Chapter XII, Conclusion. The Rationalization of Prehistoric Societies

Chapter XII, Conclusion. The Rationalization of Prehistoric Societies

265
Rozdział XII
Zakończenie. Racjonalizacja społeczeństw
pradziejowych Europy Środkowej
Chapter XII
Conclusion. The Rationalization
of Prehistoric Societies in Central Europe
Generalnym punktem wyjścia proponowanym
w niniejszej pracy jest teoria ewolucji w formie zaadoptowanej do problematyki społeczno-historycznej. Podobnie jak teoretyczny pierwowzór, zakłada
ona kumulację pewnych istotnych elementów kultury
ludzkiej, powodujących z czasem przyrost jej złożoności. Podstawowym założeniem takiego podejścia jest
istnienie pewnej ciągłości w zakresie mechanizmów
komunikacji na przestrzeni długiego okresu czasu.
Tylko w ten sposób kumulacja pewnych rozwiązań
kulturowych może być przekazywana z pokolenia na
pokolenie w kolejnych okresach historycznych.
Pierwsze społeczności rolnicze na obszarze Europy
Środkowej działały już w ramach złożonych systemów
komunikacji i wymiany. Chociaż wielu badaczy sądzi,
że były to społeczności w dużej mierze samowystarczalne, to znanych dziś jest sporo przykładów na istnienie interregionalnej wymiany pomiędzy poszczególnymi regionami i grupami. Większość dowodów
na istnienie takich systemów wymiany dostarczyły
studia nad rozprzestrzenieniem takich materiałów jak
kamień i krzemień do produkcji narzędzi, ceramika,
bursztyn czy muszle spondyllus. Być może istniały
systemy wymiany produktów żywnościowych, lecz
praktycznie nie zostawiły one śladów w materiale archeologicznym. Trudno powiedzieć, jakie koncepcje
wartości istniały w społecznościach kultur wstęgowych w Europie Środkowej w odniesieniu do wymienianych dóbr. Brak jest studiów na ten temat. Jedną
z nielicznych propozycji w tym zakresie sformułował
Zimmermann (1995), który dostrzegł inicjalne elementy systemów wymiany surowców krzemiennych
In this work I proposed to apply the theory of evolution to socio-historical issues, assuming that certain crucial elements of human culture accumulate,
thereby causing this culture to increase in complexity
over time. The basic assumption in this approach is
that of a continuity of communication mechanisms
over long periods of time. Such continuity is essential
if we are to have a passage of the cumulated cultural
solutions from generation to generation over the
course of successive historical periods.
The first agricultural communities in Central Europe were already operating in conditions of complex
communication and exchange systems. Although
many researchers believe that these were largely selfsufficient communities, we have quite a number of
examples of interregional exchange between individual regions and human groups. Evidence of such
exchange systems was provided mostly by studies of
the spread of things like stone and flint used to make
tools, of ceramics, amber or Spondylus shells. There
may have also existed food products exchange systems but these left practically no traces in the archaeological material. It is hard to say anything about the
concepts of value relating to the mentioned goods
in Band Pottery cultures in Central Europe. This issue has not been studied sufficiently. One of the few
propositions comes from Zimmermann (1995) who
discerned elements of emerging flint raw material exchange systems and their increasing complexity. This
author suggests to interpret exchange in the Band
Pottery culture as a form of reciprocal relationships
involving gift exchanges. I suspect that this exchange
266
przy postępującym stopniu złożoności. Zaproponował on w związku z tym, by postrzegać wymianę w tej
kulturze jako formę stosunków recyprokalnych na zasadzie daru. Odbywała się ona, jak sądzę, w oparciu
o konteksty narratywne. Surowiec krzemienny był też
zapewne jednym z tych dóbr, które były przedmiotem
pożądania ze względu na nierównomierny dostęp do
dobrych jakościowo złóż wśród poszczególnych grup
ludności „wstęgowej”.
U wczesnych grup ludzkich z ceramiką wstęgową nie widać jeszcze wyraźnego zróżnicowania
społecznego. W społecznościach tych główną rolę
polityczno-gospodarczą odgrywali starsi mężczyźni a mechanizmy integracji w tych społecznościach
były głęboko przeniknięte zachowaniami rytualnymi
i ceremoniami (Milisauskas 2002, 166). Przykładem
stosunków wymiany korzystających z tego typu zachowań jest wymiana muszli spondyllus, która łączona jest przez badaczy z systemami ceremonialnej
wymiany typu kula (Müller, Herrera & Knossalla
1996; Milisauskas 2002).
Dostępne źródła odnośnie innych elementów
kultury wczesnych społeczności rolniczych w Europie Środkowej wskazują również na to, że możemy
odczytywać je jako strategie przejściowe, stanowiące
pewien pomost pomiędzy narratywnymi obrazami
świata paleolitycznego i mezolitycznego a bardziej
zracjonalizowanymi strategiami poznawczymi eneolitu (Gronenborn 1998; 2003b). Autorzy autorzy
jednego z ostatnich studiów na ten temat donoszą:
„It appears that LBK farmers were highly migratory and interacted with surrounding communities”1
(Douglas Price et all 2001, 593; Douglas Price &
Bentley 2005). Sposób rozprzestrzeniania się kultury z ceramiką wstęgową sprzyjał kultywacji pewnych
elementów tradycji narratywnych, która posiada
większą moc wiążącą i integrującą jednostki i grupy
(Habermas 1999; 2002). Mechanizmy integracji narratywnej pozwalają lepiej komunikować tożsamość
i jedność grupy, jak również sprawniej integrować
w swe struktury inne grupy społeczne, posługujące
się tym samym modelem komunikacji, na przykład
społeczności mezolityczne.
Jednakże dość szybko w kulturach wczesnoneolitycnych pojawiają się możliwości sprzyjające ewolucji w kierunku większego zróżnicowania i dezinte-
1
Wydaje się, że rolnicy kultury ceramiki wstęgowej byli wysoce mobilni oraz intensywnie kultywowali komunikację z sąsiednimi społecznościami (tłum. A. Dzbyński).
was based on narrative contexts. Flint was probably
one of the goods that were desirable because not all
of the Band Pottery groups had the same kind of access to high-quality deposits of the raw material.
The early Band Pottery groups still show no clear
signs of social differentiation. The principal political
and economic roles in these communities were performed by elderly men and the integration mechanisms operating within them were steeped in ritual
behaviors and ceremonies (Milisauskas 2002, 166).
One example of exchange involving such behaviors is
the exchange of Spondylus shells which is interpreted
along the lines of the kula type ceremonial exchanges
(Müller, Herrera, Knossalla 1996; Milisauskas 2002).
The available evidence of other elements of the
culture of early agricultural communities in Central
Europe likewise indicates that they may be seen as
tentative strategies, a kind of transition from the narrative views of the Palaeolithic and Mesolithic world
to the more rationalized cognitive strategies of the
Eneolithic (Gronenborn 1998; 2003b). According
to a recent study, “it appears that [Linear Band Pottery] farmers were highly migratory and interacted
with surrounding communities” (Douglas Price et al.
2001, 593; Douglas Price, Bentley 2005). The manner in which the Linear Band Pottery culture spread
favored the cultivation of certain elements of the narrative traditions which are factors powerfully bonding and integrating individuals and groups (Habermas 1999; 2002). Narrative integration mechanisms
are better vehicles for communicating the identity
and unity of a group and are more effective in integrating into the group other social groups employing
the same communicative model (e.g. the Mesolithic
communities).
However, quite soon the Early Neolithic cultures
find themselves in evolution conditions favoring
greater systemic differentiation and disintegration.
Some of the settlements right beside or near deposits of attractive raw materials, such as good-quality
flint or obsidian, begin to acquire a more specialized
character. This phenomenon is best discernible in the
case of flint raw materials which are distinctly present in archaeological materials. The Olszanica settlement near Cracow was sited next to Jurassic flint
deposits and its residents probably supplied this raw
267
gracji systemowej. Lokalizacja niektórych osad tuż
obok bądź niedaleko od złóż pożądanych surowców,
takich jak dobrej jakości krzemienie, czy obsydian,
pozwalała im rozwijać się w kierunku większej specjalizacji. Zjawiska te najlepiej zbadane zostały w odniesieniu do surowców krzemiennych, które stanowią wyraźny ślad w materiale archeologicznym.
Osada w Olszanicy pod Krakowem ulokowana jest
w pobliżu złóż surowca jurajskiego a jej mieszkańcy zaopatrywali prawdopodobnie w ten krzemień
społeczności na Słowacji i w Czechach (Lech 1981).
