osobowościowe predyspozycje do stania się ofiarą

OSOBOWOŚCIOWEPREDYSPOZYCJE DO STANIA SIĘ OFIARĄ
Jako pierwszy próbę określenia cech, również osobowości, wspólnych ofiarom przestępstw,
podjął H. von Hentig podnosząc fundamentalną kwestię: kto i dlaczego najczęściej staje się
ofiarą przestępstwa? Poddał analizie typów ofiar przestępstwa zabójstwa i wyróżnił:
1) Typ depresyjny – dotyczy osób chorobliwie przygnębionych, przygniecionych
życiem, o zwolnionej aktywności psychicznej i ruchowej. Wydaje się, że von Hentig
wyróżnił ten typ jako szczególnie narażoną, dlatego że sprawca atakuje najczęściej to
co jest najsłabiej bronione. Nie ulega wątpliwości, że konstytuujące depresję
spowolnienie aktywności psychicznej i ruchowej staje się warunkiem sprzyjającym
powodzeniu przestępnego ataku. Nie jest to jednak warunek dla tego ataku
wystarczający, bowiem dla wielu sprawców osoby „przybite życiem” godne są raczej
politowania i pomocy niż pozbawienia życia.
2) Osoba żadna zysku – wydawać by się mogło, że są to cechy typowego drapieżcy, a nie
ofiary. Wskazuje się jednak, iż chęć zdobycia pieniędzy i niezwykłych korzyści
zaślepia człowieka, działając jak narkotyk i w ten sposób czyniąc go łatwą ofiarą dla
sprawcy.
3) Osoba rozpustna, motywowana żądzami zmysłowymi – podobnie są to cechy
sprawcy, jednakże np. ekshibicjonista może stać się ofiarą pobicia.
4) Osoba maltretująca najbliższych – tu także mamy do czynienia z typem sprawcy,
jednakże chodzi tu o jednostki, które potrafią się znęcać nad własną rodziną, które nie
są w stanie przewidzieć granicy, po przekroczeniu której zginąć mogą z rąk swoich
ofiar.
W przypadku ofiar oszustwa von Hentig wskazał, że oszustwo jest przestępstwem
ekonomicznym, wymagającym co do zasady współpracy pomiędzy kontrahentami. Sprawca
wymyśla i proponuje ofierze nieprzeciętny interes do zrobienia. Niezwykłe zyski, łatwe
bogactwo – to opozycja skłaniającej do pracy uczciwości. Ze zbioru ofiar wyłączone zostają
osoby „ekonomicznie uczciwe”.
Z rozważań von Hentiga można wyróżnić typ, który można by nazwać typem ofiary
„podwójnej” tzn. ofiary własnego, w świetle społecznych norm wnętrza i równoczeńsie ofiar
tych, którzy na odchyleniach od normy żerują.
Von Hentig odkrył także, że ile ofiar, tyle też stosunków so sprawcy i samego czynu i typ
depresyjny poszerzył się i otrzymał następujące warianty:
- ospały, bierny, letargiczny,
- submisyjny, akceptujący, bezwolny,
- współdziałający, współpracujący,
- generujący zbrodnię prowokacją, namową, demonstracją.
Psychoanalityk H. Ellenberger w stosunku d oofiar używał określenia latentny. Ustanowił:
- klasę jednostek o skłonnościach masochistycznych,
- klasę zniechęconych do zycia, cierpiących na tzw. spleen,
- klasę wykazujących tzw. syndrom Abla.
Syndrom Abla – to obraz człowieka, dźwigającego ciężar wlasnych sukcesów. Nie ma przy
tym on dość siły, aby znieść nieustanne uśmiechy losu, serię powodzeń i to wszystko wobec
niepowodzeń innych ludzi. To jednostka psychicznie załamana toczącym się kołem fortuny.
