryptu z osobami
niewidomymi i słabowidzącymi. Jest to niezwykle cenne
doświadczenie i zawsze skutkuje wprowadzeniem pewnych
zmian w skrypcie, np. wyjaśnieniem nieścisłości.
Zawsze powinniśmy też przekazad tekst do przeczytania i
zredagowania innemu audiodeskryptorowi. Inna osoba z
pewnością zwróci uwagę na inne szczegóły, zaproponuje
alternatywne rozwiązania, byd może zauważy błędy. W toku
dyskusji wypracujemy optymalną wersję.
Zakładamy, że dla audiodeskryptora język polski jest
środowiskiem, w którym czuje się swobodnie i z którego
świadomie wybiera potrzebne narzędzia. Na wszelki wypadek
sugerujemy jednak korzystanie ze słowników, lub oddanie
tekstu do przeczytania doświadczonemu redaktorowi,
ponieważ – jak wiadomo z filmu - Nikt nie jest doskonały.
84
3.
Audionapisy w filmach wielojęzycznych i zagranicznych
Audio napisy (z ang. audio subtitles) to odczytane przez
lektora napisy, przeważnie zawierające tłumaczenie
obcojęzycznych wypowiedzi występujących w filmie.
Doskonałym przykładem zastosowania audio napisów jest serial
Londyoczycy, gdzie lektor odczytujący skrypt AD czytał również
– odpowiednio modulując głos – kwestie wypowiadane po
angielsku i tłumaczone dla widzów polskich w formie napisów.
W innych krajach, gdzie nie spotyka się wersji lektorskiej do
tłumaczenia filmów, audio napisy mogą zawierad tłumaczenie
całej listy dialogowej w przypadku filmów zagranicznych, np.
hiszpaoskojęzyczny
film
Almodovara
Volver
został
wprowadzony na rynek brytyjski z audio napisami odczytanymi
przez lektorkę, podczas gdy skrypt AD czytał lektor. Ze względu
na obowiązującą w Polsce wersję lektorską, polscy widzowie
mogą usłyszed audio napisy jedynie w filmach wielojęzycznych.
W tym miejscu warto wspomnied o doborze lektorów, bo ich
głos jest ważnym elementem składowym audiodeskrypcji. W
przypadku filmu z audionapisami możliwe są trzy rozwiązania.
Audiodeskrypcję i audionapisy może czytad ten sam lektor
różnie modulując głos, dwóch lektorów o różnych barwach
głosu lub lektor i lektorka. Ostatnia z tych opcji została
wskazana przez osoby niewidome jako optymalna.
4.
Audiodeskrypcja do filmów zagranicznych
Obecnie w Polsce tworzy się głównie audiodeskrypcję
do produkcji krajowych lub do filmów dubbingowanych. Nie
85
licząc „tyflofilmów” z lat 90. XX w. dostępnych w bibliotece
Polskiego Związku Niewidomych, powstało zaledwie kilka
filmów z audiodeskrypcją do filmów zagranicznych lub polskich
z przewagą dialogów w obcych językach (Ludzie Boga, Człowiek
na linie, Duża ryba, Volver, Wszystko gra, O północy w Paryżu,
Vicky Cristina Barcelona, Vakha, Mała Moskwa). Głównym
problemem wydaje się tu obecnośd kilku ścieżek dźwiękowych:
oryginalnych dialogów, tłumaczenia w wersji lektorskiej oraz
skryptu AD.
Dotychczasowe pokazy filmów zagranicznych z AD pokazują, że
osoby niewidome i słabowidzące są bardzo zainteresowane
tego rodzaju produkcjami i chciałyby oglądad więcej filmów
zagranicznych z AD. Jednym z najtrudniejszych problemów AD
do filmów zagranicznych jest to, że w niektórych scenach
trudno jest rozpoznad, kto mówi jako że oryginalna ścieżka
dźwiękowa jest przyciszona, a lektor zagłusza głosy
poszczególnych bohaterów. Można temu zapobiec włączając do
skryptu AD imiona bohaterów tuż przed tym, gdy coś mówią.
Technika ta sprawdza się w przypadku scen, w których
występuje wiele osób, jednak nie powinno się jej nadużywad.
Zbyt wiele imion bohaterów nie pozwala osobom niewidomym
skoncentrowad się na śledzeniu akcji i utrudnia domyślenie się z
kontekstu.
Innym ważnym problemem w audiodeskrypcji do filmów
zagranicznych jest występowanie elementów z kultury obcej,
często nieznanych szerzej widzom polskim. Wydaje się, że w
skrypcie AD warto zawrzed chod częśd elementów kulturowych
tak, aby polski widz miał szansę poczud obcą atmosferę. I tak na
przykład w filmie Woody’ego Allena O północy w Paryżu jest
krótkie ujęcie przedstawiające mężczyzn grających w bule.
Autorka skryptu ujęła to następująco:
86
„Park. Czterej mężczyźni w pastelowych koszulach grają
w bule.”
Autor skryptu AD powinien również dobrze określid miejsce
akcji. Na przykład para bohaterów filmu Wszystko gra wychodzi
z galerii i zatrzymuje się przy rzece. Akcja filmu dzieje się w
Londynie i warto napisad, że rzeka to nie tylko rzeka, ale
Tamiza, a za bohaterami widad brytyjski Parlament i Big Bena.
*13:28+ Nad Tamizą.
[13:32] (dośd szybko) Z budynku wychodzą Chloe i Chris.
Podchodzą do brzegu rzeki. Przed nimi panorama
Londynu - Big Ben i Parlament. Powoli obraca się
diabelski młyn - London Eye.
*13:44+ Chloe i Chris przechodzą koło Pałacu Buckingham.
Przed budynkiem zmiana warty. Strażnicy Gwardii
87
Królewskiej maszerują ubrani w czerwone mundury i
czarne, futrzaste czapki.
W innej scenie Wszystko gra, główny bohater, Chris, zaczyna
nową pracę w biurze. Nie jest jednak zwykłe biuro z londyoskim
City, ale prestiżowa siedziba w budynku Swiss Re
zaprojektowanym przez słynnego architekta Normana Fostera.
Zapewne wielu osobom widzącym ten fakt umknie, jednak
stanowi on swego rodzaju „smaczek” i warto by go ująd w
skrypcie AD o ile pozwoli na to czas.
88
W filmie O północy w Paryżu jest scena, w której ważną rolę
odgrywa obraz Pabla Picassa (zob. zdjęcie). Bohaterowie
spierają się, czy Picasso dobrze oddał charakter swojej modelki.
Niestety na opis obrazu autorka AD miała zaledwie dwie
sekundy. Oto, w jaki sposób wybrnęła: „Na obrazie kobietapatyczak na niebieskim tle”. Określenie „kobieta-patyczak”
świetnie oddaje kwintesencję obrazu i atmosferę tej sceny, a
także wiele wyjaśnia w kontekście sporu bohaterów.
89
A to przykład z filmu „Vicky Cristina Barcelona”:
Dziewczyny fotografują kościół Sagrada Familia oraz
rzeźbę Żen Fij Sevadą3. Spacerują na tarasie widokowym
kamienicy Kasa Mila.
5.
Audiodeskrypcja eksperymentalna
Większośd stworzonych na świecie skryptów AD mniej
lub bardziej trzyma się ogólnie przyjętych zasad.
Przeprowadzono jednak kilka ciekawych eksperymentów z
dziedziny audiodeskrypcji, o których warto tu wspomnied.
Grupa badaczy kanadyjskich (zob. Rebeca Fels & JP Udo)
przeprowadziła kilka eksperymentów z audiodeskrypcją. Jeden
z nich polegał na zastosowaniu audiodeskrypcji z narracją
3
Wymowa jak dla lektora.
90
pierwszoosobową – w przeciwieostwie do tradycyjnej,
trzecioosobowej. Wraz z twórcami filmu – kreskówki Odd Job
Jack – badacze stworzyli kilka odcinków, w których główny
bohater sam opisywał to, co się dzieje na ekranie.
Przeprowadzone badania recepcji takiej AD wśród osób z
dysfunkcją wzroku pokazały, że chod tego rodzaju
niekonwencjonalna AD była określana przez badanych jako
„mniej wiarygodna”, to większośd osób szybko do niej
przywykła i uznała ją za bardziej wciągającą i zabawną.
Kolejny eksperyment, tym razem do Szekspirowskiego
„Hamleta”, polegał na tym, że audiodeskrypcję wypowiadał
Horacy, z własnego punktu widzenia. Co więcej, robił to nie we
współczesnej angielszczyźnie, ale używając języka, w jakim
napisano dramat – w pentametrze jambicznym, rodzaju
metrum, w którym Szekspir stworzył swoje najważniejsze
dzieła.
Jeśli chodzi o eksperymenty w dziedzinie polskiej
audiodeskrypcji, warto wymienid – tuż obok AD z syntezą mowy
– „audiodeskrypcję autorską” (ang. auteur description), czyli
audiodeskrypcję do kina autorskiego, stworzoną w oparciu o
scenariusz filmu. Tego rodzaju audiodeskrypcja została
stworzona do filmu pt. Volver w reżyserii Pedro Almodóvara.
Audiodeskrypcja autorska polega na wpleceniu w skrypt AD
opisów postaci, bohaterów, czynności w taki sposób, w jaki
widział to reżyser tworząc scenariusz. Skrypt AD do Volver
rozpoczął się następującym krótkim wstępem, opisującym
główną bohaterkę filmu, Rajmundę:
“Główna bohaterka to 32-letnia Rajmunda, grana przez
Penelope Cruz. Almodóvar opisuje tę postad tak: Rajmunda
91
jest rasowa, o niezaprzeczalnej urodzie, zakorzeniona w
ziemi okrągłym i szczodrym tyłkiem; z biustem takim, że
wzroku nie można oderwad od dekoltu. Nieustępliwa,
stanowcza, żywiołowa, pełna odwagi, a zarazem krucha.”
Oto kilka przykładów sformułowao, jakie zawierał skrypt AD:

“Mąż Rajmundy, Pako, rozwalony na sofie, nieogolony,
ogląda mecz i żłopie piwo.”

