ROZDZIAŁ 19 RYNEK PRACY A ROZWÓJ MAŁYCH I ŚREDNICH

Dagmara K. Zuzek
ROZDZIAŁ 19
RYNEK PRACY A ROZWÓJ MAŁYCH I ŚREDNICH
PRZEDSIĘBIORSTW W POLSCE (Z UWZGLĘDNIENIEM
PRZYKŁADU WOJ. MAŁOPOLSKIEGO)
Wstęp
Funkcjonowanie każdej gospodarki rynkowej oparte jest przede wszystkim ma małych
i średnich przedsiębiorstwach. Sektor ten postrzegany jest jako strategiczny ze względu na
tworzenie nowych miejsc pracy, co przy obecnym poziomie bezrobocia nie pozostaje bez
znaczenia oraz w procesie wzrostu gospodarczego. Małe i średnie firmy charakteryzują się
licznymi zaletami, mającymi istotny wpływ na rozwój aglomeracji miejskich.
Do najważniejszych cech MSP zaliczyć można ścisły związek między rentownością
firmy a dochodem właściciela, jedność własności i kontroli, możliwość szybkiego podejmowania decyzji oraz dużą elastyczność w dostosowywaniu się do potrzeb rynku. Do niedawna
podmioty należące do tego sektora skupiały swoją uwagę na rynkach lokalnych i regionalnych, na nich dostrzegając potencjalnych konkurentów. Obecnie przedsiębiorstwa te powinny
brać pod uwagę różnorodne skutki procesu globalizacji, wpływając na warunki ich działania,
ale dające także im możliwości konkurowania na rynku globalnym.
Celem artykułu jest przedstawienie roli małych i średnich przedsiębiorstw w kształtowaniu rynku pracy oraz ich znaczenia dla rozwoju regionu na przykładzie województwa
małopolskiego.
Ogólna charakterystyka stanu sektora MSP
Udział małych i średnich przedsiębiorstw (MSP) w tworzeniu produktu krajowego
brutto wyniósł w 2004 roku 47,9%, z tego małych przedsiębiorstw – 38,3%, a średnich –
9,6%. Analogiczny wskaźnik udziału MSP obliczony dla 2003 r. miał wartość 48,3% (małe
firmy udział 39,7% i średnie 8,6%). Jego obniżenie nastąpiło głównie dzięki spadkowi
udziału w tworzeniu PKB firm małych, przy czym udział przedsiębiorstw mikro (zatrudniających do 9 pracowników) w tworzeniu produktu krajowego brutto spadł w latach 2003-2004 z
32,1% do 31,4%.
Zdecydowana większość przedsiębiorstw sektora MSP to firmy prywatne, i to właśnie
one przede wszystkim mają udział w tworzeniu PKB. Na 38,3% PKB tworzonego przez firmy
małe, aż 38 punktów procentowych generowanych jest przez sektor prywatny, natomiast
wśród przedsiębiorstw średniej wielkości 8,1 punktu procentowego (spośród 9,6% udziału
tych firm w tworzeniu PKB) przypada na firmy prywatne [Raport o stanie sektora….., 2006].
W 2004 roku zarejestrowanych w systemie REGON było 3.670.915 przedsiębiorstw.
W tej liczbie największą grupę stanowiły przedsiębiorstwa małe (99,03%), wśród nich firmy
mikro to 94,96%. Przedsiębiorstw średniej wielkości w 2004 roku zarejestrowanych było
30.029, co stanowiło 0,82% przedsiębiorstw w Polsce.
206
Dagmara K. Zuzek
Wykres 1. Struktura udziału sektora MSP w tworzeniu produktu krajowego brutto
22,20%
38,30%
9,60%
duże
średnie
małe
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS
W 2004 roku powstało 228.538 nowych podmiotów - głównie małych: 99,77%, (w
tym samym roku z rejestru REGON wykreślono 209.845 firm, zwłaszcza małych - 99,46%).
W roku 2004 liczba pracujących ogółem wyniosła 10.238.305, ponad 68% pracowało w
przedsiębiorstwach sektora MSP (w przedsiębiorstwach małych pracowało 4.699.619 osób, w
średniej wielkości 2.267.901, a w mikro - 2.773.782 osób) (tabela 1.).