Dlatego też Lech wskazuje na początki specjalizacji
w górnictwie i produkcji krzemienia społeczności
w Olszanicy, podobnie jak to czyni Zimmermann
w odniesieniu do społeczności wstęgowych w dorzeczu dolnego Renu (1995). Działania takie inicjowały
rozwój specjalizacji wytwórczej, która zaowocowała
w późniejszym okresie produkcją wyrobów wymyślnych – makrolitycznych, stanowiących prawdopodobnie jedne z pierwszych odniesień dla rozwoju
zracjonalizowanych mechanizmów komunikacji.
Eneolityczna specjalizacja w zakresie wytwórczości
krzemiennej jest godna uwagi ze względu na to, że pozwala uchwycić niezwykle ważny dla niniejszego wywodu element ewolucji społecznej. W jednym z ostatnich opracowań dotyczących gospodarki krzemieniem
w Europie Środkowo-Wschodniej Budziszewski dokonuje kilku interesujących wniosków (Budziszewski
2006). Porównując przemysły chalkolityczne kompleksu Karanovo VI-Gumelnitsa-Kodžadermen (KGK)
z Europy południowo-wschodniej z o setki lat późniejszymi eneolitycznymi technikami produkcji i dystrybucji w grupie wschodniej KPL podkreśla on strukturalne podobieństwo organizacji produkcji, dystrybucji
i społecznej wartości obu przemysłów. Ponieważ trudno jest zakładać bezpośrednie kontakty pomiędzy tak
zróżnicowanymi chronologicznie i regionalnie zjawiskami należy, jego zdaniem, postrzegać je jako rezultat
analogicznych społeczno-ekonomicznych warunków,
które umożliwiły rozwój szeregu nowych rozwiązań
kulturowych. W obydwu przypadkach mamy bowiem
do czynienia z wytwarzaniem wyrobów w oddzielnych
centrach produkcyjnych, w których typ oraz parametry artefaktów wynikały bardziej z potrzeb komunikacyjnych niż użytkowych. W szczególności dotyczy to
produkcji wiórów mokrolitycznych, których nie należy
traktować wyłącznie jako części zamiennych (Budziszewski 2006, 326). Centra produkcji były tylko jednym
z elementów złożonego zjawiska specjalizacji, które powodowało wyodrębnienie się dwóch płaszczyzn rozpoznania, opartych o odrębne zasady działania. Z jednej
material to communities in Slovakia and Bohemia
Lech (1981) sees Olszanica as marking the beginning
of specialization in flint mining and production, and
Zimmermann (1995) proposed the same interpretation for the Band Pottery communities in the lower
Rhine river basin. Situations of this kind eventually
led to production specialization which later still resulted in the fancy (macrolithic) artifacts which were
probably among the first impulses for the development of rationalized communication mechanisms.
The Eneolithic specialization in flint production
is noteworthy in that it illustrates social evolution
which is a crucial element in of the discussed subject matter. Budziszewski (2006) recently arrived at
several interesting conclusions with regard to flint
economy in Central and Eastern Europe. Comparing
the Chalcolithic industries of the Karanovo VI-Gumelnitsa-Kodžadermen (KGK) complex in southeastern Europe with production and distribution
techniques employed centuries later in the Eneolithic
by the eastern Funnel Beaker people, Budziszewski
found similar structures of production and distribution organization and similar social value in both
industries. We should rule out the possibility of direct contacts between phenomena so far removed in
time and space, and so Budziszewski believes they
must be seen as due to analogous socio-economic
conditions enabling the separate development of a
number of novel cultural solutions. In both vases we
have artifacts manufactured in distinct production
centers, with the types and parameters of these artifacts resulting to a greater extent from communicative rather than utilitarian needs. This is especially
true of macrolithic blades which must not be treated
exclusively as spare parts (Budziszewski 2006, 326).
The production centers were just one element of the
complex phenomenon of specialization which led
to the development of two recognition planes (two
types of flintworking) involving different operating principles: on the one hand we have specialized
production of prestigious flint artifacts in separate
settlements, and on the other domestic production
based on local traditions and locally available raw
materials, focused mainly on ad hoc production and
modification of tools using primitive techniques. The
latter activity was quite distinct from the specialized
production which always involved supra-regional
and quite often also supra-cultural distribution.
This kind of development has significant consequences for the evolution of communicative action
and the rationalization theory. Budziszewski sug-
268
strony produkcja specjalistyczna w osobnych osadach,
generująca prestiżowe wytwory krzemienne a z drugiej
– produkcja domowa, oparta o lokalne tradycje i zasoby surowcowe, zajmująca się głównie doraźną produkcją i przerabianiem narzędzi za pomocą prymitywnych
technik. Produkcja ta była wyraźnie oddzielona od specjalistycznej działalności, mającej każdorazowo zasięg
ponadregionalny, a nierzadko – ponadkulturowy.
Konsekwencje takiego rozwoju są istotne z punktu
widzenia ewolucji działania komunikacyjnego i teorii
racjonalizacji. Budziszewski stwierdza, że wytwórczość krzemienna w eneolicie traci swe znaczenie
jako „uniwersalny indykator społeczny”. Podczas gdy
centra produkcji specjalistycznej mogły funkcjonować w różnych kulturach i społecznościach (i w różnej czasoprzestrzeni) a sfera wytwórczości domowej
podlegała osobnym trendom dyferencjacji, coraz bardziej bazując na lokalnych zasobach surowcowych,
zjawisko przemysłu krzemiennego typowego dla
określonej społeczności zostało zastąpione przez wiele
regionalnych wariantów, często znacznie zróżnicowanych (Budziszewski 2006, 326). Ten nowy jakościowo
rodzaj organizacji produkcji krzemiennej wymyka się
już tradycyjnej koncepcji przemysłu krzemiennego
charakterystycznego dla danej społeczności czy kultury a zatem wymaga również nowego ujęcia metodologicznego. Odpowiedzią na to wyzwanie jest dostrzeżenie w zarysowanej przez Budziszewskiego ewolucji
gospodarki krzemiennej także ewolucji społecznej
w ogóle, polegającej na wyodrębnieniu się nowych
płaszczyzn zracjonalizowanej komunikacji społecznej, w której główne role zaczęły odgrywać racje, normy i miary o ponadregionalnej proweniencji a więc
zmuszające poniekąd uczestników do wyzwalania się
z lokalnych tradycji narratywnych.
Możliwości uruchomienia potencjału konceptu
metrologicznego w działaniach komunikacyjnych
były prawdopodobnie o wiele większe od dotychczasowych (mezolitycznych, neolitycznych) metod komunikacji, między innymi (a może głównie?) dzięki metrycznej standaryzacji wyrobów. Powodowała
ona, że powiększał się rezerwuar tradycyjnych dróg
interakcji poprzez tworzenie obiektywnych racji dla
osiągania porozumienia (ryc. 16). Jak wspomniałem
w rozdziale II wyroby makrolityczne podlegały między innymi ocenie, którą dziś nazwalibyśmy racjonalnym pomiarem, ponieważ już samo gospodarowanie takimi narzędziami zmuszało do tego.
Okres eneolitu w Europie Środkowej naznaczony
jest licznymi świadectwami zmian niemal w każdej
dziedzinie kultury (Milisauskas & Kruk 2002; por.
gests that in the Eneolithic flint production ceases
to be “a universal social indicator”. While specialized production centers could have functioned in
diverse cultures and communities (at different times
and in different places) with the domestic production sphere being subject to separate differentiation
trends and becoming increasingly reliant on locally
available raw materials, the uniform flint industries
typical for the various individual communities were
eventually replaced with numerous regional variants, often differing considerably from one another
(Budziszewski 2006, 326). This new kind of flint production organization, already representing a different quality, no longer fits the traditional concept of
flint industry characteristic for a given community
or culture and thus requires a new methodological
approach. Looking at the flint economy evolution
outlined by Budziszewski we ought to see in it also
the evolution of society in general consisting in the
emergence of new planes of rationalized social communication. The leading roles on these new planes
are now played by reasons, norms and measures of
supra-regional origin which effectively forced the
participants in the process to venture outside the
confines of local narrative traditions.
The potential of the metrological concept was
now probably more easy to exploit in communicative
actions than when the previous (Mesolithic and Neolithic) communication methods were in use, thanks
among other things – or maybe even primarily – to
the metric standardization of artifacts. This standardization expanded the repertoire of traditional
interaction routes through the emergence of objective reasons for achieving understanding (Fig. 16).
As mentioned in Chapter II, the macrolithic artifacts
were being subjected to assessments which we would
now describe as rational measurement because their
exchange alone forced their users to resort to such
evaluations.