“Wychodzi Regina, gruba Kubanka w sukience obcisłej do
utraty tchu.”

“Wieczór. Dojeżdżają do ulicy, przy której mieszka
Rajmunda. Dzielnica i miasto dobiegają tu kresu.”
Do tej pory, film spotkał się z bardzo dobrym przyjęciem ze
strony widzów z dysfunkcją wzroku.
Pewnego rodzaju eksperymentem jest stylizacja językowa. Taki
zabieg zastosowano w audiodeskrypcji do przestawienia „Zły” w
Teatrze Powszechnym w Warszawie. Ze względu na
charakterystyczny język, którym posługują się postacie
sceniczne – dotyczy to zarówno słownictwa, jak i
„warszawskiej” wymowy - autorki uznały, że w tym kontekście
oficjalny, literacki język audiodeskrypcji wyróżniałby się, burzył
klimat przedstawienia. Stylizacja była też źródłem humoru,
ułatwiła odbiorcom zbudowanie wyobrażeo barwnych postaci,
pojawiających się na scenie. Zabieg stylizacji można też uznad za
świadome użycie środków językowych. Przykład:
92
Wpada kilku wyrostków. Luźne marynary, skórzane
płaszcze, czapki z daszkiem. Zwarta grupa mętnych typów.
Rytmiczne jednakowe ruchy. Głowy obracają się jak na
komendę. Lustrują otoczenie.
Nogi podrygują rytmicznie. Ręce w górę - niby trzymają
uchwyty w tramwaju.
Poprawiają czapki, podnoszą kołnierze marynarek.
Wychodzą luzackim krokiem.
6.
Audiodeskrypcja w teatrze i operze
W Polsce po raz pierwszy audiodeskrypcja w teatrze
pojawiła się w 2007 roku. W Białostockim Teatrze Lalek
wystawiono bajkę „Jest królik na księżycu”. Inicjatorem tego
wydarzenia była Fundacja Audiodeskrypcja.
Największy dorobek w dziedzinie audiodeskrypcji teatralnej ma
jednak Fundacja Dzieciom „Zdążyd z pomocą”. Dzięki jej
projektowi „Poza ciszą i ciemnością” w teatrach Warszawy,
Krakowa i Poznania od połowy 2009 do połowy 2012 roku
przygotowano 26 premier.
Także w Płocku z inicjatywy Stowarzyszenia Pracy dla
Niepełnosprawnych „De Facto”, przy współudziale Fundacji
Dzieciom, odbyły się trzy przedstawienia w Teatrze
Dramatycznym im. J. Szaniawskiego.
Formalnie AD teatralna nie różni się od AD filmowej – opisuje
sztukę audiowizualną, jest ograniczona czasem, tekst czytany
przez lektora musi się zmieścid między dialogami. Różnice
wynikają ze specyfiki przedstawienia teatralnego jako
93
wydarzenia jednorazowego, dziejącego się na żywo i za każdym
razem zawierającego element niespodzianki. Także sama
materia teatru wymaga opisu innego niż w filmie.
Autor audiodeskrypcji opisuje przedstawienie na podstawie
nagrania po uprzednim obejrzeniu spektaklu na żywo.
Pamiętajmy jednak, że każde przedstawienie jest
niepowtarzalne. Różni się od innych czasem trwania,
wynikającym z różnego tempa podawania tekstu przez aktorów.
Bywa, że pewne fragmenty tekstu są pomijane z powodu
zwykłej ludzkiej omyłki lub z powodów artystycznych, których
autor audiodeskrypcji nie jest w stanie przewidzied. Aktorzy
mogą robid pauzy w innych miejscach niż w czasie
zarejestrowanego przedstawienia, na podstawie którego
piszemy tekst, lub wykonywad inne gesty. Zdarza się, że
przeszkody techniczne mogą wymusid pominięcie całych scen.
Wreszcie – w wielu przedstawieniach jest podwójna obsada,
czyli niektóre role grają na zmianę różni aktorzy, często mający
różne kostiumy.
Wszystko to sprawia, że audiodeskrypcja w teatrze musi byd
czytana na żywo. Lektor zajmuje miejsce w jednej z teatralnych
kabin, a widzowie słuchają audiodeskrypcji ze słuchawek lub –
najlepiej – jednej słuchawki. Drugie ucho łowi dźwięki ze sceny i
otoczenia.
Tekst powinien byd przygotowany w miarę możliwości
uniwersalnie, lub dawad do wyboru rozwiązania, spośród
których lektor na bieżąco wybierze te właściwe. Nasuwa się też
wniosek, że w przypadku AD teatralnej większa jest rola lektora.
Jeśli autor tekstu ma predyspozycje do bycia lektorem, właśnie
w teatrze mógłby je wykorzystad i w ten sposób czuwad nad
ostatecznym kształtem audiodeskrypcji.
94
Inne niż w przypadku filmu trudności łączą się z opisem
przestrzeni scenicznej i scenografii. Jeśli inscenizacja
umieszczona jest na tradycyjnej scenie pudełkowej, w opisie
przestrzeni mogą wystarczyd określenia: na prawo, na lewo, w
głębi. Jednak bywa, że mamy do czynienia z zupełnie innym
kształtem sceny i przekroczeniem bariery między widownią, a
strefą przeznaczoną dla aktorów. Aktorzy pojawiają się wśród
widzów, wkraczają nie tylko z trzech stron wyznaczonych przez
pudełko sceny, także z tyłu, z góry, z dołu.
Na oczach widzów zmienia się scenografia, z definicji umowna,
często bardzo uproszczona, tylko sugerująca miejsce akcji.
Widzowie obeznani ze specyfiką teatru mogą byd
zainteresowani tą teatralną „kuchnią”, a także materiałem, z
którego wykonane są elementy scenografii. W Teatrze
Narodowym w przedstawieniu „Umowa” na scenie wyrastają
drzewa i nieoczekiwanie pojawia się huśtawka:
Pojawia się więcej drzew. Są namalowane na
przezroczystych taflach. Z góry zjeżdża czerwona huśtawka
– prosta ławka na długich linach.
Podobny przypadek, w roli głównej znowu drzewa, znajdujemy
w przedstawieniu „Opowiadania dla dzieci”:
Szlemiel rusza. Wędrując, obserwuje świat. W oddali, na
horyzoncie, w jednym kierunku przesuwają się małe
domki, drzewa i zwierzęta. Bliżej, w tym samym kierunku,
przemieszczają się większe drzewa – niesie je trzech
mężczyzn
95
W repertuarze Teatru „Poza Ciszą i Ciemnością” znalazły
się m.in.:
96
W repertuarze Teatru „Poza Ciszą i Ciemnością” znalazły się
m.in.:
97
Utrudnieniem w przekazie audiodeskrypcji w teatrze
może byd duże natężenie dźwięków. Bardzo często muzyka
sceniczna jest tak głośna, że uniemożliwia usłyszenie głosu
lektora. Z takimi przeszkodami musimy się godzid i nie ma
sposobów, aby je ominąd. Przede wszystkim trzeba jednak
ustalid, kiedy taki problem występuje, zrezygnowad z
audiodeskrypcji w tym momencie, a informacje przekazad
wcześniej lub później.
Szczególnym rodzajem teatru jest opera. W Polsce dotychczas
nie było realizacji audiodeskrypcji w teatrze operowym, chod
muzyka – w operze najważniejsza – jest dziedziną sztuki ze swej
natury bliską niewidomym. Wydaje się, że jest to jednak tylko
kwestia czasu, jako że w innych krajach już od wielu lat tworzy
się AD do przedstawieo operowych (np. w barcelooskim teatrze
Gran Teatre de Liceu).
Przestawienia operowe – kiedy już uda się wprowadzid do nich
audiodeskrypcję – będą wyjątkowym wyzwaniem dla
audiodeskryptorów. Teatry operowe od wieków słyną z bogatej
oprawy scenicznej. Dawniej szczyciły się iluzjonistyczną
scenografią,
współcześnie
zachwycają
projektami,
przypominającymi żywe obrazy. Dzisiejsi śpiewacy potrafią
łączyd wykonywanie muzyki z kreowaniem ról. Wszystkie te
elementy zasługują na opis. Mimo wszystko audiodeskrypcja
powinna byd wprowadzana z umiarem i tak, by przede
wszystkim nie zakłócad odbioru muzyki.
We wszystkich teatrach warto podjąd próbę
umożliwienia
niewidzącym
dotknięcia
elementów
przedstawienia – scenografii, rekwizytów, kostiumów, może
nawet aktorów. Nie zapominajmy, że aktorem może byd też
lalka, kukiełka, marionetka i to nie tylko w teatrze dla dzieci.
98
Takie zetknięcie z materią teatru byłoby dla niewidzących
najbardziej atrakcyjne. Próby takie podjęto już za granicą, np. w
Wielkiej Brytanii, gdzie tzw. touch tours przed spektaklem są już
czymś naturalnym.
Oprócz przekazania opisu przedstawienia, nie możemy
zapomnied o tym, by poinformowad o obsadzie spektaklu, o
wydarzeniach, mających miejsce tuż po jego zakooczeniu, czyli
o ukłonach aktorów. Ukłony to często cały rytuał, niemal drugie
przedstawienie specjalnie wyreżyserowane, chod oczywiście
znacznie krótsze.
Można też rozważyd możliwośd przygotowania dla naszych
odbiorców specjalnego programu, broszury lub ulotki z
ważnymi informacjami, dla których nie ma miejsca w tekście
audiodeskrypcji ze względu na brak czasu.
Gości teatru zwykle interesuje także wygląd wnętrza. Może i na