O ile odchylenia masochistyczne i depresyjne mogą być w wyniku pewnych zmian
społecznych reprezentowane w znacznych liczbowo populacjach, o tyle liczba
przygnębionych bogactwem z samej definicji musi być znikoma. Dla całej reszty trzeba było
powołać inne kryteria, takie jak wiek, płeć, rodzaj pracy zawodowej, zaburzenia psychiczne,
status społeczny. „Urodzoną ofiarę” i „ofiarę recydywistę” nazwał H. Ellenberger
predyspozycjami generalnymi (ogólnymi), a przytoczoną resztę, predyspozycjami
specjalnymi.
L.Lernell posługiwał się pojęciem „predestynacji wiktymologicznej”.
- osoba predestynowana czynnie to jednostka, która coś czyni, aby stać się ofiarą – np.
angażowanie się w bójce, lekkomyslność, niedbalstwo,
- osoba predestynowana biernie to jednostka przez niejako sam fakt swojego istnienia.
Ofiarą oszustwa staje się często cżłowiek w wyniku własnej łatwowierności,
naiwności, głupoty; ofiarą pobicia staje się człowiek fizycznie i psychicznie słabszy
od sprawcy.
Wyróżnianiu odmian predestynacji towarzyszy podział czynników warunkujących tę
podatność. L.Lernell wyróżnił
- czynniki indywidualne np. wiek, płeć, cechy psychiczne, cechy osobowości,
- czynniki społeczne.
Zwraca się także uwagę na to, iż brak zgodności między ludzkimi oczekiwaniami (np. co do
prawdopodobieństwa wystąpienia określonych konsekwencji), a zewnętrznymi warunkami
umożliwiającymi kontrolę własnego zachowania może prowadzić do powstania tzw. iluzji
kontroli. Zjawisko to wiąże sę z nieuzasadnionym przecenianiem prawdopodobieństwa
powodzenia w porównaniu z rzeczywiście istniejącym prawdopodobieństwem
prawdopodobieństwem obiektywnym.
Praktyka śledcza wskazuje, że pewne grupy osób są szczególnie predestynowane do roli ofiar
przestępstw. Predestynacja ta może być: zawiniona lub niezawiniona, indywidualna lub
spowodowana przynależnością do pewnej grupy społecznej, zawodowej
Osoba ofiary przestępstwa stanowi często element ustalenia samego zdarzenia, jego
przebiegu, a także wykrywalności sprawców przestępstw. Jest to uzasadnione ze względu na
istotną rolę czynnika ludzkiego w etiologii tych czynów. W przypadku np. zabójstw dokładne
ustalenie danych o osobie ofiary, należy do ważnych zadań czynności śledczych. Analizując
osobę ofiary należy uwzględnić tryb życia, środowisko rodzinne i towarzyskie, nawyki,
nałogi itp.
Jednym z elementów osobowości potencjalnych ofiar odgrywają postawy
antywiktymizacyjne w odniesieniu do możliwych zagrożeń. Sytuacja zagrożenia jest
niewątpliwie trudna i może wiązać się z występowaniem określonego zagrożenia: życia,
zdrowia i mienia.
Generalnie możemy wyróżnić dwie postawy antywiktymizacyjne: zadaniowa i obronna.
1) postawa zadaniowa – w sytuacji postawy zadaniowej zagrożenie jest traktowane jako
pewien problem do rozwiązania, obiektywna trudność wymagająca od jednostki
wzmożenia wysiłku, zmiany taktyki postępowania, wykorzystania w pełni swoich
możliwości intelektualnych, fizycznych, społecznych. W przypadku postawy
zadaniowej nawet jeżeli u jednostki pojawia się negatywna reakcja emocjonalna, to
wywiera ona wspomagający wpływ na zachowanie, ułatwiając realizację celu i nie
dopuszczając do dezorganizacji zachowania. Dokonuje się rozróżnienia dwóch
rodzajów leków: facylitującego (pobudzającego) oraz obezwładniającego. Lęk
pobudzający wywiera pozytywny wpływ na działanie i jest charakterystyczny dla
postawy zadaniowej.