W przypadku usług dla biznesu najwięcej nowych podmiotów powstało w lubuskim,
mazowieckim i dolnośląskim, zaś MSP z przetwórstwa przemysłowego były rejestrowane
głównie w zachodniopomorskim, pomorskim i łódzkim. Istotna przewaga procesów tworzenia nad upadłościami dotyczyła też MSP sekcji ochrona zdrowia i pomoc społeczna oraz
działalność usługowa komunalna, społeczna i indywidualna. Najwięcej nowych podmiotów
zajmujących się ochroną zdrowa w porównaniu z liczbą ludności powstało w mazowieckim,
podlaskim i wielkopolskim, zaś usług komunalnych i pozostałych w mazowieckim, zachodniopomorskim i lubuskim. W skali kraju przewaga upadłości nad nowopowstałymi firmami
dotyczyła handlu, transportu oraz gospodarstw zatrudniających pracowników.
Tabela 1. Pracujący w gospodarce narodowej i MSP *
do 49
wyszczególnienie
ogółem
Administracja. publiczna i obrona narodowa;
Budownictwo
Działalność usługowa komunalna, społeczna i
indywidualna, pozostała
Edukacja
Górnictwo
Handel hurtowy i detaliczny
Hotele I restauracje
Obsługa nieruchomości, usługi związane z
prowadzeniem działalności gospodarczej
Ochrona zdrowia i pomoc społeczna
Pośrednictwo finansowe
Przetwórstwo przemysłowe
Transport, gospodarka magazynowa i łączność
Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, wodę
ogółem
10.238.305
razem
4.699.619
50 – 249
z tego
do 9
10 – 49
2.773.782
1.925.837
2.267.901
544.638
588.806
350.657
101.551
380.330
219.434
5.308
244.161
132.466
96.243
136.169
86.968
235.797
129.963
88.486
999.496
189.803
1.983.134
216.337
940.410
441.267
5.766
1.456.954
168.251
517.001
53.340
2.491
1.083.244
115.033
360.320
387.927
3.275
373.710
53.218
156.681
337.138
10.017
260.535
18.017
180.485
704.517
274.668
2.515.395
704.774
225.671
212.299
62.119
868.611
245.609
20.427
105.725
44.739
433.302
190.787
2.866
106.574
17.380
435.309
54.822
17.561
133.967
28.834
714.834
80.126
49.702
* wg sekcji PKD (bez rolnictwa, łowiectwa i leśnictwa oraz rybołówstwa i rybactwa)
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS
207
Rynek pracy a rozwój małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce ...
Najwięcej firm handlowych i transportowych na mieszkańca zlikwidowano w kujawsko-pomorskim, podlaskim pomorskim, zaś gospodarstw zatrudniających pracowników ubyło
głównie w kujawsko-pomorskim, lubelskim mazowieckim. W pozostałych sekcjach liczba
MSP nowopowstałych była mniej więcej równa liczbie podmiotów zlikwidowanych.
Znaczenie małych i średnich przedsiębiorstw na rynku pracy
Małe i średnie przedsiębiorstwa zatrudniają ponad 70% pracujących w 11 województwach. Najważniejszym pracodawcą są w lubuskim, zachodniopomorskim i warmińskomazurskim, gdzie zaledwie 21% zatrudnienia generują duże podmioty. Najmniej osób pracuje
w sektorze MSP na Mazowszu – niecałe 55%. Mniej niż 70% pracujących zatrudnionych jest
w sektorze MSP na Śląsku, w dolnośląskim i podkarpackim. Głównym pracodawcą w każdym regionie są mikro i średnie firmy.
Porównanie udziału tych przedsiębiorstw w przychodach przedsiębiorstw do udziału
w liczbie pracujących umożliwia ocenę efektywności MSP w regionach. Relacja ta będzie
wyższa w województwach o większej przeciętnej wielkości MSP, a także o większym udziale
tych firm, szczególnie wysoko technologicznych, które zazwyczaj cechują się wyższą stopą
zwrotu. Pod tym względem wyraźnie wyróżnia się mazowiecki sektor MSP, gdzie jego udział
w przychodach jest około 40% większy niż w liczbie pracujących w regionie. W tym przypadku wynika to prawdopodobnie z obecności licznych spółek zarządzających korporacjami
w stolicy, które są małymi firmami, ale o wielkich przychodach. Wydajne są też dolnośląskie
i podkarpackie przedsiębiorstwa, a także łódzkie, warmińsko-mazurskie i lubelskie. Na Pomorzu udział MSP w przychodach to około 80% udziału w liczbie pracujących i jest to najniższa wartość spośród regionów (wykres 2).