to znalazłoby się miejsce w specjalnym wydawnictwie? To
pomysł i propozycja, na razie niezrealizowana.
Jak opisywad wnętrze? O tym w następnej części tekstu.
7.
Audiodeskrypcja w muzeach i galeriach
Z innym zadaniem musi się zmierzyd autor
audiodeskrypcji zbiorów muzealnych. W tym przypadku jego
zadaniem jest opisanie statycznych obiektów. Nie ma więc
ograniczenia ilości tekstu podyktowanego czasem trwania
utworu.
Jeśli audiodeskrypcji nie dokonuje na żywo przewodnik, musi
byd dostarczona odbiorcom w postaci nagrao. Zwykle są
99
umieszczane w specjalnych przenośnych odtwarzaczach,
czasem w odtwarzaczach ulokowanych w rozpoznawalnych
punktach ekspozycji muzeum. Właściwy wybór odtwarzaczy to
osobny temat. Warto skonsultowad taką decyzję z odbiorcami.
Pliki dźwiękowe mogą byd też dostępne na stronach
internetowych. Ten ostatni sposób pozwala niewidomym
przygotowad się do zwiedzania, dokonad wyboru wersji
audiodeskrypcji, długości ścieżki zwiedzania – jeśli
przygotowano ich kilka.
Dobrze przygotowanej audiodeskrypcji można słuchad jak
audiobooka. Dlatego szczególnie w przypadku tekstów,
opisujących architekturę, obiekty muzealne czy dzieła sztuki
trzeba się postarad, aby audiodeskrypcja była atrakcyjna,
zachęcała do słuchania formą i treścią.
Pewnego rodzaju uprzyjemnieniem może byd podkład
dźwiękowy nagrania - muzyczny lub nie tylko muzyczny.
Pamiętajmy jednak, że wielu ludziom dodatkowe dźwięki mogą
przeszkadzad, a nawet uniemożliwid słyszenie tekstu (osoby z
zaburzeniami słuchu). Dlatego taka wersja może byd wyłącznie
dodatkową opcją, a podstawą jest wersja z nagranym głosem
lektora.
Co oznacza atrakcyjnośd treści? Przygotowując
audiodeskrypcję obiektu muzealnego lub jakiegokolwiek,
niebędącego dziełem audiowizualnym, łączymy informacje
merytoryczne z opisem. Dla naszych odbiorców nie byłoby
wygodne osobne odsłuchiwanie historii przedmiotu naszego
opisu, a następnie wyszukiwanie w tekście audiodeskrypcji
właściwego fragmentu. Dlatego twórca audiodeskrypcji w tym
przypadku musi byd przewodnikiem w pełnym tego słowa
100
znaczeniu. Wybiera najważniejsze informacje i we właściwej
proporcji włącza je w ciąg opisów.
Tak, jak w przypadku każdej audiodeskrypcji, to piszący
dokonuje wyboru. Są to wybory w skali mikro i makro.
Audiodeskryptor musi wybrad obiekty i zdecydowad, w jakim
stopniu opis będzie szczegółowy. Zawsze kieruje się zasadą „od
ogółu do szczegółu”, co oznacza, że najpierw podaje najbardziej
ogólną informację, nazywającą przedmiot opisu, następnie –
szczegóły.
Może zdecydowad się na kilka reprezentatywnych przedmiotów
i opisad je dokładnie, opisad jeden przedmiot z grupy, a w
pozostałych zwrócid uwagę na różnice, wreszcie – jeśli jest na to
czas i są możliwości – opisad wszystkie przedmioty
eksponowane na wystawie, wybór pozostawiając odbiorcom.
Szczególnie w tym ostatnim przypadku, odbiorców trzeba
poinformowad o długości nagrania.
W muzeum możemy zetknąd się z bardzo różnymi
przedmiotami opisu. Obiektem może byd całe wnętrze,
przestrzeo i wyposażenie – jak w audiodeskrypcji sal Zamku
Królewskiego.
Audiodeskrypcja Zamku Królewskiego do pobrania4.
Może to byd ekspozycja składająca się z różnych obiektów,
zamkniętych w gablotach, lub inaczej prezentowanych we
wnętrzu, które samo nie jest elementem ekspozycji jak w
Muzeum Powstania Warszawskiego.
Audiodeskrypcja Muzeum Powstania Warszawskiego5
4
Przekierowanie aktywne tylko w przypadku elektronicznej formy publikacji
101
7.1 Treśd, czyli o czym nie wolno zapomnied, a co warto
wykorzystad:
1. Nawigacja: Wprowadzając odbiorców audiodeskrypcji do
muzeum lub oprowadzając po Rynku Głównym w
Krakowie i opowiadając o poszczególnych kamienicach,
nie możemy zapomnied o naszej nadrzędnej zasadzie „od
ogółu do szczegółu”. Musimy poinformowad słuchaczy o
przestrzeni, w której się znajdujemy, określid kierunki,
wielkości, wskazad ewentualne przeszkody. W przypadku
wnętrza – powiedzied, gdzie są drzwi i okna, ile i jakich
obiektów jest w sali, gdzie te obiekty się znajdują. Możemy
określad kierunki, korzystając z tarczy zegara, to sposób
znany osobom niewidomym i powszechnie stosowany.
Przykładowo mówimy: stół jest na godzinie trzeciej, pod
oknem. Do określenia odległości wykorzystujemy miarę
kroków: mówimy, jaka jest wielkośd sali muzealnej licząc
jej długośd i szerokośd krokami. W przypadku nietypowych
kształtów – możemy przygotowad plan wnętrza, wycięty z
papieru i dad naszym słuchaczom do ręki. Warto też od
razu poinformowad, czy we wnętrzu będą mogli czegoś
dotknąd.
2. Wymiary, proporcje – Opis każdego obiektu powinien
zawierad określenie jego wielkości. Jeśli jest to przedmiot,
który zwiedzający może wziąd do ręki, to rozwiązuje
5
Jak wyżej
102
problem, ale w muzeach taka sytuacja zdarza się niezwykle
rzadko. Definiując wielkośd obiektu, najlepiej posługiwad
się porównaniami do przedmiotów znanych z życia.
Przykładowo: w opisie zamkniętych w gablotach
eksponatów
Muzeum
Powstania
Warszawskiego
posługiwano się porównaniami do – pudełka zapałek,
monet, kart kredytowych, legitymacji. Można też podad
wymiary w centymetrach, mając świadomośd, że nie
wszystkich to zadowoli. Podanie wymiarów w
centymetrach jest jednak regułą w przypadku opisów
obrazów.
3. Opis poszczególnych obiektów – Opisując każdy przedmiot,
jak
zwykle
pamiętamy
o
naczelnej
zasadzie
audiodeskrypcji. Zaczynamy od nazwania przedmiotu,
określenia pierwszego wrażenia lub, w przypadku
obrazów, zdefiniowania tematu. Opis obrazu absolutnie
nie może przypominad metody „skanowania”, czyli
wyliczania wszystkich przedstawionych obiektów od lewej
do prawej lub z góry na dół. Nasze słowa muszą pomóc
niewidomym stopniowo konstruowad obraz przez
przechodzenie do szczegółów zgodnie z logiką, jakbyśmy
właśnie malowali obraz, lub opowiadali przedstawioną na
obrazie anegdotę. Opisując sposób ukazania przedmiotów
na obrazie, możemy użyd matematycznych proporcji,
oczywiście niezbyt skomplikowanych. Warto powiedzied,
że – przykładowo – obraz nieba przedstawiony na obrazie
zajmuje połowę jego powierzchni, lub że jakiś przedmiot
jest o połowę mniejszy od sąsiedniego. Dorośli odbiorcy
powinni poradzid sobie z wyobrażeniem jednej piątej,
103
jednej szóstej. Dalsze proporcje nie są wygodne i łatwe w
wyobrażeniu dla nikogo.
4. Dzieci jako odbiorcy. Już nieraz powiedziano, że dla dzieci
trzeba pisad jak dla dorosłych tylko lepiej. To dotyczy
oczywiście także audiodeskrypcji. Dzieci łatwo znudzid, a
my musimy wręcz przeciwnie – zachęcid je do słuchania,
pobudzid wyobraźnię. Opisując wielkośd przedmiotów
możemy skorzystad z metody Joela Snydera –
amerykaoskiego audiodeskryptora, który powiedział, że
słynny obelisk w Waszyngtonie ma wysokośd 50 słoni,
stojących jeden na drugim. W opisach budynków w
projekcie „Wielka architektura dla wszystkich dzieci”
wprowadzono bajkowych lub zwierzęcych bohaterów i
porównania kształtów budynków do najrozmaitszych
zjawisk. Jest też słoo, ponieważ kształt jednego z
opisywanych budynków przypomina słonia stojącego z
opuszczoną trąbą. Natomiast istotę ażurowej konstrukcji
tłumaczy pszczółka, przemieszczająca się między piętrami
(przykłady znajdziemy na TEJ stronie)6
5. Porównania do znanych przedmiotów – warto stosowad
także w opisie architektury i także dla osób dorosłych.
Niektóre ornamenty architektoniczne przypominają
koronki lub biżuterię, wieżyczki są podobne do latarenek,
a witraże do wycinanek. Namawiamy do twórczego
myślenia!
6
Przekierowanie aktywne tylko w przypadku elektronicznej wersji publikacji
104
6. Anegdota - ułatwia zapamiętywanie, przybliża opisywany
obiekt naszym odbiorcom, wiążąc z konkretną sytuacją lub
osobą. Źródłami anegdot są doświadczeni przewodnicy,
książki, do pewnego stopnia Internet. Oczywiście, jak