2) Postawa obronna – mamy do czynienia z powstaniem bardzo silnych emocji
negatywnych, nierzadko w postaci lęku obezwładniającego. Jednostka nie potrafi
sobie poradzić racjonalnym rozwiązaniem sytuacji zagrożenia, a zasadniczym celem
jej działań jest zredukowanie przykrego napięcia wywołanego daną sytuacją tzn.
obrona przed stresem.Postawa obronna może się wiązać z występowaniem różnych
mechanizmów obronnych, czyli podejmowanych nieświadomie specyficznych
zachowań, ukierunkowanych na redukcję przeżywanego napięcia, takich jak:
wypieranie, zaprzeczanie, racjonalizacja, regresja, fiksacja i in.
- wypieranie – jest to automatyczny, pozbawiony wysiłku proces usuwania do
nieświadomości wszelkich myśli, spostrzeżeń, impulsów i odczuć, które wywołują
stan zagrożenia.
- racjonalizacja – polega na nieświadomym przekształcaniu własnych odczyć i
myśli, które budzą zagrożenie i są trudne do zaakceptowania, w takie odczucia i
myśli, które jednostka może świadomie zaaprobować i tolerować. Może ona
przybierać różne formy i przejawiać się w sytuacji zewnętrznej lub innych
ludziach.
- regresja – wyraża się ona w pojawianiu się w sytuacji zagrożenia bardziej
prymitywnych form zachowania się, charakterystycznych dla wcześniejszych
okresów rozwojowych, np. dorosły mężczyzna pod wpływem zagrożenia traci
panowanie nad sobą, zaczyna reagować w sposób impulsywny, nie licząc się z
możliwymi następstwami swoich działań i ich oceną przez otoczenie (takie jak
agresja, impulsywna ucieczka, błaganie o pomoc, wybuchy strachu),
- fiksacja – polega na stereotypizacji, usztywnieniu zachowań. Człowiek wykonuje
te samy czynności, przejawia te same zachowania, mimo że nie prowadzą one do
żadnych pozytywnych skutków, lecz przeciwnie wiążą się z ze szkodami i
stwarzaniem sytuacji zagrożenia.
E.A. Fattah wprowadził klasyfikację ofiar, opartą na związkach ze sprawcą przestępstwa.
Wyróżnił on mianowicie 5 klas ofiar:
1) non participating – ofiary, które cechuje brak udziału w genezie przestępstwa oraz
kóre manifestują negatywną postawę wobec przestępstwa i aktywnie przeciwstawiają
się napastnikowu.
2) latent or predisposed – ofiarą latentną E.A. Fattah nazywa jednostkę, która ma w sobie
jakieś cechy szczególne, predyspozycje które decydują o tym, że to właśnie ona, a nie
kto inny, staje się obiektem przestępnego zamachu. E.A. Fattah wyróżnia 3 źródła
takiej podatności:
● biofizjologia kandydata – wiek, płeć, kondycja psychiczna, jasność umysłu,
etc.
● warunki społeczne – zawód wyuczony i wykonywany, status społeczny,
warunki bytu i życia,
● moralne i psychiczne
3) provocating – jednostki, które same namawiają do przestępstwa, swoim zachowaniem
prowokują jego popełnienie, godzą się na jego popełnienie,
4) participating – ofiary, które nie przeciwstawiają się napaści, które nie podejmują
ibrony, które nie uczestniczą w walce z przestępcą.
5) False – ofary fałszywe. Chodzi tu o jednostki:
● którym wydaje się, że padły ofiarą przestępstwa,
● które fałszywie oświadczają, że padly ofiarą przestępstwa,
● które stały się ofiarami w wyniku własnego niedbalstwa czy lekkomyślności,
● które sprawiają jedynie wrażenie, że padły ofiarą przestępstwa.