The Eneolithic in Central Europe abounds in evidence of changes in nearly every domain of culture
(Milisauskas, Kruk 2002; cf. Chapter XI in this volume). I believe that this period was also a time of
significant changes in the cognitive structures of Eneolithic communities consisting in an intense development of rationalized communication methods. In
social communication the model of narrative reaching understanding was being replaced by metrological-narrative models employing the first metrological concepts, i.e., traditional measures. There is much
to suggest that increased rationalization was always
269
rozdz. XI). W tym czasie miały również miejsce,
moim zdaniem, istotne zmiany struktur kognitywnych wśród społeczeństw eneolitycznych, polegające
na intensywnym rozwoju zracjonalizowanych metod
komunikacji. W komunikacji społecznej model narratywnego dochodzenia do porozumienia był zastępowany przez modele metrologiczno-narratywne,
które polegały na stosowaniu pierwszych pojęć metrologicznych, czyli krótko mówiąc – tradycyjnych
miar. Wiele wskazuje na to, że katalizatorem tych
przemian w kierunku większej racjonalizacji były
każdorazowo pożądane surowce: miedź oraz brąz.
Specyficzne właściwości metalu były stopniowo odkrywane przez społeczności eneolityczne i początkowo tkwiły jeszcze w symbolice epoki kamiennej.
Dopiero z czasem w regionach, gdzie metal stanowił
stały element świata życia oraz dyskursu społecznego, rozwinęły się bardziej racjonalne pojęcia obsługujące lepiej jego specyficzne właściwości, czyli abstrakcyjne miary. W innych regionach, w których to
nie nastąpiło, rozwijały się nadal bardziej tradycyjne
ujęcia waloryzacji świata.
Jednakże w pierwszym etapie metalurgii miedzi
w Europie widać jeszcze wyraźnie, że jakby w odpowiedzi na nowy metal, zainteresowanie dobrymi
surowcami krzemiennymi osiąga apogeum. Imponujące rozmachem i złożone organizacyjnie systemy
wydobycia i produkcji niektórych wyrobów krzemiennych, jak również specyficzne manipulacje ich
walorami metrycznymi, pozwalają przypuszczać,
że stanowiły one na wczesnych etapach dystrybucji
wartość samą w sobie i prawdopodobnie na tej płaszczyźnie już bardzo wcześnie wyodrębniały się pierwsze pojęcia metrologiczne, pozwalające na racjonalizację działań w obszarze komunikacji i wymiany.
Wydaje się zatem, że wczesna metalurgia miedzi
była bardzo istotnym czynnikiem omawianych przemian kognitywno-społecznych, jakkolwiek istnieją
niewątpliwie również inne przyczyny owej ewolucji,
mające głębszy związek z istotą rozwoju społeczno-kulturowego w czasoprzestrzeni Europy i Bliskiego
Wschodu. Tezę tę można wyjątkowo uzupełnić pytaniem: kiedy, jeżeli nie w neolicie miały wyewoluować
racjonalne mechanizmy komunikacji, będące niezbędnym składnikiem struktur poznawczych pierwszych cywilizacji bliskowschodnich i europejskich?
Cywilizacje nie powstają z niczego. Są one skutkiem
długotrwałej i owocnej kumulacji zmian społeczno-gospodarczych, wśród których umiejętności racjonalnych działań komunikacyjnych (systemy metrologiczne i systemy zapisu informacji (recording
catalyzed by coveted raw materials – in this case copper and bronze. Eneolithic communities gradually
discovered the specific properties of metal which
at first functioned within the Stone Age symbolic
sphere. More rational concepts, better adapted to
these unique properties – i.e., abstract measures – appeared only later in regions where metal was an everpresent element of the lifeworld and social discourse.
Everywhere else the more traditional approaches to
valuating the world continued to develop.
The first stage of copper metallurgy in Europe coincides with a peak in demand for good-quality flint
raw materials which appears to be a reaction to the
new metal. The systems of flint extraction and production of some implements were impressive in scope and
complexity, and the specific manipulations of the metrics of these artifacts suggest that in the early stages of
distribution the artifacts were values in themselves. It is
likely that the first metrological concepts appeared on
this plane very early on, creating conditions for a rationalization of communicative and exchange actions.
It thus appears that the early copper metallurgy was a
very significant factor in the discussed cognitive-social
transformations although there were undoubtedly also
other causes of this evolution process that were more
deeply rooted to the socio-cultural developments in
Europe and the Middle East. One could ask if there
was a better time than the Neolithic for the evolution
of rational communication methods which were essential components of the cognitive structures of the first
civilizations in the Middle East and Europe. Civilizations do not appear out of nowhere. They are the result
of a long and fruitful accumulation of socio-economic
changes which would not be possible without the ability
to engage in rational communicative actions – in other
words without metrological and recording systems. Interestingly, up to a certain point literacy is not an essential element of civilization (Salamon 2001).
The results of cognitive science and linguistic
studies justify the hypothesis that the rationalized
structures of reality perception that evolved in the
Neolithic and Eneolithic had the form of special
linguistic utterances made possible by expanding
vocabularies and recursive properties of grammar
(Janus 1999). At that time these were probably not
utterances employing the abstract concepts of number or measure. Concepts of the first metrological
systems were as if “glued” to the objects they applied
to. However, their lexical structure and semantic relationships were already in a sense “modern”. They
did not denote things like “bones of the ancestors”
270
systems) stanowią warunek niezbędny. Co ciekawe,
pismo nie jest (do pewnego poziomu) koniecznym
elementem cywilizacji (Salomon 2001).
Uwzględnienie stanu badań nauk kognitywnych
i językoznawczych pozwala na wysunięcie hipotezy,
że tworzące się w neolicie i eneolicie zracjonalizowane struktury postrzegania rzeczywistości miały postać
specjalnych wypowiedzi danego języka, na zasadzie
rozszerzania słownika i rozbudowy rekursywnych
własności gramatyki (Janus 1999). Nie były to jeszcze
zapewne wypowiedzi, wykorzystujące abstrakcyjne
pojęcie liczby czy miary. Pojęcia wczesnych systemów
metrologicznych były jakby „przyklejone” do rzeczy,
których dotyczyły. Jednakże ich struktura leksykalna i związki semantyczne były już w pewnym sensie
„nowoczesne” i nie oznaczały czegoś w rodzaju „kości przodków” lecz koncentrowała się na działaniach
komunikacyjnych „tu i teraz”. Wypowiedzi te brały
udział we współtworzeniu i rozwijaniu sieci pojęciowych związanych z posługiwaniem się tradycyjną
miarą w co raz większej ilości odniesień do świata
rzeczywistego. Możemy założyć, że w eneolicie posługiwano się pojęciami typu „połowa”, „ćwierć” oraz
desygnatami prostych proporcji w coraz większej ilości odniesień (również podświadomie), co powodowało, że pojęcia te stawały się bardziej abstrakcyjne.
W efekcie postępującej dynamiki przemian w kierunku zracjonalizowanych mechanizmów komunikacji
najpóźniej u schyłku neolitu możemy obserwować
tworzenie się pierwszych pojęć wysoce abstrakcyjnych
miar. Trzeba w tym miejscu dodać, że w tym czasie na
terenach Bliskiego Wschodu i Egiptu mamy już do
czynienia z rozwiniętą matematyką oraz elementami
gospodarki rynkowej (Roux 2003, 294). Natomiast
w Europie przejawem daleko posuniętej racjonalizacji
działań komunikacji są standaryzowane wagowo formy surowców takich jak miedź czy brąz. Jednakże posługiwanie się określeniem „pieniądz przedmiotowy”
w stosunku do nich jest pewnym nadużyciem semantycznym albowiem pieniądz jest miarą symboliczną.
Są to zachowania przedmonetarne, które mają zarówno potencjał, jak i długą drogę przed sobą w kierunku
większej abstrakcji. W gruncie rzeczy mamy do czynienia tutaj ze stosowaniem pewnych miar, mających
zastosowanie gospodarcze, które najczęściej związane
były z ważeniem metalu. Z czasem miarą dominującą
we wczesnych systemach gospodarczych zarówno Bliskiego Wschodu jak i Europy stały się surowce metalowe (Sedillot 2002; Seaford 2004).
Podejście to implikuje, że chociaż pierwsze wagi
i odważniki pojawiają się w środkowym okresie
but focused on communicative actions in the here
and now. These utterances helped create and develop
conceptual networks accompanying the use of the
traditional measure in conditions of proliferating
references to the real world. We may assume that
Eneolithic people resorted to concepts of the “half ”
and “quarter” type as well as to designates of simple
proportions in an ever increasing number of references (also subconsciously) which resulted in the
concepts becoming increasingly abstract. The drive
towards rationalized mechanisms of communication
was gaining momentum and by the closing stages of
the Neolithic, if not earlier, we already see the first
highly abstract measures. Worth noting is that in the
Middle East and Egypt we already have at that time
an advanced mathematics and elements of market
economy (Roux 2003, 294). In Europe the advanced
rationalization of communicative actions is evidenced by standard-weight forms of raw materials
such as copper or bronze. It would be wrong, however, to refer to these forms as “object money” since
money is a symbolic measure. They are evidence of
pre-monetary behaviors and while they have the potential to become more abstract, they still have a long
way to go. What we have to do here is basically the
use of certain measures in economic contexts, most
often involving the weighing of metal. In time metal
raw materials were to become the dominant measure
in the early economic systems in both the Middle
East and Europe (Sedillot 2002; Seaford 2004).