zawsze, informacje trzeba sprawdzid w więcej niż jednym
źródle.
Podsumowując – audiodeskrypcja nieruchomych obiektów
niejedno ma imię i wymaga od audiodeskryptora szczególnej
kreatywności. Zanim przystąpimy do pisania, powinniśmy
wiedzied, co chcemy napisad i czym chcemy zainteresowad
odbiorców. Czyli – mied pomysł!
8. Lektor
Nawet najlepiej napisany tekst może wiele stracid, jeśli
zostanie źle odczytany. Zdefiniowanie, na czym polega
prawidłowe czytanie tekstu, nie jest łatwe. Aktorzy uczą się tej
sztuki w czasie kilku lat studiów. Dobry lektor ma prawidłową
dykcję, głos o przyjemnej barwie, czyta tekst ze zrozumieniem,
stosując naturalną intonację właściwą dla języka polskiego.
Na pewno możemy przyjąd, że większośd profesjonalnych
lektorów, których słyszymy w telewizji, czytających tłumaczenia
w wersji lektorskiej do filmów, robi to wzorcowo. Natomiast
zdecydowanie nie polecamy wzorowania się na lektorach,
czytających reklamy radiowe czy telewizyjne. Audiodeskrypcja
ma byd dyskretna, nie może się narzucad, zachwalad samej
siebie.
105
Niektórzy niewidomi deklarują, że od głosu człowieka wolą głos
syntezy mowy. Można przygotowywad także takie nagrania,
mając świadomośd, że nigdy nie zadowolimy wszystkich
odbiorców.
9. Podsumowanie
Warto pamiętad, że audiodeskrypcja nie jest dziełem
skooczonym, ani objawionym. To dziedzina, która nieustannie
się rozwija, a raczej, która nieustannie jest rozwijana w
poszukiwaniu nowych rozwiązao i każdy z piszących może
wnieśd swój wkład.
Zebrane w tym tekście sugestie to wnioski i rady
doświadczonych autorów. Nie zwalniają kolejnych piszących z
myślenia. Za każdym razem,
przystępując do pisania,
audiodeskryptor podejmuje decyzję, jaką formę będzie miał
jego tekst.
Praca nad audiodeskrypcją bez wątpienia jest trudna, ale i
niezwykle satysfakcjonująca. Tym bardziej trzeba mied cały czas
na uwadze to, po co i dla kogo się ją pisze. Audiodeskrypcja jest
sztuką, ale nie powinna byd sztuką dla sztuki.
106
VII. AUDIODESKRYPCJA W PRAKTYCE, DWICZENIA
WARSZTATOWE
Urszula Butkiewicz i Izabela Künstler
1. Zamykamy oczy, otwieramy wyobraźnię
To najprostsze dwiczenie, które pozwoli nam wejśd w
świat odbiorców i przybliży podstawowe zadania
audiodeskrypcji.
a) wersja do częstego i łatwego stosowania
Zamykamy oczy, zatapiamy się w świecie dźwięków.
Wsłuchujemy w odgłosy, wydawane przez ludzi, zwierzęta,
pojazdy, urządzenia… Próbujemy się domyślid, co dzieje się
wokół. Wreszcie - otwieramy oczy, konfrontujemy wyobrażenia
z rzeczywistością.
To dwiczenie możemy wykonywad wszędzie. Na przykład we
własnym domu, zwłaszcza jeśli mamy współmieszkaoców (w
tym zwierzęta). Chod oczywiście bardziej atrakcyjne będzie
dwiczenie w nowym - nieznanym albo zmiennym otoczeniu: w
parku, na ulicy, w autobusie, na przystanku, w holu dużego
budynku… - itp.
b) wersja wymagająca telewizora/komputera
Słuchamy ścieżki dźwiękowej nieznanych nam filmów,
programów telewizyjnych, materiałów audiowizualnych w
Internecie itp. - bez obrazu.
Wyławiamy dźwięki jednoznaczne, notujemy (chodby w
pamięci), nierozpoznane, niejednoznaczne, zaskakujące.
107
Próbujemy na podstawie dźwięków i dialogów zrozumied akcję,
odtworzyd sytuację, wyobrazid sobie bohaterów…
Takie wstępne spostrzeżenia są nieocenione w pracy nad
audiodeskrypcją. Pozwalają uniknąd niepotrzebnego powielania
informacji, zawartych w ścieżce dźwiękowej, a zarazem wychwycid miejsca, w których opis jest absolutnie niezbędny i
musimy go zamieścid chodby kosztem innych informacji, jeśli
tempo akcji zmusza nas do zwięzłości. Nowe cenne wnioski
nasuną, gdy skonfrontujemy wrażenia słuchowe z obrazem.
To niezwykle pożyteczne dwiczenie powinno byd pierwszym
etapem pracy nad każdym skryptem.
2. Otwieramy oczy i wyobraźnię, chwytamy pióro/klawiaturę
a) statyczny przedmiot opisu
Dwiczenia w opisie warto zacząd od obiektu statycznego
- np. zdjęcia zamieszczonego w gazecie, rysunku, przedmiotu…
Można też opisad osobę, która zgodzi pozowad, albo zwierzę –
naszego ulubionego kota. W tym drugim przypadku najlepiej
poczekad na dłuższą drzemkę, żeby przedmiot opisu nam nie
uciekał.
Taka gwarancja jest dla początkującego audiodeskryptora
bardzo ważna - pozwala mu rozwinąd skrzydła. Jeśli nasz obiekt
cierpliwie czeka, aż go opiszemy, możemy uwzględnid w tekście
nie tylko to, co najważniejsze, ale i to, co mniej ważne. Mamy
szanse wzbogacid opis o liczne szczegóły. Możliwośd
obszernego opisu rzadko pojawia się w audiodeskrypcji
materiałów audiowizualnych. Tam zwykle ograniczenia czasowe
wymuszają lakonicznośd - opisy trzeba zmieścid między
dialogami i ważnymi dźwiękami.
108
Najlepiej stopniowo dobierad coraz trudniejsze przedmioty
opisu: od pojedynczych obiektów, zjawisk, osób lub zwierząt do całych scen, uwiecznionych np. na zdjęciu, rysunku lub
obrazie, od przedstawieo realistycznych - do artystycznych
kreacji, w których opisach musimy uwzględnid specyficzny styl
lub technikę.
Zawsze zaczynamy od dokładnego oglądania. Na tym etapie
wyjaśniamy ewentualne wątpliwości co do przedmiotu opisu,
wyławiamy zasadnicze elementy, zastanawiamy, jaki jest sens
przekazu.
Następnie przygotowujemy konspekt według zasady: od ogółu
do szczegółu. Pierwsza częśd konspektu to ogólny, ale
konkretny opis, w języku dziennikarzy „lead” - pierwszy akapit,
będący kwintesencją tekstu.
Lead powinien zawierad wszystko, co najważniejsze - tak, aby
niecierpliwy odbiorca, który nie ma czasu albo ochoty czytad
całego tekstu, mógł na nim poprzestad, znajdując podstawowe
informacje:
- do jakiej kategorii należy przedmiot opisu
(czy to osoba, zwierzę, rzecz, zdjęcie,
rysunek, obraz itp.);
- kogo/co przedstawiono;
- gdzie/kiedy/w jakich okolicznościach
(zależy, co w danym przypadku jest
najważniejsze);
- jaka jest wielkośd przedmiotu opisu;
- jaki kształt.
Czasem wystarczy jedno celne zdanie (na przykład: Duży czarny
kot śpi na fotelu, zwinięty w kłębek), a czasem trudno zmieścid
niezbędne treści w dziesięciu zdaniach (jak w przedstawionym
109
poniżej przykładzie).
Od ogółu, jakim jest lead, przechodzimy do szczegółów. Druga
częśd konspektu - to plan szczegółowej części opisu.
Jeśli opisujemy osobę, zwierzę czy przedmiot, przedstawiamy
poszczególne elementy od dołu do góry, czasem od góry do
dołu (zwłaszcza w przypadku osób) albo od prawej do lewej.
Natomiast aby uporządkowad opis zdjęd/rysunków/obrazów,
warto posłużyd się planami. Zazwyczaj: pierwszym, drugim,
trzecim. Czasem uzasadnione jest wprowadzenie czwartego,
jednak dalsze mnożenie planów wprowadziłoby raczej zamęt
niż porządek.
Na początku warto przygotowywad konspekty na piśmie,
później - wystarczy w pamięci.
________________________________________________
110
DWICZENIE 1
Prosimy o przygotowanie konspektu opisu przedstawionego
poniżej zdjęcia (lead i plan części szczegółowej). Na następnej
stronie - nasza propozycja.
111
Nasza propozycja konspektu:
I. Lead:
Kolorowa fotografia przedstawia dwie kilkuletnie
dziewczynki przy pomniku psa Dżoka, w Krakowie, w słoneczny
dzieo. Na kamiennym postumencie - rzeźba z brązu:
realistycznie ukazany duży pies, naturalnej wielkości, siedzi
między górującymi nad nim rozpostartymi dłoomi. Pies
wyciąga w stronę patrzących lewą łapę. Na postumencie napis:
„Pies Dżok, najwierniejszy z wiernych, symbol psiej wierności.
Przez rok (1990-1991) oczekiwał na Rondzie Grunwaldzkim na
swego pana, który w tym miejscu zmarł”. Do rzeźby przytula się
jasnowłosa dziewczynka; obejmuje psa za szyję. Dziewczynka
stoi na postumencie. Druga, ciemnowłosa, patrzy na nią. Stoi na
ziemi, obok pomnika. W głębi rozległy zielony trawnik, drzewa,
alejki z maleokimi sylwetkami przechodniów.
II. Plan części szczegółowej:
1. Pierwszy plan:
a. określenie powierzchni zdjęcia, jaką zajmują
pomnik i sylwetki dziewczynek;