Wykres 2. Udział MSP w przychodach w porównaniu do udziału w liczbie pracujących w
regionach (w %)
Polska
pomorskie
opolskie
podlaskie
kujawsko - pomorskie
lubuskie
małopolskie
wielkopolskie
zachodniopomorskie
śląskie
świętokrzyskie
lubelskie
warmińso - mazurskie
łódzkie
podkarpackie
dolnośląskie
mazowieckie
0
0,2
0,4
0,6
0,8
1
1,2
1,4
1,6
Źródło: Obliczenia na podstawie danych GUS
We wszystkich regionach przychody są zbieżne z wielkością firmy. W grupie podmiotów mikro przychody na podmiot wahają się od 1,976 mln zł w lubuskim do blisko 4,600
208
Dagmara K. Zuzek
mln zł w małopolskim. Firmy małe osiągnęły w 2004 roku najwyższe przychody – blisko 15
mln zł w mazowieckim, a najniższe w zachodniopomorskim – zaledwie około 3,6 mln zł.
Przeciętne średnie przedsiębiorstwo zarobiło najwięcej na Mazowszu – ponad 60 mln zł, a
najmniej w zachodniopomorskim – 19,8 mln zł.
W ujęciu branżowym najwyższe przeciętne przychody w Polsce miały w 2004 roku:
• w górnictwie firmy średnie z opolskiego (30,6 mln zł) i małe z zachodniopomorskiego (6
mln zł)
• w działalności produkcyjnej średnie i małe z mazowieckiego (36,2 mln zł i 9,8mln zł)
• w wytwarzaniu i zaopatrywaniu w energię elektryczną, gaz, wodę średnie i małe z opolskiego (27 mln zł i 7,2 mln zł)
• w budownictwie średnie i małe zachodniopomorskie (46,7 mln zł i 14,2 mln zł)
• w handlu – średnie i małe z mazowieckiego ( 141,6 mln zł i 2,5 mln zł)
• w hotelarstwie i gastronomii – średnie z opolskiego i małe z lubuskiego (30 mln zł i 38,4
mln zł)
• w transporcie i łączności średnie mazowieckie i małe zachodniopomorskie ( 62 mln zł i 262
mln zł)
• w pośrednictwie finansowym średnie dolnośląskie i małe małopolskie (29 mln i 87 mln zł)
• w obsłudze nieruchomości i usługach dla biznesu MSP mazowieckie (39 mln zł i 13,7 mln
zł)
Jak widać w niektórych branżach najwyższe przychody w ujęciu regionalnym miały
nie firmy średnie a małe. Wydajność pracy, czyli przychody na pracującego były wyższe w
małych niż średnich firmach we wszystkich regionach. Średnia wielkość podmiotu z sektora
MSP w regionach najwyższa jest na Podkarpaciu – 2,3 etatu, najmniejsza natomiast w zachodniopomorskim – 1,6 etatu. Dość rozdrobniony poza zachodniopomorskim jest też sektor
MSP dolnośląski, pomorski i mazowiecki (wykres 3).
Wykres 3. Średnia wielkość MSP w regionach
zachodniopomorskie
dolnośląskie
pomorskie
mazowieckie
łódzkie
lubuskie
m ałopolskie
opolskie
świętokrzy skie
kuj awsko - pomorskie
podlaskie
śląskie
lubelskie
wielkopolskie
warm ińso - m azurskie
podkarpackie
0
0,5
1
1,5
pracujący na podmiot
Źródło: Obliczenia na podstawie danych GUS
2
2,5
209
Rynek pracy a rozwój małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce ...