It is obvious that although the oldest balances
and balance weights date to the Middle Bronze Age,
weighing must have been practiced already much
earlier. We can follow this process in Europe by looking at ways in which first copper and then bronze
raw materials were manipulated. Having developed
the abstract concept of metal weight, the Bronze Age
communities were able to manipulate the related
message contents in complex ways to facilitate communication and exchange. Metal was beginning to be
used as a measure with an increasing socio-economic value. Opportunities appeared on the communicative actions plane to distinguish the purely economic
sphere and to develop prototype forms of money.
These phenomena are reflected in archaeological
materials by fragmented bronze objects (mainly
sickles) dating to the late stages of the Bronze Age.
Sommerfeld’s (2004) interpretation of the bronze
objects fragmentation in terms of weight measurements appears to be correct. We must not forget here
that money, although very useful in economic activ-
271
epoki brązu, to ważenie musiało odbywać się dużo
wcześniej. Proces ten można obserwować w Europie
na podstawie manipulacji surowcem miedzianym
a później brązowym. Dysponując abstrakcyjnym pojęciem wagi metalu, w społeczeństwach epoki brązu
powstała możliwość rozwiniętej manipulacji treści
z tym związanymi w celach komunikacji i wymiany.
Zaczęto używać metalu jako miary o coraz większej
wartości społeczno-gospodarczej. Na płaszczyźnie
działań komunikacyjnych powstawały okazje do
wyróżnicowania się sfery stricte ekonomicznej, jak
również powstania prototypów pieniądza. Zjawiska
te odzwierciedlają się w materiale archeologicznym
w postaci fragmentacji przedmiotów brązowych
(głównie sierpów) w późnych okresach epoki brązu. Dlatego też teza Sommerfelda dostrzegająca we
fragmentacji brązów czynności pomiaru za pomocą
ważenia wydaje się być bardziej trafna (Sommerfeld
2004). Należy tutaj jednak zaznaczyć, że pieniądz,
chociaż jest bardzo pomocny w rozwijaniu działań
gospodarczych, nie jest do tego konieczny. Funkcjonował długo równolegle z innymi mechanizmami
wymiany i handlu, w których stosowano zapewne
różne mierniki wartości. Egipcjanie prowadzili wymianę towarową na długo przed wynalazkiem pieniądza a wynagrodzenie za pracę otrzymywali w miarach zboża, bobu, piwa, oleju, płótna czy drewna na
opał, natomiast podatki płacili najczęściej pszenicą.
Wczesne tabliczki z protopismem bliskowschodnim
odzwierciedlają podobne działania (ryc. 107-108).
W ekstremalnych przypadkach nawet człowiek
może stać się miarą wartości wymiennej. Sedillot
przytacza pewien przykład z Sudanu, dzięki któremu możemy wejrzeć w racjonalny „metrologicznie”
charakter takiej wymiany. Na pytanie kupującego
o cenę byka, sprzedający odpowiada „pół jeńca”. Ten
przelicznik nie oznacza oczywiście, że jeniec zostanie przepołowiony ale można przyjąć, że „pół jeńca”
to jeniec chory albo kaleki (Sedillot 2002). W przykładzie tym uwidacznia się całkowite wyparcie mechanizmów narratywnych (ostatecznie jeńca można
opisać na tysiąc sposobów) przez zracjonalizowane
komunikaty metrologiczne.
Proces opisywany powyżej można w sposób esencjonalny zobrazować na przykładzie omawianych w tej
pracy paciorków miedzianych, pochodzących z dwóch
następujących po sobie okresów chronologicznych.
W prologu opisałem depozyt paciorków z Seeberg,
wśród których można wyróżnić cztery kategorie typologiczno-wagowe. Pochodzą one ze środowiska wczesnej kultury eneolitu, w której metalurgia miedziana
ity, is not essential in this activity. For a very long
time money coexisted with other mechanisms of exchange and trade which probably employed a wide
variety of value measures. The Egyptians practiced
commodities exchange long before the invention of
money. They were remunerated for their work with
measures of grain, horsebean, beer, oil, cloth or firewood, and they paid their taxes mostly with wheat.
The early protoliterate tablets from the Middle East
confirm similar practices (Figs 107 and 108).
In extreme cases even a human being can serve
as a measure of exchange value. An example from
Sudan quoted by Sedillot (2002) provides an insight
into the “metrologically” rational character of exchanges involving this measure. A seller of a bull set
the price for the animal at “half a prisoner”. By this he
did not of course mean a prisoner who would have
to be cut in two but rather a prisoner who was ill or
partially disabled. This example illustrates the complete abandonment of narrative mechanisms (after
all a prisoner can be described in thousands of ways)
in favor of rationalized metrological messages.
Rationalization in communication and exchange
may be clearly exemplified with the already described copper beads dating from two successive
chronological periods. The Seeberg beads deposit
(cf. the Prologue) features four typological-weight
categories of artifacts. These Early Neolithic beads
represent the early stages of copper metallurgy development and the beginnings of social discourse
concerning it. Its socio-economic significance was
fundamentally different from that which emerged
in the Late Neolithic and resulted from the possibilities and needs of social communication of the time
which themselves were the outcome of a dialectic
clash of two tendencies: the existing, and therefore
limited, conceptual and verbal expression resources
of the Neolithic communities were confronted with
the need to cognitively master the increasing social,
economic and technological complexity of the world
around them. The cognitive mechanisms of manipulating cultural artifacts must have responded to a socio-economic context of this kind in a manner both
creative and adapted to existing conditions. This was
achieved thanks to linguistic competence generating
utterances servicing the early rational value systems.
Accordingly, these did not yet have to be numbers or
measures as we know them today, and the concepts
involved were by no means abstract.
I propose to distinguish four typological-weight
categories of the Seeberg beads in the cognitive-cul-
272
była przedmiotem wczesnych etapów dyskursu społecznego oraz rozwoju technologicznego. Jej znaczenie
społeczno-gospodarcze było gruntownie inne od tego,
które ukształtowało się w późnym neolicie. Znaczenie
to było wynikiem zarówno możliwości jak i potrzeb komunikacji społecznej w tym okresie, co wyobrazić sobie można jako stosunek dialektyczny napierających na
siebie dwóch dążności. Zastane, a tym samym ograniczone możliwości pojęciowej i werbalnej ekspresji społeczeństw neolitycznych podlegały konfrontacji z potrzebą poznawczego ogarnięcia wzrastającej złożoności
społecznej, gospodarczej oraz technologicznej. W takim kontekście społeczno-ekonomicznym poznawcze
mechanizmy manipulacji wytworami kulturowymi
musiały reagować w sposób twórczy, aczkolwiek dostosowany do warunków. Zadanie to było wypełniane
dzięki kompetencji językowej, generującej wypowiedzi
obsługujące wczesne racjonalne systemy wartości. Dlatego też nie musiały być to jeszcze liczby czy też miary
we współczesnym tego słowa znaczeniu i bynajmniej
nie były to abstrakcyjne pojęcia.
W powyżej zarysowanej sytuacji kognitywno-kulturowej proponowałbym postrzegać cztery kategorie typologiczno-wagowe paciorków z Seeberg.
Myślę, że struktura tego depozytu związana jest bezpośrednio z rekursywnością gramatyki oraz takim
pojmowaniem miary, w którym zarówno jakość jak
i ilość są ze sobą w pewien sposób tożsame. W systemie takim każdy element miary znajduje odzwierciedlenie w postaci odpowiedniej rangi w szeregu, co
w nowoczesnych systemach metrologicznych zastąpione zostało miarą wysoce abstrakcyjną2. Właśnie
takie wysoce abstrakcyjne pojęcie miary znajduje
natomiast odzwierciedlenie w strukturze depozytu
z Kelsterbach, w którym system rangowy został zastąpiony miarą wagową (ryc. 110). Podobna ewolucja systemów metrologicznych została opisana dla
terenów Bliskiego Wschodu (Damerow 1999), co
omawiałem w rozdziale VIII. Również wszystkie
znane jednostki wagi metalu epoki brązu w Europie
Środkowej stanowiły przykład właśnie takiego postrzegania miary.