b. stosunek wielkości obu elementów pomnika,
kontrast barw;
c. opis rzeźby psa (usytuowanie na postumencie;
wielkośd - w stosunku do dłoni; ułożenie ciała;
wielkośd głowy w proporcji do reszty sylwetki;
kształt głowy i uszu; oczy, brwi);
112
d. opis jasnowłosej dziewczynki (usytuowanie
względem psa i dłoni; kształt sylwetki; ułożenie
ciała; głowa, wyraz twarzy; ubranie);
e. opis dłoni (usytuowanie na postumencie;
ułożenie i kształt palców);
f. opis postumentu (kształt bryły; kształt i barwa
tablicy, czcionka napisu, informacja o angielskiej
wersji, flakon z kwiatkami);
g. opis ciemnowłosej dziewczynki (usytuowanie
względem postumentu; kształt sylwetki; ułożenie
ciała; głowa; ubranie);
2. Drugi plan:
a. określenie wielkości trawnika (do jakiej wysokości
sięga na zdjęciu);
b. opis trawnika (odcieo i rodzaj trawy; trawa,
wydeptane dróżki wokół pomnika; zeschłe liście;
drzewa; cienie, kładące się na trawę).
3. Trzeci plan:
a. opis asfaltowych alejek (usytuowanie; barwa;
spacerowicze; ławki, kosze, latarnie);
b. opis drzew i przezierającego spomiędzy nich
budynku;
c. opis nieba w tle.
113
Gdy konspekt jest gotowy, przystępujemy do opisu.
Chod nie ogranicza nas czas (chyba że zniecierpliwi się pozujący
nam model albo ucieknie wyspany kot), objętośd tekstu
oczywiście nie powinna przekraczad granic zdrowego rozsądku.
Nie wolno przytłoczyd odbiorców szczegółami.
Gdy dzieło gotowe, szukamy pierwszego odbiorcy i poddajemy
jego ocenie. Prosimy, żeby wyobraził sobie i naszkicował to, co
opisaliśmy. Na koocu pokazujemy obrazek, porównujemy ze
szkicem.
Drugi etap weryfikacji tekstu - to poddanie go ocenie
niewidomych odbiorców. Na etapie dwiczeo - to pożądane, w
przypadku opracowania, które będzie rozpowszechniane bezwzględnie konieczne.
b) opis filmu/materiału audiowizualnego
Kiedy już rozwiniemy skrzydła, opisując obiekty
nieruchome (chodby tylko okresowo), czas zająd obrazami
ruchomymi.
I tu obowiązuje zasada: od ogółu do szczegółu. Z braku czasu
często na ogóle trzeba poprzestad. Jednak gdy tylko to możliwe,
operujmy konkretami, wyławiajmy detale, określajmy wielkośd,
kształty, kolory, pobudzając w ten sposób wyobraźnię
odbiorców.
Specyficzna zasada audiodeskrypcji audiowizualnej jest
relacjonowanie akcji na bieżąco. Zapomnijmy o przeszłości istnieje tylko „tu i teraz”, istnieje tylko czas teraźniejszy. W
dynamicznym opisie, podążającym za akcją nieocenione są
równoważniki zdao. Mają też inną cenną zaletę: ponieważ są
krótsze od zdao, pozwalają zaoszczędzid trochę czasu.
114
Gdy audiodeskrypcja jest już gotowa, odczytujemy ją naszemu
konsultantowi, wplatając w ścieżkę dźwiękową. Następnie
pytamy go, co było niejasne, w jakich momentach miał poczucie
niedosytu. Wreszcie włączamy film z obrazem i dźwiękiem - i
słuchamy kolejnych spostrzeżeo. Udoskonalone dzięki
konsultacji opracowanie prezentujemy niewidomemu odbiorcy
i nanosimy kolejne poprawki.
c) opis trasy
Osobie nieznającej terenu udzielamy wskazówek, jak
dojśd do celu. Konsultantem niekoniecznie musi byd osoba
niewidoma, możemy komuś zawiązad oczy. Prawdopodobnie w
tym drugim przypadku zadanie będzie trudniejsze, bo dla
widzącego konsultanta będzie to sytuacja niezwykła.
To pouczające dwiczenie ma tę cechę, że na bieżąco odkrywamy
swoje błędy w opisie, widząc, że nasze wskazówki prowadzą na
manowce, ale też - natychmiast możemy się poprawid.
Tego rodzaju dwiczenia bardzo się przydają podczas
opracowywania
audiodeskrypcji
wnętrz,
ekspozycji
muzealnych, ścieżek przyrodniczych itp.
3. OTWIERAMY WYOBRAŹNIĘ I… SŁOWNIKI
Chcąc ułatwid odbiorcom budowanie wyobrażeo, musimy
bardzo starannie dobierad słowa. Audiodeskryptor powinien
nieustannie doskonalid warsztat językowy.
Warto szukad określeo idealnie dopasowanych, nie
poprzestawad na słowach najpopularniejszych, najbardziej
uniwersalnych, a przez to – nieprecyzyjnych i mało wyrazistych.
Opis powinien byd napisany sugestywnym językiem, bogatym w
porównania i metafory.
115
a) szukamy synonimów
DWICZENIE 2.
Uśmiech - jaki?
Prosimy o wypisanie jak najliczniejszych określeo uśmiechu
(pozytywnych, negatywnych, wyrażających różne postawy i
emocje...). Nasze propozycje - na następnej stronie.
116
Oto nasze propozycje:
Uśmiech - jaki?
od ucha do ucha, szeroki, promienny, serdeczny, szczery,
błogi, anielski, czarujący, słodki, wesoły, radosny, ciepły,
czuły, tkliwy, pogodny, życzliwy, przyjazny, dobroduszny,
jowialny, łaskawy, zachęcający, krzepiący, współczujący,
pocieszający, łagodny, uprzejmy, ujmujący, wdzięczny,
rozbrajający, żartobliwy;
nieszczery, fałszywy, obłudny, sztuczny, krzywy, zimny,
złowrogi, zabójczy, złośliwy, ironiczny, sarkastyczny, kpiący,
drwiący, szyderczy, sardoniczny, zjadliwy, jadowity, cierpki,
kwaśny, chytry, bezczelny, pogardliwy, lekceważący,
pobłażliwy, protekcjonalny, gorzki, ponury, bolesny,
smutny, smętny, żałosny, obleśny;
triumfalny, zwycięski, zuchwały, przekorny, prowokujący,
wyzywający, filuterny, figlarny, łobuzerski, swawolny,
szelmowski,
beztroski,
niefrasobliwy,
znaczący,
porozumiewawczy,
dwuznaczny,
sceptyczny,
konfidencjonalny, zalotny, ponętny, kuszący, kokieteryjny,
lubieżny, naiwny, niepewny, nieśmiały, pokorny,
przepraszający,
wstydliwy,
przymilny,
tęskny,
melancholijny; blady, lekki, delikatny, mglisty, tajemniczy,
subtelny,
zagadkowy,
enigmatyczny,
zdawkowy,
powściągliwy, dyskretny, oficjalny, bezwiedny, odruchowy;
***
117
b) szukamy porównao i sugestywnych określeo
Dwiczenie do częstego i łatwego stosowania: idąc ulicą,
jadąc autobusem rozglądamy się, porównujemy kształty do
innych, powszechnie znanych, szukamy plastycznych
określeo.
Wieżyczki jak latarenki.
________________________________________________
118
Otwór strzelniczy w Barbakanie…
jak odwrócona dziurka od klucza.
_______________________________________________
119
Ściana nowoczesnego budynku…
jak komoda z mnóstwem szufladek.
120
DWICZENIE 3
1. Do czego można porównad ten żyrandol?
Oto nasza propozycja: Wieloramienny kryształowy żyrandol
kształtem przypomina bogato ustrojoną choinkę. Z licznych
ramion zwisa mnóstwo przezroczystych ozdób. (...)
_______________________________________________
2. Do czego można porównad ten budynek (siedzibę zespołu
szkół przy ul. Van Gogha w warszawskiej dzielnicy Białołęka)?
121
Oto nasza propozycja (opis adresowany do dzieci):
Czyżby na pagórek wpełzł wielki rudy wąż w lśniące szare
plamki? Wijąc się wśród roślinności, powyginał długie
ciało. Teraz leży nieruchomo - pewnie wygrzewa się w
słoocu. Może to olbrzymia żmija?!
Bez obaw! Z bliska widad, że to frontowa ściana piętrowego
budynku udaje węża. Długa, wąska, falista – wtapia się w
zielone otoczenie. Rude łuski okazują się cegłami, a szare
plamki - oknami różnej wielkości.
122
VIII.
DOBRE PRAKTYKI W AUDIODESKRYPCJI.
Justyna Maokowska
W ostatniej części naszego podręcznika chcielibyśmy
skoncentrowad się na tym co w audiodeskrypcji dobre i godne
naśladowania. Na tym co już udało się osiągnąd i jakie obszary
są jeszcze do zagospodarowania. Pokażemy, w jaki sposób
audiodeskrypcja może byd wprowadzana na szeroką skalę do
instytucji kultury i obiektów masowej rozrywki, jak
upowszechnia usługi dotąd niedostępne.
Dobre praktyki w upowszechnianiu kultury pokażemy na
przykładzie kina i brytyjskiej telewizji. Na dużo mniejszą, ale
także znaczącą skalę w Polsce wdraża to projekt „Poza Ciszą i
Ciemnością” oraz Dyskusyjny Klub Filmowy „De Facto”, o
którym szerzej, już za chwilę.
Ciekawym przykładem dobrych praktyk w upowszechnianiu
informacji i dostępności kultury wizualnej będzie na pewno
kiosk internetowy dla niewidomych „De Facto”, w którym
audiodeskrybuje się zdjęcia i ilustracje do magazynów.
Kolejnym, jeszcze rozwojowym projektem, który pokazuje jak
audiodeskrypcja może działad w kulturze i rozrywce masowej,