Najwyższa wydajność zarówno w małych jak i średnich firmach w 2004 roku dotyczyła Mazowsza. W małych podmiotach wydajność pracy ukształtowała się na poziomie 620
tys. na pracującego, a w średnich 550 tys. Wysoka wydajność małych firm dotyczyła też
Podlasia, Małopolski i Śląska – od 460 tys. do około 440 tys. Najniższe przychody w sektorze
małych przedsiębiorstw wypracowali pracownicy firm w świętokrzyskim, podkarpackim,
lubelskim, kujawsko-pomorskim i warmińsko-mazurskim – od 308 do 303 tys. na pracownika. W średnich podmiotach poza Mazowszem wysoka wydajność pracy cechowała firmy
wielkopolskie i świętokrzyskie – odpowiednio 311 tys. i 306 tys. zł. Najmniej przychodów
wypracowali pracownicy średnich przedsiębiorstw w lubuskim – 205 tys. oraz zachodniopomorskim, podkarpackim, lubelskim i opolskim – około 220 tys. zł.(wykres 4).
Wykres 4. Wydajność pracy w małych i średnich firmach w regionach (w tys. zł)
Polska
warmińso - mazurskie
kujawsko - pomorskie
lubelskie
podkarpackie
świętokrzyskie
łódzkie
opolskie
dolnośląskie
lubuskie
pomorskie
wielkopolskie
zachodniopomorskie
śląskie
małopolskie
podlaskie
mazowieckie
0
100
200
300
50 - 249
400
500
600
700
do 49
Źródło: Obliczenia na podstawie danych GUS
Małe firmy są bardziej efektywne kosztowo niż duże, a stąd zazwyczaj usługi świadczone przez mniejsze podmioty będą miały niższą cenę (tabela 2.). Najniższą relację kosztów
do przychodów miały w 2004 roku firmy mikro i małe – odpowiednio 87,5% i 88,1%. Średnie firmy miały koszty na poziomie 91,2% przychodów ze sprzedaży. Przedsiębiorstwa mikro
wyższy poziom kosztów od małych cechował jedynie na Podkarpaciu, Lubelszczyźnie, Pomorzu, Małopolsce i Opolszczyźnie. Ponadto wyłącznie w świętokrzyskim efektywność
kosztowa średnich firm była nieznacznie wyższa niż mikro. Najwyższy poziom kosztów spośród wszystkich klas firm i regionów w 2004 zanotował sektor średnich firm Podkarpacia i
Wielkopolski – 94% oraz mikro podmioty z Podkarpacia i średnie z Opolszczyzny około
93,5% [Raport o stanie sektora……., 2006].
210
Dagmara K. Zuzek
Tabela 2. Efektywność kosztowa MSP
Efektywność kosztowa – udział kosztów w przychodach
Wyszczególnienie
0-9
10 - 49
>=50
ogółem
Podkarpackie
93,6
88,9
94,0
89,6
Łódzkie
88,8
89,3
89,3
89,2
Wielkopolskie
84,2
89,1
94,0
89,2
Świętokrzyskie
85,5
89,7
85,4
89,1
Lubelskie
91,2
88,5
92,7
89,0
Mazowieckie
88,5
88,5
90,2
88,6
Kujawsko – pomorskie
83,7
88,7
90,9
88,3
Pomorskie
89,8
88,0
90,4
88,3
Śląskie
87,2
87,7
92,6
87,9
Podlaskie
83,4
88,6
83,6
87,9
Małopolskie
89,1
87,3
91,3
87,6
Opolskie
89,0
86,9
93,4
87,3
Warmińsko – mazurskie
85,6
87,1
87,3
87,0
Dolnośląskie
86,6
86,8
90,2
86,9
zachodniopomorskie
85,3
86,7
89,2
86,6
Lubuskie
85,5
86,4
91,9
86,6
Ogółem
87,5
88,1
91,2
88,2
Źródło: Obliczenia na podstawie danych GUS
Przedsiębiorstwa w woj. Małopolskim zatrudniające 0 – 9 osób są charakterystyczne
głównie dla sektora prywatnego. Najliczniej w tej grupie są reprezentowane firmy o działalności handlowej i naprawy pojazdów mechanicznych (35,80 %). Druga pod względem wielkości zatrudnienia sekcją jest działalność produkcyjna (14,63 %), a następnie budowlana
(12,11 %). W sektorze publicznym w tej grupie przedsiębiorstw najwięcej zatrudnionych jest
w sekcji edukacyjnej (40,18%).