Zarysowany za pomocą powyższego schematu
rozwój mechanizmów manipulacji surowcem miedzianym na przykładzie paciorków należy traktować
z oczywistą rezerwą co do mechanicznej egzemplifikacji takich zachowań na całość materiału archeologicznego. Wydaje się co prawda, że podobna ewolu-
2
Na przykład takie jak gram czy funt.
tural situation described above. I believe that the
structure of the Seeberg beads deposit is directly related to the recursive nature of grammar and a comprehension of measure that sees quantity and quality
as in a way two identical things. In a system of this
kind every measure element corresponds to a relevant rank in a series, something that was replaced
in present-day metrological systems with highly
abstract measures such as the gram or the pound.
Precisely such a highly abstract concept of measure
is in evidence in the Kelsterbach deposit in which
the rank system was already replaced with a weight
measure (Fig. 110). I described a similar evolution of
metrological systems in the Middle East (Damerow
1999) in Chapter VIII. All the other Bronze Age
metal weight units known from Central Europe are
examples of this kind of perception of measure.
The outlined mechanisms of copper raw material
manipulation discernible in the Seeberg and Kelsterbach beads cannot of course be mechanically attributed to all archaeological materials. It would appear
that the production and exchange of copper raw material in general underwent a similar evolution as the
model just presented may also be used to describe
the circulation of the most common metal objects in
the Eneolithic, namely the axes (cf. Chapters II, IX
and X). A slightly different evolution model should
be applied to other artifact categories (such as ceramics), taking into account the specific nature of
each particular assemblage.
Is it possible to grasp, if only generally, the manner in which the more abstract value measures could
have boosted the effectiveness of social communication, thus contributing further still to rational worldviews. If we accept Dzbyński’s (2004) and Georges’
(2006) proposition that beakers also served as universal measurement vessels, just as certain vessels in
the Middle East (Fig. 107) did, and if we take another
look at the Figures 52–56 illustrating of capacities of
vessels recovered from Corded Ware culture graves,
we will see the kind of subtle individual differences
that could have been expressed, perceived – or, generally speaking, communicated – by the Late Neolithic
Beaker people. For example, in Fig. 54 we see that
manipulations of lithic objects could be perceived on
three main levels of social recognition. It is hard to
say whether these levels were strictly connected to
the status of buried individuals, but our analysis suggests that the awareness of the metrological side of
reality made possible a more complex and dynamic
social differentiation than before, with strategic goal-
273
cja zachodziła w istocie odnośnie działań związanych
z produkcją i wymianą surowca miedzianego w ogóle, ponieważ model ten można zastosować również
do opisania cyrkulacji najpowszedniejszego przedmiotu metalowego w eneolicie – siekiery (rozdz. II,
IX i X). Jednakże w przypadku innych kategorii zabytków (na przykład ceramika) należałoby zastosować nieco odmienny model ewolucji, uwzględniający specyfikę danego zespołu źródeł.
Czy można sobie wyobrazić konkretne zarysy tego,
w jaki sposób bardziej abstrakcyjne miary wartości mogły sprawniej uczestniczyć w komunikacji społecznej,
powodując dalszy przyrost racjonalnych obrazów świata ? Jeżeli przyjmiemy za Dzbyński (2004) oraz Georges
(2006), że puchar był również pewnym uniwersalnym
naczyniem pomiarowym, podobnie jak pewne naczynia
miernicze na Bliskim Wschodzie (ryc. 107), to studiując ponownie ilustracje związane z pojemnością naczyń
w grobach KCSz (ryc. 52-56) możemy sobie uzmysłowić jak subtelne różnice indywidualne mogły być w ten
sposób wyrażane, dostrzegane, jednym słowem – komunikowane przez schyłkowoneolityczne społeczności
pucharowe. Na rycinie 54 widzimy na przykład, że manipulacje kamiennymi przedmiotami mogły być odbierane w zakresie trzech głównych poziomów rozpoznania społecznego. Czy były to poziomy mające ścisły
związek ze statusem pochowanych, trudno powiedzieć.
Jednakże analiza ta sugeruje, że dostrzeganie metrologicznej strony rzeczywistości umożliwiało o wiele bardziej złożoną i dynamiczną dyferencjację społeczną,
w ramach której strategiczne działanie nakierowane na
cel znajdowało doskonałe ujście w możliwościach racjonalnej oceny siebie, innych oraz otaczającego świata.
Niezwykle interesujące w tym kontekście jest także to,
że generalny rozkład pojemności naczyń na cmentarzyskach kultury ceramiki sznurowej odzwierciedla już
współczesną skalę nierówności/koncentracji Lorenza3
(Dzbyński 2006, ryc. 8).
W kulturze ceramiki sznurowej w Czechach widoczna jest już wysoce hierarchiczna struktura społeczna, objawiająca się w pełni społeczeństwie epoki
brązu w Europie Środkowej. Takie centralnie położone pochówki mężczyzn, jak grób 110 w Vilketicach,
zawierające niezwykle rzadko występujące połączenie
dwóch prestiżowych przedmiotów kamiennych (ryc.
3
Skala ta uwidacznia stopień nierównego rozdziału dóbr
w społeczeństwie i przyjmuje wartości od 0 do 1. W przypadku społeczeństwa kultury ceramiki sznurowej w Czechach wartość ta wynosi 0.39 (por. Dieckmann 2002, 566).
oriented action receiving excellent support from the
various possibilities to rationally evaluate oneself,
others and the surrounding world. In this context it
is very interesting to note that the general distribution of capacity of vessels from Corded Ware culture
cemeteries conforms to the modern Lorenz curve1
(Dzbyński 2006, Fig. 8).
The social structure of Corded Ware communities in Bohemia is already distinctly hierarchical,
with a full blown hierarchy becoming apparent in
the Bronze Age society in Central Europe. The centrally positioned male inhumations such as grave 110
in Vilketice, containing extremely rare combinations
of two prestigious lithic objects (Fig. 54), ceramic
vessels several times larger than normal, and copper
artifacts, clearly resemble the prominent Bronze Age
prince burials. This differentiation of the “opulence”
of Corded Ware burials was possible precisely thanks
to the fact that the size of vessels was extremely important in this culture, lending each burial a unique
signature. In this case we could say that lithic objects
speak to us, rationally communicating to us information we understand – using a specific measure as the
communication medium.
I regret that my insufficient linguistic expertise
does not allow me to explore the semantic relationships of the issues discussed here in any depth, although I believe an analysis of this kind would be
inspiring. I am competent enough to merely outline
the fundamental issues that beg investigation.
In his history of money Sedillot notes that most
of the recorded words denoting money derived
from concepts having to do with weighing since every currency was initially associated with metal and
described in categories referring to metal. The best
known example of this kind of semantic evolution is
provided by the concept of pound. In early Roman
times this was a pound of bronze and later, following the reforms of Charlemagne, it was a pound of
silver (Sedillot 2002, 298). The name “pound” comes
from “pondus”, the Latin word for weight. The Greek
“talent” also has to do with weight, coming from “talanton”, a word meaning scales pan. The Hebrew and
Persian shekels (the name of today’s Israeli currency)
derive from the Hebrew word for weighing – “sagala”.
1
This curve illustrates the inequality of goods distribution in
society and goes from 0 to 1. The value for the Corded Ware
society in Bohemia stands at 0.39 (Dzbynski, 2006; cf. Dieckmann 2002, 566).
274
Ryc. 110. Sukcesywnie wzrastająca abstrakcja w postrzeganiu miary stanowiła jeden z głównych elementów
racjonalizacji działań komunikacyjnych w eneolicie.
Fig. 110. The increasingly abstract perception of measure was among the principal factors responsible for
the rationalization of communicative actions in the Eneolithic.
54), kilkakrotnie większe naczynia ceramiczne oraz
zabytki miedziane wydają się bezpośrednio nawiązywać do eksponowanych grobów książęcych epoki
brązu. Owe zróżnicowanie „zamożności” pochówków
„sznurowych” jest możliwe właśnie dzięki temu, że
wielkość naczyń w tej kulturze miała niezwykle ważne
znaczenie i określała każdy pochówek indywidualnie.
Można powiedzieć w tym przypadku, że kamienne
przedmioty przemówiły i komunikują dla nas zrozumiałe treści w sposób racjonalny, przy czym owym
medium komunikacji jest określona miara.
Moje kompetencje z zakresu językoznawstwa nie
pozwalają niestety na wyświetlenie głębszych związków semantycznych opisywanych w niniejszej pracy
zagadnień, aczkolwiek myślę, że byłby one inspirujące. W granicach moich możliwości leży jedynie pobieżne naświetlenie podstawowych kwestii.