jest komentarz dla niewidomych podczas meczów piłkarskich.
Odwołamy się także do sposobów wdrażania dobrych praktyk .
Gdzie na rzecz integracji i przeciw wykluczeniu społecznemu
działają organizacje pozarządowe, a gdzie jest to wspierane i
egzekwowane przez rządy i prawo.
123
1.
Wielka Brytania. Kina, Telewizja i DVD.
W Wielkiej Brytanii audiodeskrypcja pojawiła się w
latach 90., jednak dostępna dla wszystkich stała się wiele lat
później. Początek batalii o prawo do dostępności kina i telewizji
na wyspach to rok 2000.
Trudno ocenid, czy 12 lat to dużo, czy mało, ale w tej chwili
ponad 90% kin i multipleksów posiada system do
audiodeskrypcji, z którego każdy zainteresowany może
korzystad bezpłatnie podczas każdego seansu. Jest to możliwe
dzięki powszechnemu zastosowaniu projektorów cyfrowych , z
systemem Dolby Surround. Projektory te mają w systemie 8
ścieżek dźwiękowych i nie wszystkie z nich są wykorzystywane.
Dzięki temu oprócz dźwięku filmowego, do każdej takiej
produkcji, może zostad ‘dopisany’ komentarz dla niewidomych.
Znajduje się on na oddzielnej ścieżce dźwiękowej i dzięki
specjalnemu systemowi nadajników i odbiorników działających
na podczerwieo, słyszalny jest tylko dla osób, które tego
potrzebują. To znakomicie sprzyja integracji, ponieważ osoby
widzące i niewidome mogą znaleźd się obok siebie na tym
samym seansie, zupełnie sobie nie przeszkadzając. Trzeba
jednak wiedzied, że właściciele sieci filmowych i małych kin
studyjnych nie zrobili tego z własnej woli, ale dzięki lobbowaniu
przez Instytut na Rzecz Niewidomych (Royal National Institute
for the Blind) oraz zmianom w prawie wprowadzonym przez
brytyjski rząd.
W roku 2000 w brytyjskiej telewizji było zaledwie kilka
programów i około 15 filmów z audiodeskrypcją
wyprodukowanych i przełożonych na DVD. W tamtym czasie w
życie weszła ustawa o nadawaniu, która po wprowadzeniu
124
telewizji cyfrowej zobowiązywała nadawców telewizyjnych do
nadawania języka migowego i audiodeskrypcji obowiązkowo w
20% swoich programów.
Kolejną ważną ustawą, która zmieniła tym razem oblicze kina
była tzw. Ustawa o Niedyskryminowaniu Niepełnosprawnych.
Po jej wprowadzeniu, właściciele kin mocno obawiali się, że
będą karani, za to że kina są niedostępne dla osób niewidomych
i niesłyszących. Zabezpieczając się przed tym, większośd kin
kupiła specjalny sprzęt do nadawania audiodeskrypcji. Jak się
później okazało, ustawa nie nakładała obowiązku nadawania
audiodeskrypcji na kina nie posiadające sprzętu. Jednak
posiadanie takiego wyposażenia obligowało już multipleksy do
dostosowania repertuaru do potrzeb osób niewidomych i
niesłyszących. W ten oto sposób, trochę mimowolnie i z
niewielką pomocą korzystnego zbiegu okoliczności, większośd
multipleksów wprowadziła seanse z audiodeskrypcją.
Wypracowanie właściwych standardów nie jest jednak
możliwe bez porozumienia wszystkich zainteresowanych stron.
Jak mówi Joan Greening odpowiedzialna przez wiele lat za
rozwój audiodeskrypcji w Wielkiej Brytanii, zmiany w biznesie
filmowym nie nastąpiły tylko ze względu na prawo. To była
długa, wieloletnia batalia o to, aby w kinach i na płytach DVD
znalazło się miejsce na audiodeskrypcję. Przedstawiciele
przemysłu filmowego stworzyli organizację pod nazwą
„Robocza Grupa na Rzecz Niepełnosprawności” do której
należały wszystkie sieci kinowe, dystrybutorzy i producenci
filmów i sprzętu kinowego oraz organizacje działające na rzecz
niewidomych i niesłyszących. Razem stworzyli dobre praktyki,
które wciąż obowiązują.
125
Dzięki porozumieniu wszystkich rynkowych podmiotów,
produkowane w Wielkiej Brytanii projektory cyfrowe mogą
nadawad audiodeskrypcję na każdym seansie filmowym. Prawie
97% kin do kooca 2012 roku będzie posiadało projektor
cyfrowy. Prawie 100% hollywoodzkich premier pokazywanych
w brytyjskich kinach ma teraz opcję audiodeskrypcji. Dla
każdego i na każdym seansie.
Tworzenie audiodeskrypcji jest teraz znaczącą częścią biznesu
filmowego. W Wielkiej Brytanii istnieją specjalne firmy , które
zajmują się tylko audiodeskrypcją i napisami dla niesłyszących
już na etapie postprodukcji. Kolejnośd cyklu postprodukcyjnego
wygląda więc następująco:
Producent wysyła skooczony film na serwery firm tworzących
audiodeskrypcję. Te opracowują audiodeskrypcję, nagrywają ją
na osobnej ścieżce i odsyłają z powrotem do firmy, która
zajmuje się koocowym masteringiem, czyli miksowaniem całego
filmu i zapisywaniem go na docelowych dyskach.
O ile w brytyjskich kinach proces dostosowania przebiegał dośd
sprawnie, walka z przemysłem Home Entertainment,
produkującym płyty DVD trwała znacznie dłużej. W tej chwili
jednak wszystkie kinowe premiery, które są potem wydawane
na płytach DVD do użytku domowego, posiadają już ścieżkę
dźwiękową dla niewidomych. Wszelkie koszty związane z
tworzeniem i postprodukcją audiodeskrypcji ponoszą teraz
firmy producenckie z Hollywood, które tworzą cały film. Średni
koszt stworzenia i udostępnienia audiodeskrypcji to około 5.
tysięcy funtów.
126
2. POLSKA. Komentarz sportowy dla niewidomych.
Sport to obszar wielkiej integracji osób pełnosprawnych
z niepełnosprawnymi. Audiodeskrypcja imprez sportowych jest
nową i bardzo popularną dziedziną w Europie i na Świecie. W
Polsce możemy właśnie obserwowad proces powstawania
dobrych praktyk w tej dziedzinie.
EURO 2012.
Pretekstem i okazją do tego, aby na mecze piłkarskie został
wprowadzony komentarz dla osób niewidomych były
Mistrzostwa Europy w Piłce Nożnej EURO 2012. Były to drugie
po mistrzostwach przeprowadzonych w Austrii w 2008 roku
rozgrywki, na których osoby niewidome mogły usłyszed
komentarz audiodeskryptora.
Audiodeskrypcja na meczach podczas Euro 2012 to inicjatywa
Fundacji CAFE, działającej w Europie na rzecz kibiców
niepełnosprawnych. W Polsce CAFE, wspólnie z UEFA i Fundacją
TUZ zorganizowała rekrutację i szkolenie z audiodeskrypcji
sportowej dla wolontariuszy.
Dzięki temu, wolontariusze po specjalnym szkoleniu i
treningach w Warszawie, tworzyli na żywo podczas meczów w
Polsce i na Ukrainie komentarz dla osób niewidomych.
Wolontariusze pracowali parami i nadawali komentarz drogą
radiową, który był odbierany przez kibiców za pomocą
specjalnych słuchawek, lub radia na wskazanej częstotliwości.
To wyjątkowe wykorzystanie audio deskrypcji, ponieważ
komentarz tworzony jest na żywo z dokładnym opisem tego co
dzieje się na boisku i na trybunach. Kibice nie tylko mogą
127
odczud atmosferę podczas meczu, ale też na bieżąco śledzid
rozgrywki.
Sprzęt do audiodeskrypcji został zakupiony z pieniędzy UEFA i
miał po EURO zostad przekazany Polakom do dalszego szerzenia
audio deskrypcji na meczach ligowych.
CO DALEJ?
Jeszcze przed początkiem turnieju Fundacja KATARYNKA
wprowadziła audiodeskrypcję na mecze Śląska Wrocław. Z
komentarza korzystają niewidomi kibice z Klubu Kibiców
Niepełnosprawnych oraz ze Specjalnego Ośrodka dla Dzieci
Niewidomych i Niedowidzących we Wrocławiu. Podobną usługę
podczas meczów Katarynka uruchomiła też wspólnie Legią
Warszawa. Do korzystania z audiodeskrypcji namawiane są tu
osoby, które nie tylko nie widzą, ale też mają inne
niepełnosprawności (np. umysłową), albo też piłka nożna nie
jest ich pasją i nie zawsze orientują się w przebiegu gry.
Koszty audiodeskrypcji sportowej to jednorazowy koszt
zakupienia sprzętu do nadawania oraz koszty pracy
komentatorów, którzy bez przerwy przez 90 minut opisują to,
co dzieje się na boisku.
CANAL +
Mecze Ekstraklasy w tym Legii Warszawa transmituje również
Platforma CANAL +. Od 5 października 2012 włączył on usługę
audiodeskrypcji do transmisji meczu. Żeby usłyszed komentarz
ze stadionu, wystarczy jedynie wcisnąd przycisk „+” na pilocie
dekodera i wybrad odpowiednią opcję językową. CANAL + myśli