W małych przedsiębiorstwach, zatrudniających 10 – 49 osób, można zauważyć stały
trend wzrostowy, co może świadczyć o rozwoju tej grupy podmiotów. Zatrudnieni w sektorze
publicznym stanowią podobna grupę, jak w przypadku przedsiębiorstw małych. Liczba zatrudnionych w tych podmiotach w sektorze publicznym w ostatnich latach wykazywała tendencje wzrostową. Także w tej grupie przedsiębiorstw w sektorze publicznym najbardziej
liczną grupę ze względu na liczbę zatrudnionych w danej sekcji stanowi edukacja. Największą
dynamiką wzrostu liczby zatrudnionych charakteryzowała się sekcja obsługi nieruchomości i
wynajmu (423,24 %).
Wzrosło również zatrudnienie w sektorze prywatnym. Na te sytuację miał niewątpliwie wpływ wzrost zatrudnienia w administracji publicznej (170,37 %), edukacji (141,06 %),
pozostałej działalności usługowej komunalnej (125,88 %) oraz handlu detalicznym i hurtowym (125,22 %) [Ocena sytuacji……., 2004].
Zatrudnienie ogółem w przedsiębiorstwach średnich liczących 50 – 249 osób, z wyjątkiem 2002 roku relatywnie wzrastało za sprawa sektora prywatnego, w którym najliczniejszą
grupę zatrudnionych odnotowuje się w działalności produkcyjnej. Także i w tej grupie przed-
Rynek pracy a rozwój małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce ...
211
siębiorstw na drugim miejscu pod względem wielkości zatrudnienia plasuje się handel i usługi
naprawy pojazdów. W sektorze publicznym również i tu najliczniej reprezentowana jest sekcja edukacji, a następnie administracji publicznej.
Sektor publiczny ma niewielki udział w liczbie przedsiębiorstw woj. Małopolskiego,
lecz charakteryzuje się stałym wzrostem o dynamice w 2002 roku 112,37%, co w sposób znaczący przewyższa dynamikę wzrostu liczby przedsiębiorstw ogółem. Znaczący udział w sektorze publicznym ma sekcja edukacji, na co niewątpliwie wpływa rozwój szkolnictwa na terenie Krakowa. Sektor prywatny ma znaczący udział w liczbie przedsiębiorstw ogółem i charakteryzował się w 2002 roku dynamiką wzrostu 102,56 %. Mimo nieznaczącej dynamiki
wzrostu liczba przedsiębiorstw tego sektora jest znacząca, a największy udział w tym sektorze
ma handel detaliczny i hurtowy.
Wnioski
Małe przedsiębiorstwa są bardziej kreatywne w tworzeniu miejsc pracy. Mimo pogorszenia koniunktury gospodarczej po 1998 roku, małe firmy sektora publicznego z roku na rok
zwiększają zatrudnienie, w 2003 r. dołączyły do nich małe przedsiębiorstwa prywatne.
Wzrost liczby pracujących w małych prywatnych firmach jest bardzo istotny, gdyż
przedsiębiorstwa te stanowią około 96% funkcjonujących podmiotów gospodarczych i zatrudniają około 40% ogółu pracujących. Małe prywatne firmy są też głównym miejscem zatrudnienia pracowników sezonowych oraz pracujących nielegalnie w szarej strefie. Jeżeli
chodzi o pracowników sezonowych to tempo ich zatrudnienia osłabło w porównaniu z rokiem
2001, natomiast wzrosło tempo zatrudnienia pracowników szarej strefy gospodarki. Z małymi
i średnimi przedsiębiorstwami należy wiązać nadzieje na wzrost zatrudnienia w Polsce. Wydaje się, że to one szybciej i łatwiej wychodzą z kryzysu niż przedsiębiorstwa duże.
BIBLIOGRAFIA:
1. Ocena sytuacji na rynku pracy województwa małopolskiego w 2002r., (2003), Zarząd
Województwa Małopolskiego, Kraków
2. Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2004 – 2005,
(2006), Warszawa
3. Roczniki statystyczne GUS, Warszawa