Sedillot w swojej historii pieniądza stwierdza, że
w większości historycznych przypadków słowa oznaczające pieniądz nawiązywały do pierwotnie występujących pojęć wagi, ponieważ każda waluta była
początkowo związana z metalem i określana odnoszącymi się do niego kategoriami. Najbardziej znanym przykładem tej ewolucji znaczenia jest funt. We
The invention of the coin was, generally speaking, a
consequence of the unique development of the Greek
polis, or city-state, and served to replace the previously existing weight units of diverse metals. While
the Greek invention made weighing during every
transaction redundant, the practice of weighing metals used for payment survived in Middle Eastern cultures for quite some time yet and was continued even
after the introduction of Greek coins in the region.
The Akkadian word for payment also meant weighing (Seaford 2004, 321).
The name of metal itself (copper or bronze) – “ayes”
or “ays” – is rooted deeper still in the Indo-European
linguistic tradition. Witczak (2000) notes that the semantic scope of this word extended in Italian and Germanic languages to cover also money. Also interesting
in this context is that names of tools such as the flint
axe, sickle or knife share a common etymology and
derive from concepts referring to cutting, dividing,
slashing, etc. (Kowalski 2000). The question comes to
mind whether the rationalized and intentional selection of (mostly) these particular tools for fragmentation from the Early Neolithic to the Late Bronze Age
in Europe was entirely accidental.
275
wczesnym Rzymie był to funt brązu, a po reformie
Karola Wielkiego – funt srebra (Sedillot 2002, 298).
Nazwa funt pochodzi od łacińskiego słowa „pondus”, które oznaczało wagę. Greckie talenty również
nawiązują do wagi. Ich nazwa pochodzi od słowa
„talanton”, które oznaczało szalkę wagi. Hebrajskie
i perskie szekle obecne w postaci izraelskich pieniędzy, sięgają do słowa o podobnym znaczeniu: hebrajskiego „sagala”, które oznaczało ważenie. Generalnie rzecz biorąc, aczkolwiek wynalazek monety jest
konsekwencją oryginalnego rozwoju greckich polis,
to pierwotnym w stosunku do niego wszędzie były
jednostki wagi różnych metali. Podczas gdy jednak
grecki wynalazek spowodował zanik potrzeby ważenia podczas każdej transakcji, w kulturach Bliskiego
Wschodu metale (w ramach dokonywania płatności)
konsekwentnie ważono jeszcze przez długi czas, nawet wtedy, gdy wprowadzono grecką monetę. Akkadyjskie słowo określające zapłatę było jednocześnie
słowem oznaczającym ważenie (Seaford 2004, 321).
Jeszcze starsze konotacje indoeuropejskie ma też
sama nazwa metalu (miedzi lub brązu) – „ayes” lub
„ays”. Witczak podaje, że zakres semantyczny tego słowa obejmował w językach italskich i germańskich również pieniądz (Witczak 2000). Ciekawe w powyższym
aspekcie jest również i to, że narzędzia takie jak siekiera,
sierp czy nóż krzemienny posiadają wspólną etymologię, związaną z pojęciami cięcia, dzielenia, krojenia itp.
(Kowalski 2000). Można by w związku z tym zadać sobie pytanie, czy jest zupełnie przypadkowe, że te narzędzia były głównym przedmiotem zracjonalizowanych
działań intencjonalnej fragmentacji od wczesnego eneolitu do później epoki brązu w Europie?
W nawiązaniu do powyższych kwestii można
rozparzyć powszechnie znane, niemalże masowo
występujące zjawisko archeologiczne jakim są skarby. Chcąc zobrazować ogólnie występowanie skarbów w płaszczyźnie dwóch horyzontów czasowych,
w okresie w eneolicie oraz w epoce brązu, można
wyciągnąć, jak sądzę, następujące wnioski. Pierwszy
horyzont czasowy charakteryzuje się pierwszą falą
masowego występowania skarbów, w skład których
wchodzą w przeważającej większości dwa typy wyrobów: makrolityczne wióry krzemienne oraz siekiery
krzemienne lub miedziane. Obraz ten jest oczywiście
pewnym odzwierciedleniem faktu, że są to obiekty
„masowo” wytwarzane w tym okresie czasu lecz
sytuacja taka nie posiada sama z siebie potencjału
wyjaśniającego. Dlaczego najczęściej produkowane
przedmioty miałyby być deponowane w skarbach?
Czy dlatego, że były najbardziej cenne, czy może po
Another phenomenon to be considered here
is the almost mass-scale presence of hoards in archaeological materials. Let us consider hoards in
two chronological horizons – the Eneolithic and the
Bronze Age. The first massive wave of hoards comes
in the Eneolithic. They consist mostly of two types
of artifacts, namely macrolithic flint blades and flint
or copper axes. Such a composition of hoards is of
course partly due to the fact that these particular artifacts were “mass-produced” at the time, but this in
itself does little to explain the situation. Why would
the most commonly produced objects be hoarded?
Was it because they were the most valuable ones, or
simply because they were in such plentiful supply?
This work attempts to explain also this phenomenon
(cf. Chapters X and XI), so let me just briefly recall
that I see it as evidence of rationalized, interregional
exchange and communication in Europe. In the next
chronological stage, the Bronze Age, the deposits
comprise bronze axes and sickles – again tools used
for cutting and dividing. The only “alien” intrusion in
the hoards from that period are the ring bars which
suggest, however, the possible emergence alongside
the familiar concepts of cutting and dividing of a
new concept connected with the modern practice
of weighing metal. The question now arises whether
this hoards structure could perhaps be evidence of
the transition from the metrological-narrative to the
Bronze-Age rational metrological mechanisms accompanied by the relevant evolution of language that
is being proposed here. A confident answer to this
question would require a separate analysis of further
evidence, but the results presented here suggest that
this was probably indeed the case.
The issues considered in this work also cast light
on the original development of Central Europe. The
communities inhabiting this region since the Neolithic (and probably already since the Mesolithic)
were constantly communicating with each other and
this situation created a permanent potential for the
emergence of regional cultural standards. Thanks to
possibilities of uninterrupted communication and
discourse in this part of Europe, the various regional
development lines merged to produce supra-regional
trends and a shared structure of change and evolution. I believe that our exploration of this evolution,
consisting in a rationalization of lifeworlds, helped
us better understand this pan-European structure,
although it must be stressed immediately that the
structure – the shared core of development – would
still just one of many possible recognition planes .
276
prostu dlatego, że było ich najwięcej? Propozycja
wyjaśniania tego zjawiska była również celem niniejszej pracy (rozdz. X i XI), dlatego też podsumowując
krótko w tym miejscu można stwierdzić, że deponowanie tych przedmiotów było związane ze zracjonalizowaną, interregionalną wymianą i komunikacją
w Europie. W następnym cięciu chronologicznym,
w epoce brązu deponowane są siekiery brązowe oraz
sierpy, czyli ponownie narzędzia związane z pojęciami cięcia i dzielenia. Jedynym, niejako obcym,
wtrętem w strukturę typologiczną depozytów są
sztabki obręczowe, dzięki którym jednakże jesteśmy
w stanie stwierdzić, że być może oprócz znanych już
pojęć cięcia i dzielenia, pojawia się nowe, związane
z nowoczesnym zjawiskiem ważenia metalu. Nasuwa
się w związku z tym pytanie, czy nie odzwierciedla
się w tej strukturze postulowane w niniejszej pracy przejście od mechanizmów metrologiczno-narratywnych do zracjonalizowanych mechanizmów
metrologicznych epoki brązu, dokonujące się na
płaszczyźnie ewoluującego języka? Rzetelna odpowiedź wymagałaby oczywiście osobnego studium
kolejnych źródeł, dlatego pytanie to również musi
pozostać bez jednoznacznej odpowiedzi, aczkolwiek
wyniki niniejszej pracy sprzyjałyby zapewne takiej
rekonstrukcji zdarzeń.
Zagadnienia prezentowane w niniejszej pracy poruszają również w pewien sposób istotę oryginalnego rozwoju obszaru Europy Środkowej. Społeczności
zamieszkujące te obszary od okresu neolitu (zapewne już mezolitu) znajdowały się w sytuacji nieprzerwanej komunikacji i dyskursu, która przedstawiała
w każdym momencie dziejów potencjał do generowania regionalnych wzorców kulturowych. W obszarze tym poszczególne linie rozwoju regionalnego
łączyły się dzięki możliwości w miarę niezakłóconej
komunikacji w ponadregionalne trendy oraz wspólną strukturę zmian i ewolucji. Wydaje mi się, że
dzięki zagadnieniu ewolucji w sensie racjonalizacji
„światów życia” moglibyśmy również przybliżyć sobie w pewien sposób zrozumienie owej wspólnej dla
całego obszaru europejskiego struktury, choć oczywiście należy tutaj niezwłocznie dodać, że ta struktura, ów wspólny rdzeń rozwoju byłby nadal tylko
jedną z wielu płaszczyzn rozpoznania.