także o rozszerzeniu swojej oferty na inne mecze ekstraklasy.
Audiodeskrypcją na meczach ligowych zainteresowana jest
128
także sama spółka EKSTRAKLASA, która chce udostępnid odbiór
meczów niewidomym kibicom innych dużych klubów w całej
Polsce. Obecnie trwają rozmowy z klubami na ten temat i
sprawdzanie możliwości finansowania tego przedsięwzięcia.
Tymczasem
Fundacja
KATARYNKA
chce
rozszerzyd
audiodeskrypcję sportową także na inne dyscypliny sportowe,
m.in. żużel, siatkówkę czy koszykówkę.
3.
POLSKA. De Facto, czyli internetowy kiosk z prasą dla
niewidomych.
E-kiosk z prasą dla osób niewidomych i niedowidzących
powstał w 2011 roku. To w Polsce pomysł zupełnie nowy. Dzięki
temu osoby z niepełnosprawnością wzrokową maja dostęp do
informacji w wymiarze coraz bardziej zbliżonym do osób
pełnosprawnych. Bardzo ważnym elementem e-kiosku jest
wykorzystanie audiodeskrypcji i opis zdjęd zarówno w gazetach
opiniotwórczych jak i w tygodnikach związanych np. z modą i
urodą. Dzięki temu podobnie jak dla widzącej części odbiorców,
informacja wizualna staje się dla osoby niewidomej integralną
częścią przekazu. Z kiosku korzysta już prawie 2 tysiące osób z
terenu całej Polski.
W serwisie internetowym dostępnych jest około 50 czasopism.
Prasa przetwarzana jest na pliki tekstowe, które potem
odczytywane są przez oprogramowanie udźwiękawiające.
Każdego miesiąca opisywanych jest około 400. Ilustracji.
Audiodeskrypcja wykonywana jest przez grupę pracowników i
wolontariuszy. Stowarzyszenie w tym celu skupia około 50
wolontariuszy. To przede wszystkim studenci uczelni wyższych
129
zainteresowanych audiodeskrypcją. Ale również osoby które
pracują w innych zawodach i jednocześnie pasjonują się
audiodeskrypcją. Do opisywania ilustracji czasopism o misji
edukacyjnej dla dzieci i młodzieży zaangażowani są uczniowie
ze szkół gimnazjalnych, aby opisy wykonywane były językiem i
pojęciami jakimi posługują się rówieśnicy niewidomych
czytelników czasopism edukacyjnych.
Pośród tytułów są tygodniki Newsweek Polska, Polityka.
Wprost. Pojawiają się też czasopisma ilustrowane o tematyce
lifestylowej i kobiecej np. Claudia czy Viva. Dostępne są także
pisma specjalistyczne i hobbystyczne np.: Młody Technik,
Magazyn Internet oraz czasopisma edukacyjne tj. Kumple,
Victor Junior, Victor Gimnazjalista, Cogito.
Pełną ofertę czytelnicy mogą znaleźd na stronach e-kiosku.
Korzystanie z niego jest bezpłatne, ale aby się zarejestrowad
trzeba podad stopieo niepełnosprawności wzrokowej i
dokument , który ją potwierdza.
Projekt e-kiosku rozwinęło Mazowieckie Stowarzyszenie Pracy
dla Niepełnosprawnych „De Facto” razem z Instytutem Maszyn
Matematycznych, który stworzył i dostosował odpowiednie
oprogramowanie. Projekt wspiera PFRON.
130
4.
POLSKA. Zamiast kin dla każdego, Internetowy Klub
Filmowy.
Przemysł filmowy w Polsce jest zdecydowanie
zapóźniony w porównaniu z Wielką Brytanią, jeśli bierzemy pod
uwagę dostępnośd kina dla osób niepełnosprawnych.
W tej chwili nie ma żadnego prawa obligującego właścicieli
multipleksów czy producentów filmowych do udostępniania
wersji filmu dla niewidomych bądź słabosłyszących. Nie ma też
żadnej organizacji skupiającej wszystkie zainteresowane strony,
które mogłyby dyskutowad na temat dostępności kina dla
niewidomych.
Na szczęście pojawia się coraz więcej filmów i seansów z
audiodeskrypcją, przede wszystkim w dużych miastach tj.
Warszawa, Kraków , Wrocław czy Białystok. Większośd tych
przedsięwzięd to jednak projekty organizacji pozarządowych
finansowane przez PFRON, czy Unię Europejską.
Największym tego typu projektem jest warszawski „Poza Ciszą i
Ciemnością”, którego kinowa odsłona ma swój początek w 2008
roku. Do tej pory zorganizowano ponad 35 seansów w różnych
warszawskich kinach.
Mimo niezwykle ważnego i chwalebnego wpływu tego i innych
projektów na dostępnośd kin i filmów dla niewidomych,
problem jest ciągle ten sam. Filmy nie są dostępne wszędzie i
dla każdego.
131
INTERNET.
Bardzo dobrym pomysłem jest kolejna inicjatywa
Stowarzyszenia „De facto”. W 2011 powstał Internetowy Klub
Filmowy Osób Niewidomych „Pociąg”. Filmy oferowane w
Internetowym Klubie posiadają audiodeskrypcję i mogą zostad
przesłane w każde miejsce Polski. Pojedyncze kopie wysyłane
do widzów rozwiązują także problem nielegalnego
upowszechniania i praw autorskich, który nadal pozostaje w
audiodeskrypcji ważnym punktem w dyskusji.
W chwili powstawania IKF ON zgłosiło się 160 uczestników. Po
wypełnieniu ankiety, członkowie klubu dyskusyjnego otrzymują
filmy z audiodeskrypcja według określonego harmonogramu.
Każdy film ma swoją ustaloną datę projekcji, po której na forum
widzowie mogą wymieniad się poglądami i dyskutowad na
temat dzieła. Na stronach projektu można znaleźd pliki
tekstowe z wprowadzeniem do filmu, a także opinie , jakimi
uczestnicy seansu z całej Polski dzielili się po projekcji.
Projekt finansowany jest z funduszy Ministerstwa Kultury i
Dziedzictwa Narodowego.
PODSUMOWANIE.
Rozwój dobrych praktyk w dziedzinie audiodeskrypcji jest w tej
chwili w Polsce bardzo dynamiczny, zarówno w dziedzinie
sportu, jak i filmu czy prasy.
Porównując jednak sytuację np. do Wielkiej Brytanii, widad jak
ważną rolę odgrywają rozmowy i platformy współpracy
132
zainteresowanych osób niepełnosprawnych z przedstawicielami
przemysłu i ustawodawcami. Dopiero po stworzeniu praw,
które nakładają na nadawców określone obowiązki,
audiodeskrypcja będzie dostępna dla wszystkich. W tej chwili w
Polsce trwają prace nad zmianą ustawy, która regulowałaby
dostępnośd programów telewizyjnych dla osób niewidomych i
niesłyszących w Polsce.
Analizując wymienione przykłady, zauważamy, że
wdrażanie dobrych praktyk na każdym poziomie, bardzo mocno
zależy od aktywności obywatelskiej i działalności organizacji
pozarządowych, które pozyskują środki na innowacyjne
projekty związane z dostępnością.
133
Bibliografia
Audetel Consortium (2000). ITC guidance on standards for
audio description.
Chmiel A, Mazur I. 2011. “Audiodeskrypcja jako intersemiotyczny
przekład audiowizualny – percepcja produktu i ocena
jakości.”
Kasperska, I; Żuchelkowska, A. (red.) Przekład jako produkt i
kontekst jego odbioru. Poznao: Wydawnictwo Rys, 13 30.
Fels, D., Udo, J.P., Ting, P., Diamond, J. E., Diamond, J. I. (2005).
Odd Job Jack Described – A first person narrative
approach to described video. Journal of Universal
Access in the Information Society 5(1), 73-81.
Ofcom (2000). “ITC guidance for standards in audio
description.”
Kruger, Jan-Louis and Orero, Pilar (2010) “Audio description,
audio narration – a new era in AVT”, Perspectives, 18:
3, 141-142.
Kruger, Jan-Louis (2010) “Audio narration: re-narrativising film”.
Perspectives, 18: 3, 231-249.
Matamala, Anna & Pilar Orero (2007) “Accessible opera in
Catalan: Opera for all.”
Jorge Díaz Cintas, Pilar Orero and Aline Remael (red.) Media for
All. Subtitling for the Deaf Audio Description and Sign
Language. Amsterdam and New York: Rodopi, 201214.
134
Rai, Sonali, Joan Greening & Leen Petré (2010) “A Comparative
Study of Audio Description Guidelines Prevalent in
Different Countries”
Szarkowska, Agnieszka (2011) „Text-to-speech audio
description: towards wider availability of AD”. Journal
of Specialised Translation 15, 142-163.
Szarkowska, Agnieszka & Anna Jankowska (2012) „Text-tospeech audio description of voiced-over films. A case
study of audio described Volver in Polish.” In: Elisa
Perego (ed.) Emerging topics in translation: Audio
description, EDIZIONI UNIVERSITÀ DI TRIESTE: Trieste,
pp. 81-94.
Udo, John Patrick & Deborah Fels (2009) “‘Suit the Action to the
Word, the Word to the Action’: An Unconventional
Approach to Describing Shakespeare’s Hamlet.”
Journal of Visual Impairment and Blindness 103 (3),
178-183.
Skrypty audiodeskrypcji

“Bitwa warszawska”, reż. Jerzy Hoffman, skrypt AD: Irena
Michalewicz

“Człowiek na linie”, reż. James Marsh, oraz audio wstęp
skrypt AD: Bogna Olszewska

“Duża ryba”, reż. Tim Burton, skrypt AD: Anna Jankowska i
Martyna Mentel

“Dzieo świra”, reż. Marek Koterski, skrypt AD: Agnieszka
Szarkowska i Anna Jankowska
135

"Dzieo po jutrze", reż. Michał Janów, skrypt AD: Anna
Jankowska, Agata Psiuk i Justyna Kubik

“La Soufriere: pod wulkanem”, reż. Werner Herzog, skrypt
AD: Magdalena Mączyoska i Agnieszka Szarkowska

“O północy w Paryżu”, reż. Woody Allen, skrypt AD: Irena
Michalewicz

“Volver”, reż. Pedro Almodovar, skrypt AD na podstawie
tłum. Marzeny Chrobak, Agnieszka Szarkowska

“Wszystko gra”, reż. Woody Allen, skrypt AD: Agnieszka
Walczak
Audiodeskrypcja stworzona w ramach projektu ILS UW „AD w
edukacji”






odcinek “Krew” z serii “Było sobie życie” skrypt AD:
Agnieszka Walczak
odcinek “Newton” z serii “Byli sobie wynalazcy”, skrypt AD:
Agnieszka Walczak
odcinek “Marie Curie” z serii “Byli sobie wynalazcy”, skrypt
AD: Joanna Pietrulewicz
odcinki “Ucho”, “Oko” z serii “Było sobie życie”, studenci ILS
UW
odcinek “Darwin” z serii “Byli sobie wynalazcy”, studenci ILS
UW
odcinek “Ameryka” z serii “Był sobie człowiek”, studenci ILS
UW
Audiodeskrypcja stworzona w ramach zajęd z przekładu
audiowizualnego w ILS UW i Katedrze UNESCO UJ
136











Godziny
Borat
Dzikie wieprze
Moulin Rouge
Quo Vadis
Stowarzyszenie Umarłych Poetów
Pretty Woman
Big Fish
Skazani na Shawshank
Epoka Lodowcowa
Harry Potter
Skrypty audiodeskrypcji sal Zamku Królewskiego w Warszawie i
Muzeum Powstania Warszawskiego: Urszula Butkiewicz i
Izabela Künstler, czyta – Stefan Knothe
Audiodeskrypcja architektury: Urszula Butkiewicz, Izabela
Künstler, Dorota Miłosz
Fragmenty
audiodeskrypcji
do
przedstawieo
Teatru
Narodowego i Powszechnego pochodzą z tekstów Izabeli
Künstler i Urszuli Butkiewicz
„Magiczne drzewo – Kostka” – audiodeskrypcja Małgorzata
Zawadzka i Izabela Künstler (TVP)
137
Spis treści
Wstęp. ....................................................................................................... 2
I. GŁÓWNE SCHORZENIA I USZKODZENIA NARZĄDU WZROKU ORAZ
ICH WPŁYW NA PRAKTYCZNE WYKORZYSTANIE ZDOLNOŚCI WIDZENIA .. 7
1.
Rola wzroku ................................................................................... 7
2.
W jaki sposób widzimy ................................................................ 10
3.
Wrodzone zaburzenia rozwojowe ............................................... 13
3.1 Zadma ....................................................................................... 13
3.2 Jaskra ........................................................................................ 15
4. Zaburzenia dziedziczne .................................................................... 15
4.1 Achromatopsja ......................................................................... 15
4.2 Bielactwo (albinizm) ................................................................. 16
4.3 Beztęczówkowośd (aniridia) ..................................................... 16
4.4 Postępujący zanik naczyniówki (choroidermia)........................ 17
4.5 Defekty rogówki ........................................................................ 17
4.6 Zanik nerwu wzrokowego ......................................................... 17
4.7 Wysoka krótkowzrocznośd ........................................................ 18
4.8 Zwyrodnienie siatkówki ............................................................. 18
4.9 Barwnikowe zwyrodnienie siatkówki ...................................... 19
4.10 Siatkówczak (retinoplastoma) ................................................. 20
5.
Schorzenia, infekcje i uszkodzenia. ............................................. 20
5.1 Zapalenie naczyniówki (Choroiditis) .......................................... 20
5.2 Odwarstwienie siatkówki .......................................................... 21
5.3 Zapalenie nerwu wzrokowego. ................................................. 21
5.4 Oczopląs .................................................................................... 22
5.5 Ubytki w obwodowym polu widzenia ....................................... 22
138
5.6
Rozrost włóknisty pozasoczewkowy ................................... 23
5.7 Retinopatia cukrzycowa ........................................................... 23
II.
ZMYSŁY KOMPENSUJĄCE BRAK WZROKU. ...................................... 24
1. Dotyk ............................................................................................... 25
2. Słuch. ............................................................................................... 26
3. Węch i smak .................................................................................... 26
3.1 Klasyfikacja zapachów. .............................................................. 27
4. Zmysł czucia ..................................................................................... 27
5. Zmysł koordynacji mięśniowej. ....................................................... 28
III.
SPECYFIKACJA PROCESÓW POZNAWCZYCH U OSOBY
NIEPEŁNOSPRAWNEJ WZROKOWO ........................................................ 30
1.
Procesy poznawcze ogólnie ......................................................... 30
2.
Rozwój procesów poznawczych .................................................. 35
3. Podstawowe pojęcia....................................................................... 39
Doznanie: ......................................................................................... 39
Percepcja: ........................................................................................ 39
Upośledzenia percepcji: ................................................................... 39
Wyobrażenia: .................................................................................. 40
Fantazja: .......................................................................................... 40
Myślenie i mowa:............................................................................. 40
Pamięd: ............................................................................................ 40
Zaburzenia pamięci: ........................................................................ 40
Motywacja:...................................................................................... 40
Potrzeby: .......................................................................................... 40
Zainteresowania: ............................................................................. 41
Nawyk: ............................................................................................. 41
139
Perspektywa i cele: .......................................................................... 41
Wartości: ......................................................................................... 41
Postawy: .......................................................................................... 41
Uczucia i emocjonalne relacje: ........................................................ 41
IV.
ZASADY POSTĘPOWANIA Z OSOBĄ NIEPEŁNOSPRAWNĄ
WZROKOWO . .......................................................................................... 48
1. Asystowanie przy okazji audiodeskrypcji ............................................ 48
1.1 Samodzielne poruszanie się ONW jako podstawa mobilności . 48
1.2 Nauka orientacji w przestrzeni ................................................. 49
1.3 Orientacja w mikrośrodowisku................................................. 49
1.4 Orientacja w makrośrodowisku ................................................ 50
V.
KOMUNIKACJA I RETORYKA W PROCESIE AUDIODESKRYPCJI ........ 57
1. Zasady komunikacji ......................................................................... 58

Głośnośd .................................................................................. 58

Zrozumiałośd............................................................................ 59

Ukierunkowanie się na słuchacza ............................................ 59

Interakcja ................................................................................. 59

Dostosowanie .......................................................................... 59

Retoryka .................................................................................. 60
VI.
AUDIODESKRYPCJA W KINIE, TEATRZE I MUZEUM.
WPROWADZENIE DO DZIAŁAO PRAKTYCZNYCH ..................................... 64
1.
Audiodeskrypcja do filmów fabularnych ..................................... 65
2.
Proces tworzenia AD ................................................................... 79
3.
Audionapisy w filmach wielojęzycznych i zagranicznych ............ 85
4.
Audiodeskrypcja do filmów zagranicznych ................................. 85
5.
Audiodeskrypcja eksperymentalna ............................................. 90
140
6.
Audiodeskrypcja w teatrze i operze ............................................ 93
7.
Audiodeskrypcja w muzeach i galeriach...................................... 99
7.1 Treśd, czyli o czym nie wolno zapomnied, a co warto
wykorzystad: .................................................................................. 102
Nawigacja ...................................................................................... 102
Wymiary, proporcje ....................................................................... 102
Opis poszczególnych obiektów ...................................................... 103
Dzieci jako odbiorcy ....................................................................... 104
Porównania do znanych przedmiotów .......................................... 104
Anegdota ....................................................................................... 105
8. Lektor............................................................................................. 105
9.
Podsumowanie .......................................................................... 106
VII. AUDIODESKRYPCJA W PRAKTYCE, DWICZENIA WARSZTATOWE ... 107
1. Zamykamy oczy, otwieramy wyobraźnię ...................................... 107
a) wersja do częstego i łatwego stosowania ................................. 107
b) wersja wymagająca telewizora/komputera ............................. 107
2. Otwieramy oczy i wyobraźnię, chwytamy pióro/klawiaturę ......... 108
a) statyczny przedmiot opisu ......................................................... 108
b) opis filmu/materiału audiowizualnego ..................................... 114
c) opis trasy................................................................................... 115
3. OTWIERAMY WYOBRAŹNIĘ I… SŁOWNIKI ..................................... 115
a) szukamy synonimów ................................................................. 116
b) szukamy porównao i sugestywnych określeo............................ 118
VIII.
DOBRE PRAKTYKI W AUDIODESKRYPCJI. ................................... 123
1.
Wielka Brytania. Kina, Telewizja i DVD...................................... 124
2.
POLSKA. Komentarz sportowy dla niewidomych. ..................... 127
141
3. POLSKA. De Facto, czyli internetowy kiosk z prasą dla
niewidomych. .................................................................................... 129
4.
POLSKA. Zamiast kin dla każdego, Internetowy Klub Filmowy. 131
Bibliografia......................................................................................... 134
142