Po raz kolejny pewnym odniesieniem ilustracyjnym dla omawianego w tej chwili zjawiska może być
praca Schmandt-Besserat (1992), w której autorka
przedstawia rozwój systemów komunikacji na Bliskim Wschodzie. Opisuje ona charakterystyczną
ewolucję tzw. recording systems, stanowiących jeden
Some light on the phenomenon we are discussing
here may once again be cast by Schmandt-Besserat’s
(1992) work on the development of communication
systems in the Middle East. This author describes the
characteristic evolution of recording systems being
among the fundamental elements of rationalized communication in the region and employing small tokens.
These objects are invariably present at many Middle
Eastern sites in several successive chronological horizons, starting from the beginnings of the Neolithic.
Schmandt-Besserat paints a convincing picture of the
specific evolution of the tokens against a backdrop of
increasing social organization, in an environment in
which they eventually acquired the nature of so called
Zahlzeichen and later still became integrated into information recording systems on the earliest protoliterate tablets. In her account the author also traces a
development line from the simplest mechanisms of
unburdening of linguistic achieving understanding,
from the first cognitive “improvements” of communication, all the way to the complex systems of written recording of information. This process took some
4,000 years to be completed (Schmandt-Besserat 1992;
Wengrow 1998; Kuckenburg 2004).
Today we have practically no reason to deny that
similar processes also took place in prehistoric Central Europe, notwithstanding the specific nature of the
cultural development in this part of the world. Admittedly, no palace-type civilizational structures developed here, complete with an elaborate bureaucracy,
centralized authority and monumental cult centers.
Writing also failed to develop although some mysterious relics recovered in south-eastern Europe continue
to be studied as possible evidence of such development (Renfrew 1973; Cochadziev 2003; Lazarovici
2003). It is perhaps because of this that authors so far
preferred the diffusionist model of explanation of cultural changes in Europe and saw the turn of the Early
and Middle Bronze Age as the time when rationalized
cognitive structures in communication began emerging (Lenerz-de Wilde 1995; Sommerfeld 1998; Primas
1986; Pare 1999). In light of the hypotheses presented
here I believe this approach to be untenable.
Rationalized communication systems, and probably also some kinds of recording systems together
with and the traditional concept of measure for use
in communication and exchange, have also been developing in Europe since the Early Neolithic. This
process picked up pace in the Eneolithic, with some
authors speaking of almost revolutionary socio-economic changes taking place in this period. The Eu-
277
z podstawowych elementów zracjonalizowanej komunikacji w tym regionie i przybierających postać
niewielkich tokenów. Przedmioty te stanowią nieodłączny zestaw artefaktów na wielu bliskowschodnich
stanowiskach od początku neolitu, w kilu następujących po sobie horyzontach czasowych. Schmandt-Besserat jest w stanie przedstawić w sposób przekonujący specyficzną ewolucję tokenów na płaszczyźnie wzrostu społecznej organizacji, w środowisku
której tokeny ewoluują w kierunku tzw. Zahlzeichen
a następnie integrowane są w systemy zapisu informacji na pierwszych tabliczkach z protopismem.
Schmandt-Besserat dostrzega i pokazuje również
w ten sposób pewną linię rozwoju, przebiegającą od
najprostszych mechanizmów odciążania językowego
dochodzenia do porozumienia, od pierwszych kognitywnych „udogodnień” komunikacji, do złożonego systemu zapisu informacji w postaci pisma. Proces ten trwał ok. 4 tys. lat (Schmandt-Besserat 1992;
Wengrow 1998; Kuckenburg 2004).
Nie ma właściwie obecnie żadnego powodu by odrzucać istnienie i funkcjonowanie podobnych w swej
istocie procesów w pradziejach Europy Środkowej,
uwzględniając przy tym oczywiście zarazem specyfikę
rozwoju kulturowego tej części świata. Nie rozwinęły
się tutaj co prawda struktury cywilizacyjne typu pałacowego, z rozwiniętą biurokracją, zcentralizowaną władzą i monumentalnymi ośrodkami kultu. Nie
rozwinęło się także pismo, chociaż niektóre zabytki
z terenu południowo-wschodniej Europy stanowią
nadal pewną zagadkę i przedmiot studiów (Renfrew
1973; Cochadziev 2003; Lazarovici 2003). Być może
dlatego dotychczasowe ujmowanie zagadnień z tym
związanych przypominało pod pewnym względem
spojrzenie dyfuzjonistyczne, w ramach którego stawiano cezurę w rozwoju zracjonalizowanych struktur
poznawczych w komunikacji na przełomie wczesnego
i środkowego okresu epoki brązu (Lenerz-de Wilde
1995; Sommerfeld 1998; Primas 1986; Pare 1999). Takie podejście wydaje mi się, m.in. w świetle przedstawionych w tej pracy hipotez, nieadekwatne.
Zracjonalizowane systemy komunikacji, prawdopodobnie też pewnego rodzaju recording systems
oraz tradycyjne pojęcie miary w celach komunikacji
i wymiany rozwijały się również w Europie od początku neolitu. Szczególnej dynamiki nabierają one
w eneolicie, kiedy to odnotować możemy, zdaniem
niektórych badaczy, ślady niemal rewolucyjnych
przemian społeczno-gospodarczych. Systemy europejskie rozwijały się na bazie regionalnych tradycji
kulturowych oraz dyskursu interregionalnego, stąd
ropean systems were developing based on regional
cultural traditions and interregional discourse and I
believe it is no accident that we see in the prehistory
of this region such a widespread occurrence of macrolithic blades and axes (the latter also copper axes),
axe-shaped bars and ring bars, and finally sickles in
chronological horizons yielding also bronze balance
weights (Fig. 111). Not all of these artifacts were connected exclusively with the European cultural environment but we are definitely not seeing here an uncritical adaptation of Middle-Eastern behaviors. The
clearest indication of such an adaptation is discernible in the case of macrolithic blades in south-eastern Europe which were discovered alongside tokens
of Middle-Eastern origin (Tsonev 2004). However,
when it comes to the copper, flint and lithic axes
occurring in massive numbers in Eneolithic inventories of diverse cultures, we should rather assume
these were predominantly the results of European
influences. The ring form, representing a subsequent
stage in this specific line of development, also appears to be an original element, possibly tied exclusively to the abstract concept of metal weight. If this
was indeed the case, the appearance of the sickle in
the Middle Bronze Age – out of nowhere, as Sommerfeld (2004b, 118) put it – may perhaps be treated
as evidence of a peculiar merger, in a certain social
discourse environment, of the concept of a cutting
and dividing tool (of the axe type) with the “modern”
ring form interpreted primarily in terms of the new
concept of a certain metal value standard (Fig. 112).
This supposition seems particularly interesting if we
consider that the earliest copper rings appear in what
was since the beginning of the Eneolithic the technologically most advanced cultural environment,
serving as a kind of bridge between the macrolithic
industries and the fully developed copper metallurgy. I am of course aware that the final clarification of
all these issues would require systematic studies employing adequate methodologies and based on the
right kinds of theoretical assumptions.
Given the above, is it possible to formulate definitive conclusions with regard to the prehistory of
Central Europe? I believe it is. The rational bases for
social communication emerging in Central Europe at
the turn of the Neolithic and Eneolithic became also
the first impulses for supra-regional communication.
Communication and reaching understanding on the
rational plane involved a considerable broadening of
horizons of the various lifeworlds of communities representing the various cultures and also the develop-
278
też nieprzypadkowo moim zdaniem mamy do czynienia w pradziejach tego regionu z szeroko rozprzestrzenionymi formami jak makrolityczne wióry
i siekiery (miedziane i krzemienne), sztabki siekierowate i obręczowe a w końcu sierpy we wspólnym horyzoncie czasowym z odważnikami brązowymi (ryc.
111). Nie wszystkie z wymienionych przedmiotów
związane są wyłącznie z europejskim środowiskiem
kulturowym, jednak w żadnym wypadku nie mamy
do czynienia z bezkrytyczną adaptacją zachowań
z terenów Bliskiego Wschodu. Najbardziej wyraźny
ślad takich adaptacji widoczny jest jeszcze w przypadku makrolitycznych wiórów, które w na terenach
Europy południowo-wschodniej występują w jednoznacznym skojarzeniu z tokenami o proweniencji
bliskowschodniej (Tsonev 2004; ryc. 97). Jednakże już
w odniesieniu do siekiery miedzianej, krzemiennej
i kamiennej, masowo występującej w eneolitycznych
inwentarzach różnych kultur, można przyjmować
znaczny udział wzorców europejskich. W dalszym
ciągu tego specyficznego rozwoju również forma
obręczy zdaje się stanowić element oryginalny, związany może wyłącznie z pojęciem abstrakcyjnej masy
metalu. Być może w związku z powyższym, pojawienie się sierpa w środkowym okresie epoki brązu, którego charakter Sommerfeld oddaje stwierdzeniem
„wynurzający się z niczego” (Sommerfeld 2004b,
118), można postrzegać jako specyficzne zjednoczenie pojęcia narzędzia do cięcia i dzielenia w typie
siekiery z „nowoczesną” formą obręczy, rozumianej
przede wszystkich w kategoriach nowego pojęcia
pewnego standardu wartości metalu, dokonujące
się w środowisku pewnego dyskursu społecznego
(ryc. 111). Teza ta wydaje się szczególnie interesujące
w obliczu faktu, że najwcześniejsze miedziane obręcze pojawiają się w rejonie stanowiącym od początku
eneolitu najbardziej zaawansowane technologicznie
środowisko kulturowe, stanowiąc w ten sposób swoisty łącznik pomiędzy przemysłami makrolitycznymi a w pełni rozwiniętą metalurgią miedzi. Zdaję
sobie naturalnie sprawę z tego, że odpowiedź na to
pytanie może być sformułowana w na płaszczyźnie
osobnych, systematycznych studiów o adekwatnej
strukturze założeń metodycznych i teoretycznych.
Czy można w związku z powyższym zaproponować konkretne wnioski w odniesieniu do pradziejów
Europy Środkowej? Wydaje mi się że tak. Racjonalne podstawy komunikacji społecznej tworzące się
na przełomie neolitu i eneolitu w Europie Środkowej stały się jednocześnie pierwszymi odniesieniami
dla ponadregionalnego porozumienia. Komunikacja
ment of the common cultural contents characteristic
for this part of the world. What we are seeing here is
the transcendence of local cultural traditions, a move
beyond the level of one’s own clan, family and culture
towards supra-regional understanding which provided
foundations for new, characteristic cultural elements
and the specific quality of European culture. Needless
to say, we cannot assume that all these actions were
already undertaken consciously in a deliberate effort
to reach agreement above existing divisions.
I am aware of certain circumlocutions and maybe even omissions in this work that I am not able to
remedy at this stage of analysis. These deficiencies are
a straightforward consequence of several facts. First
of all, the subject matter we are dealing with here is
nebulous and this means we are not only dealing with
the phenomenon of increasing abstraction, but that
we are also dealing with it using abstract terms. This
may annoy some readers expecting clearer definitions
of and distinctions between concepts of “communication”, “exchange”, “metrological mechanisms”, etc.
It would not be easy to provide such definitions and
distinctions, if only because one of the propositions
of this work is that some of these phenomena were
to a large extent one and the same thing at various
stages of cultural development. Monetary economy
in its earliest phases cannot be “distinguished” from
measuring (weighing) specific raw materials, just as
exchange was in some respects more identical with
social communication sensu lato than with trade as
we know it today.
Also, this work is probably the first attempt to
present communication rationalization in the prehistory of Europe as a kind of continuum. Since I had
no existing research procedures to fall back on, these
first intellectual structures are bound to be far from
perfect. The principal idea underpinning this work
may be summarized as follows: the more the gods
withdraw from man’s world into spheres outside the
reach of human cognition (Eliade 1997; Habermas
1999; 2002; Wierciński 1995), the more divided the
human world becomes and the more it must be divided by man in order for man to live an ordered life.
Narration – the principal axis of rationalized communication of our Palaeolithic and Mesolithic ancestors – receded deeper and deeper into the emotional
sphere and was eventually replaced by measure and
number which enable people to control reality more
efficiently and more rationally. As time went by, this
process led to the appearance of technology, mathematics, economy, etc.
279
Ryc. 111. Wczesnoeneolityczne makrolityczne przemysły krzemienne oraz metalurgia tego okresu funkcjonowały
jeszcze w środowisku komunikacji opartej o mechanizmy narratywno-metrologiczne. U schyłku
eneolitu/w początkach epoki brązu powstają przedmioty dalece wyabstrahowane pod względem formy
z ich pierwotnej funkcji, takie jak sztabki oraz obręcze. Sprawiają one wrażenie związku semantycznego
pomiędzy sztabką siekierowatą a wczesną obręczą z miedzi. Ostatecznie forma metalowego sierpa
dojrzałej epoki brązu nawiązuje semantycznie do komunikacyjnej funkcji makrolitycznych przemysłów
wiórowych. Wszystkie te przedmioty stanowiły główny i stały element depozytów od neolitu do zaawansowanej epoki brązu.
Fig. 111.
The Early Neolithic macrolithic flint industries and metallurgy continued to function in conditions
of communication based on narrative-metrological mechanisms. Towards the end of the Eneolithic
and in the beginning of the Bronze Age there appear objects such as bars and rings whose forms had
an abstract quality, incompatible with their original function. It appears that the axe-shaped bars and
the early copper rings served the same semantic functions. The semantic significance of the final form
of the sickle in the mature Bronze Age was similar to the communicative function of macrolithic flint
blades. All of these objects were the principal and constant elements in deposits from the Neolithic and
well into the Bronze Age.
280
i porozumiewanie się na płaszczyźnie racjonalnej
oznaczało zatem rozległe poszerzenie poszczególnych
horyzontów „światów życia” społeczeństw kultur tu
żyjących i wypracowywanie wspólnych treści kulturowych, charakterystycznych dla tej części świata. Było
to przekraczanie lokalnych tradycji kulturowych, wydostawanie się ponad poziom klanu, rodziny, własnej
kultury na rzecz ponadregionalnego porozumienia
i tworzenia na tej podstawie nowych, charakterystycznych elementów oraz specyficznej jakości kultury
europejskiej. Oczywiście nie należy przypuszczać, że
działania te miały już charakter świadomych aktów
„porozumienia ponad podziałami”.
Jestem świadom tego, że praca niniejsza zawiera
pewne niedomówienia a może nawet braki, których
nie jestem w stanie zweryfikować na obecnym poziomie rozważań. Wynika to w prostej linii z kilku faktów. Po pierwsze ulotność materii, z jaką mamy tutaj
do czynienia, w nieunikniony sposób powoduje, że
nie dość, że zajmujemy się zjawiskiem postępującej
abstrakcji, to czynimy to jeszcze w sposób abstrakcyjny. Może to powodować zakłopotanie u niektórych
czytelników, którzy chcieliby na przykład wyraźnego dookreślenia i rozróżnienia pojęć „komunikacja”,
„wymiana”, „mechanizmy metrologiczne” itp. Jest
to o tyle trudne, że jednym z założeń poznawczych
tej pracy jest pewna, często daleko idąca tożsamość
zjawisk na konkretnych etapach rozwoju kulturowego. Podobnie jak gospodarki pieniężnej na początkowych etapach rozwoju nie można „odróżnić” od
mierzenia (ważenia) konkretnych surowców, tak
samo wymiana była w pewien sposób bardziej tożsama z komunikacją społeczną sensu lato niż z handlem w nowoczesnym ujęciu.
Po drugie, opracowanie niniejsze jest prawdopodobnie pierwszą próbą przedstawienia zjawiska
racjonalizacji komunikacji jako pewnego kontinuum w odniesieniu do pradziejów Europy. Brak
możliwości odniesienia się do konkretnych wzorów
postępowania badawczego może skutkować po prostu niedoskonałością pierwszych konstrukcji. Ideę
przewodnią niniejszej pracy można streścić w sposób następujący. Im bardziej bogowie wycofują się ze
świata człowieka w niedostępne ludzkiemu poznaniu
sfery (Eliade 1997; Habermas 1999; 2002; Wierciński
1995), tym bardziej świat ludzki staje się podzielony
i tym bardziej ludzie muszą go dzielić, by żyć w sposób uporządkowany. Narracja – główna oś zracjonalizowanej komunikacji paleolitycznych i mezolitycznych przodków wycofuje się w głębsze pokłady
doznań emocjonalnych a jej miejsce zajmują miara
In view of the above, let me repeat once again that
this work must be treated first an foremost as an invitation to adopt a certain research perspective in studies of cultural development in Europe in the period
from the Neolithic to the Metal Ages. Time will show
whether this perspective is capable of bearing useful
fruit or not.
281
i liczba, pozwalające sprawniej i coraz bardziej racjonalnie panować nad rzeczywistością. Dalszą egzemplifikacją historyczną tego procesu jest technika,
matematyka, ekonomia itp.
Z powyższych względów chciałbym, jak to już
zostało powiedziane w innym miejscu, aby pracę niniejszą traktować przede wszystkim jako propozycję
przyjęcia pewnej perspektywy badawczej w odniesieniu do studiów nad rozwojem kulturowym Europy od okresu neolitu do epoki metali. Czas pokaże,
czy była to perspektywa owocna czy nie.